ءبىزدىڭ ەلدە كاشكە باتىر جونىندە اۋىزەكى اڭىز اڭگىمەلەر كوپ ايتىلادى. ال، شىندىعىندا كاشكە باتىر كىم بولعان؟
الدىمەن اتا-بابا شەجىرەسىنە كوز جۇگىرتەيىك. كاشكە باتىر – ۇلى ءجۇز شاپىراشتىنىڭ ەسقوجاسىنان، ەسقوجادان – التىناي. التىنايدان – قاراساي تارايدى. قاراسايدان – اۋەز، وتەپ، تۇرىكپەن، كوشەك. تۇرىكپەننەن – تىلەۋ، جارىلعاپ، قىزىلقۇرت، تۇكتىقۇرت، مالعارا.
تۇكتىقۇرتتان – داۋلەت، قاۋمەن، بايتەلى، جاپەك. اتاقتى قاراساي باتىردىڭ ۇرپاقتارىنان ەلى مەن جەرى ءۇشىن بەل شەشىپ جاتپاعان، قازاق دالاسىنىڭ بار تارابىن قورعاعان ءباھادۇر ساربازدار مەن ساردارلار كوپتەپ شىققان.
قاراساي باتىر جانە ونىڭ ۇرپاقتارى جايلى ءسۇيىنباي اقىن بىلاي جىرلاعان:
ۇلكەن ۇران قاراساي اۋەل باستان،
سودان بەرى قاراساي داڭقى اسقان.
وعان ەرگەن ەرلەردىڭ باتىرلىعىن،
اقىن-جىراۋ كەلەدى ەتىپ داستان.
ەر قاراش ايقايىمەن جاۋ قاشىردى،
اتىن بىلگەن دۇشپانى الاسۇردى.
قاراش دەسە قارسى جاۋ بەتتەمەگەن،
سويتكەن باتىر ەرلەردى جەر جاسىردى.
ۇرپاعى قاراسايدىڭ داۋلەت، قاۋمەن،
الىسقان قان اعىزىپ تالاي جاۋمەن.
قايراتىنا جاپەكتىڭ جاۋ شىداماي،
قاشىپتى قىتاي اسىپ الاتاۋمەن.
اۋلەتى قاراسايدىڭ تۇگەل باتىر،
ورناتقان دۇشپانىنا زامان اقىر.
سۇرانشى مەن ساۋرىقتىڭ ەرلىكتەرى،
كۇن سايىن قالىڭ ەلگە تاراپ جاتىر.
داۋلەت باتىر تۇكتىقۇرتتىڭ 36 جاسىندا دۇنيەگە كەلىپتى. تۇكتىقۇرت جورىققا شىعىپ بارا جاتىپ، ايى-كۇنى جەتىپ وتىرعان ايەلىنە:
– ۇل تاپساڭ اتىن داۋلەت قوي. بالالارىم شەتىنەپ كەتە بەردى عوي. مەن كەلگەنشە جان بالاسىنا كورسەتپەي ۇستاشى. كوز بەن ءسوز قيىن بولادى ەكەن، قيىپ تۇسەدى ەكەن، – دەپتى.
ءبىر جىلداي تۇكتىقۇرت جورىقتا ءجۇرىپ قالادى. ۇيىنە ورالسا ايەلى شەكەسى تورسىقتاي بالپاناقتاي ۇلىن كوتەرىپ الدىنان شىعادى.
– ءما، مىنانى بەسىگىنە ءىلىپ قويشى، ادەيى تۇركىستاننان قوجا احمەت ياساۋي بابامىزدىڭ مازارىنان قۇران وقىتىپ الىپ كەلدىم، – دەپ شەتى تۇيىلگەن ورامال بەرەدى.
سول بەسىك قۇت بولىپ، داۋلەتتەن باسقا قاۋمەن، بايتەلى، جاپەك سىندى باۋىرلارى دۇنيەگە كەلىپ، تورتەۋى دە تۋعاننان سول بەسىكتە جاتىپ وجەت، العىر، جاسىنان جاسانعان باتىر بولىپ ءوستى. «تۇكتىقۇرتتىڭ كوكجال ۇلدارى كەلە جاتىر» دەگەندە دوس تۇگىل جاۋلارىنىڭ وزدەرى قويلارىن سويىپ، قولدارىن قۋسىرىپ كۇتىپ تۇراتىن بولدى.
بۇل ءتورت باتىردىڭ ەرلىككە تولى عۇمىرلارى جايلى ايتىلار اڭگىمە كوپ-اق، جاۋدان قايتپاعان بۇل قاھارماندار تۋرالى اڭىز-اڭگىمەلەر قانشاما!
داۋلەت باتىردان ءۇش ۇل: نۇراباي، مىرزابەك، كاشكە. نۇراباي جاسىنان زەرەك، ەل ىسىنە ەرتە ارالاسقان، قارادان شىعىپ حان بولعان، بىراق تاعدىرعا نە شارا، ەرتە دۇنيە سالعان تۇلعا. مىرزابەك باسىنان باق-داۋلەتى ارىلماعان ءوسىپ-ونگەن اتا.
داۋلەت قىرىققا كەلگەندە 1717 جىلى كاشكە تۋادى. كاشكەنى دە تۋا سالىسىمەن اكەسى جاتقان بەسىككە بولەيدى. بۇل بەسىككە جاتقان ءار بالادان كەيىن بەلاعاشىنا كۇيدىرىپ بەلگى سوعادى ەكەن. كەيىن بۇل بەسىككە كاشكەنىڭ بالالارى اقىنبەك، ستامبەك، نەمەرەلەرى سۇرانشى، ساۋرىق جانە باسقا نەمەرە-شوبەرەلەرى، ۇرپاقتارى جاتىپ ءوسىپتى. قىزعان تەمىرمەن بەلگى قوياتىنداي جەرى قالماعان بۇل قاسيەتتى بەسىكتى سوۆەت وكىمەتى ورناعاندا باي تۇقىمى دەپ مىرزابەكتەردى كونفيسكەلەپ، جەر اۋدارعاندا جولدا بولشەۆيكتەر تارتىپ الىپ، سىندىرىپ لاقتىرىپ تاستاپتى.
كاشكە دۇنيەگە كەلگەن جىلدارى قازاق باسىنا اۋىر جاعداي تۋعان الاساپىران قيىن-قىستاۋ كەزەڭ ەدى. التىن وردا قۇلاعاننان كەيىن اسا شيەلەنىستى جاعدايدا قالىپتاسقان قازاق-جوڭعار قارىم-قاتىناستارى وسىناۋ ادەت-عۇرپى، تۇرمىس سالتى ءبىر-بىرىنە وتە جاقىن حالىقتاردىڭ ۇزاققا، وتە ۇزاققا سوزىلعان سوعىس جاعدايىندا ءوتتى. ءحVى عاسىردا جوڭعار اسكەرلەرى قازاق جەرىنە جەتى رەت كۇتپەگەن جەردەن شابۋىل جاسادى.
وسى شايقاستاردىڭ بەل ورتاسىندا داۋلەت، قاۋمەن، بايتەلى، جاپەك سەكىلدى قاراساي باتىردىڭ باتىر دا باتىل ۇرپاقتارى ءجۇردى. اڭىراقاي شايقاسى قازاقتىڭ قازاق بولىپ قالۋىنداعى ۇلى جەڭىسى بولدى! مىنە، بالا كاشكە وسى تاريحي جەرلەردى كورىپ، شايقاس جايلى بۇقار جىراۋ، ۇمبەتەي اقىنداردىڭ ايگىلى جىرلارىن، سوعىسقا قاتىسقان ساربازداردىڭ اڭگىمەلەرىن ەستىپ ءوستى. سولار سەكىلدى ەرجۇرەك باتىر بولسام دەپ ءوز-ءوزىن دايىنداي باستادى. اكەسى مەن باتىر اعا-باۋىرلارىمەن بىرگە ءتۇرلى جيىن، ماجىلىستەرگە قاتىستى.
اعا، باۋىرلارى ونى اسكەري ونەرگە باۋلىدى. مىلتىق اتقىزدى، ساداق تارتقىزدى، اڭعا بىرگە الىپ شىعاتىن بولدى. كاشكە جاس كۇنىنەن قۇرالايدى كوزگە اتقان مەرگەندىگىمەن جانە زەرەكتىگىمەن كوزگە ءتۇستى. ات قۇلاعىندا ويناعان باپكەر،تاقىمدى كوكپارشى، ادىسكەر سايىسكەر، الىمدى بالۋان بولىپ ءوستى.
اسىرەسە شاپىراشتى ناۋرىزباي باتىر مەن دانەنۇلى سامەن باتىردىڭ قولىندا بولىپ، كوپتى كوردى، كوپ نارسەنى ۇيرەندى.
سامەن باتىر قازىرگى جامبىل اۋدانىنداعى وڭىردە اقسەڭگىر دەگەن جەردە دۇنيەگە كەلگەن. دۋلات – بوتباي، بوتبايدىڭ ىشىندە شاعاتاي. ول زور دەنەلى، ءىرى كىسى بولىپتى. اتقا مىنگەندە ەكى اياعى جەر سىزىپ جۇرەتىندىكتەن، وزىنە لايىقتى ءىرى تۇرپاتتى جىلقى مىنەدى ەكەن. ەلىمىزدى ازات ەتۋ جولىندا ەرەسەن ەرلىگىن، ۇيىمداستىرۋشىلىق اسكەري قولباسشىلىعىن كورگەن تولە بي: «اتىڭ بوتباي ەلىنە ۇران بولسىن، ۇرپاقتارىڭ وزىڭدەي قىران بولسىن!» دەپ باتا بەرگەن ەكەن. سودان بەرى بوتباي ەلىنىڭ ۇرانى «بوتباي سامەن!» بولعان. اسىرەسە «اڭىراقاي شايقاسىندا» سامەن باتىر سوعىس ونەرىن جەتىك بىلەتىن قولباسشى، جەكپە-جەكتە قايمىقپايتىن ناعىز كوزسىز باتىر ەكەنىن كورسەتتى.
وجەت تە العىر كاشكەنى سامەن باتىر ەرتە تانىپ، وزىنە كومەكشى ەتىپ، قايدا جۇرسە دە قاسىنا ەرتىپ جۇرەدى. كەيىن تۇمەنباسى بولىپ تۇرعان ءباھادۇر شاپىراشتى ناۋرىزباي باتىرعا اپارىپ تانىستىرادى.
العاشقى شايقاستاردا-اق كوزگە تۇسكەن كاشكەنى جاستىعىنا قاراماي، ونباسى، ءجۇزباسى، كەيىن مىڭباسى ەتىپ تاعايىندايدى.
***
ءحVىى عاسىردىڭ سەكسەنىنشى جىلدارىنداعى جوڭعارلارعا قارسى ءجۇرگىزىلگەن سوعىستار تىم اۋىر بولدى. بۇل كەزەڭدە قالماقتار قاراتاۋ ماڭىن، ساۋدا جولدارى وتەتىن قالالاردى باسىپ الۋعا ۇمتىلدى. 1711, 1712, 1714-1718, 1723-1725, 1742 جىلدارداعى قالماق شاپقىنشىلىقتارى قازاقتاردى قاتتى قانتوگىسكە ۇشىراتتى. «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» سول زامانداردا ايتىلعان شەرلى ءسوز. قۇرىپ كەتۋدىڭ از-اق الدىندا تۇرعان حالقىمىز ابىلاي حان كەزىندە قايتادان ەس جيىپ، باس كوتەرە باستادى. قازاقتاردىڭ العاشقى ءىرى جەڭىسى 1728 جىلى شۇبارتەڭىز جاعاسىندا بولدى.
ال 1729 جىلى اڭىراقاي دەگەن جەردە جوڭعارلار ويسىراي جەڭىلىپ، جەتىسۋدان قۋىلدى. جوڭعاردىڭ اتاقتى باسشىسى قالدان تسەرەن ولگەننەن كەيىن جوڭعارلار ءوزارا قىرقىسىپ كەتتى. جاۋقۇمار كورشىلەرىنىڭ ءىس-ارەكەتىن قاداعالاپ وتىرعان مانچجۋر-قىتاي يمپەراتورى وسى ءساتتى پايدالانىپ قالۋعا تىرىستى. ءسويتىپ، 1755, 1756 جانە 1757 جىلدارى قىتايلار جوڭعار ەلىنە قايتا-قايتا شابۋىل جاساپ، اقىرى بۇل مەملەكەتتى ءبىرجولا جويىپ تىندى. ويراتتاردان ازات ەتىلگەن وڭىرلەرگە ورتا ءجۇز جانە ۇلى ءجۇز تايپالارى قونىستاندىرىلدى. ابىلاي حاننىڭ اقىلدى ساياساتىنىڭ ارقاسىندا قازاقتار رەسەي جانە قىتاي سياقتى ەكى ۇلى دەرجاۆانىڭ اراسىندا جاتقان ءوز جەرلەرىن ساقتاپ قالدى.
ادام ايتقىسىز ازاپتى اسۋلاردا ميلليونداعان باۋىرلارىنان ايىرىلعانىمەن، قازاق حالقى ەلى مەن جەرىنىڭ بوستاندىعىن جوعالتقان جوق. ال جوڭعارلار بولسا، اقىرى وزدەرى جەر بەتىنەن مۇلدەم جوعالىپ كەتتى. تاريحتان ەۋروپا ەلدەرىندەگى وتىز جىلدىق، ءارىسى ءجۇز جىلدىق سوعىستار بەلگىلى. بىراق قازاقتان باسقا ەشبىر حالىق ءوز بوستاندىعى ءۇشىن ءۇش ءجۇز جىل بويى كۇرەسىپ كورگەن ەمەس. قۇرىپ كەتۋدىڭ از-اق الدىندا تۇرسا دا، قازاقتار ازاتتىق ءۇشىن ءۇش ءجۇز جىل بويى ارپالىسىپ ءوتتى.
مىنە، ات جالىن تارتىپ مىنگەن بوزبالا كاشكە ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن وسىنداي سان ءتۇرلى مايداندارعا قاتىستى. ەندى كاشكە باتىرعا قاتىستى كەيبىر جايتتاردى ورتاعا سالماقپىز.
***
كاشكەنى ون بەسكە قاراعان بوزبالا شاعىندا اكەسى مەن اعالارى العاش رەت الىسقا الىپ شىعادى. بۇل ءۇش ءجۇزدىڭ يگى جاقسىلارى باس قوسقان ۇلان-اسىر توي ەدى. اتاجۇرتىنا قايتا قونىستانىپ، اتا جاۋلارىن جەڭگەندەرىنىڭ قۇرمەتىنە التى الاشقا ساۋىن ايتىپ دۇبىرلەتكەن توي وتكىزىلدى.
جازىق دالاعا ۇشى-قيىرى جوق كيىز ۇيلەر تىگىلدى، جان-جاقتان كەلىپ جاتقان قوناقتاردا شەك جوق. كۇتىپ الۋشىلار قوناقتاردى دەرەۋ ءىلىپ الىپ، اۋىل-اۋىل بولعان ۇيلەرگە ورنالاستىرىپ ءجۇر. ەلدەر ءبىر-بىرىمەن ساعىنا جىلاپ كورىسىپ جاتىر. قۋانىپ مارە-سارە بولىپ، التىباقان تەۋىپ، ارقان تارتىپ، ءتۇرلى ويىن-ساۋىق قۇرىپ جۇرگەندەردە ەسەپ جوق.
جان-جاقتان وزەندەي اعىلعان جۇرت جينالىپ، ءبىتتى-اۋ دەگەن كۇنى توي ءماجىلىسى باستالدى.
الدىمەن شەيىت بولعاندارعا ارنالىپ قۇران وقىلدى. بيىك تاق ۇستىندەگى ابىلقايىر حان تىك تۇرەگەپ ءسوز باستادى:
ۋا، حالايىق! اينالايىن اسىل جۇرتىم! ەڭبەكتەگەن بالادان ەڭكەيگەن قارتىمىزعا دەيىن اقجارىلقاپ كۇن تۋدى. جان-جاققا جوڭكىپ، اۋىپ كەتكەن، تەنتىرەپ كەتكەن ەل-جۇرتىم اتا-بابا جەرىنە قايتا ورالدى. ءبىزدىڭ قاسيەتتى جەرىمىزدى تارتىپ الىپ، حالقىمىزدى اشارشىلىق پەن كۇيزەلىسكە ۇشىراتقان «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» دەگەن قاسىرەتتى كەر زامان كەرى كەتتى. جوڭعارلاردى جەر جاستاندىرىپ، قايتا تۇرماستاي ەتىپ، تاس-تالقانىن شىعارىپ قۋىپ شىقتىق. وسىناۋ جىلدارى ءبىر جارىم ميلليون قاھارمان ەلىمنىڭ ادامدارى وپات بولدى. ەلىمىز ءۇشىن، جەرىمىز ءۇشىن اسىل ەرلەر جان قيدى. جات جەردە قانشاما جۇرتىم قىناداي قىرىلىپ كەتتى. ارۋاقتاردىڭ جاتقان جەرلەرى جارىق بولسىن! ءبىز سىزدەردىڭ كەكتەرىڭىزدى الدىق، قۇربان بولعان اعايىندارىم! باسىمىزدى يەمىز! – دەپ حان باسىنداعى التىن زەرلەنگەن مۇراعىن شەشىپ، باسىن ءيىپ ەدى، بۇكىل ەل ءبىر تىزەرلەپ جاپىرلاي وتىرعان قالپى باس كيىمدەرىن الىپ، ءۇن-ءتۇنسىز قالدى. تەك دالانىڭ سارى جەلى عانا ەرتەرەك اعارىپ، بوزارىپ كەتكەن جاۋىنگەرلەردىڭ باستارىن سيپاي سىلايدى.
كاشكە جان-جاعىنا قاراسا بۇكىل جۇرت ەڭكىلدەپ جىلاپ تۇر ەكەن. بۇل اۋىر كەزەڭدە بۇكىل قازاقتىڭ ۇشتەن ءبىرى وپات بولدى، قايعى جامىلماعان شاڭىراق جوق. قاسىندا تۇرعان ءداۋ سامەن باتىر دا، باۋىرلارى دا، اكەسى دە كوز جاستارىن تيا الار ەمەس. بۇگىلگەن جۇرت ۇزاق تۇرىپ قالدى.
– ۋا، اسىل تەكتى جۇرتىم! شەيىت بولعان باۋىرلارىمنىڭ يمانى و دۇنيەدە الدارىنان جارىلقاسىن! ەندى اللا تەك بەيبىت زامان بەرسىن! بۇگىن – جەڭىس تويى! ەندى وسى ۇلى شايقاستا كوزسىز ەرلىك كورسەتكەن قولباسىلارىمىز مەن باتىرلارىمىزعا قۇرمەت كورسەتەمىز.
– سۇلتان ءابىلمانسۇر! – دەگەندە بۇكىل دالا:
– ابىلاي! ابىلاي! ابىلاي!.. – دەسىپ جاڭعىرىپ كەتتى.
– اڭىراقاي شايقاسىندا «ابىلايلاپ»، ابىلاي حان اتاسىنىڭ اتىن ۇران عىپ شاپقان ايگىلى سۇلتان عوي!
– تولە بي اتامىز تاربيەلەپ، باعىپتى عوي.
– اتادان ۇل تۋسا وسىنداي بولسىن! – دەسىپ بۇكىل ەل جاپا-تارماعاي ورتاعا شىققان جاس ابىلاي سۇلتاندى كورۋگە ىنتىعىپ، دارىپتەي باستادى.
ابىلقايىر حان ابىلايعا سابى التىن الماس قىلىش سىيلاپ، وڭ جاق تىزەسىنەن ورىن ۇسىندى.
كاشكە داڭقىن سىرتىنان سان مارتە ەستىگەن قازاق ەلىنىڭ مارقاسقا، ءبىرتۋار پەرزەنتتەرىنە دەگەن حان سىيلىعى، حالىق قوشەمەتىن كورىپ تاڭداي قاقتى.
– اقىلداسقان ازبايدى، كەلىسكەن كەم بولمايدى. قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە دۇرىس جول تاڭداۋدا ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان قازاقتىڭ دانا ءۇش ءبيى: ءاز ءۇيسىن تولە بي، قاز داۋىستى قازىبەك بي، الشىن ايتەكە بيلەردى جانىما شاقىرامىن، – دەپ حان ارقايسىسىنا التىنمەن زەرلەنگەن جىبەك شاپان جاۋىپ، سول جاعىنان ورىن ۇسىندى.
– جەڭىس تۋىن جەلبىرەتكەن قاھارمان قولباسشىلار ءباھادۇر باتىرلار جاساسىن! ورتاعا تۇمەنباسىلار قاراكەرەي قابانباي، قانجىعالى بوگەنباي، شاپىراشتى ناۋرىزباي باتىرلاردى شاقىرامىن، – دەگەندە ساربازدار ۇران شاقىرىپ، دالانى جاڭعىرىقتىردى.
ولاردى التىن ەر-تۇرماندى مويىندارى قازداي يىلگەن ارعىماقتارعا مىنگىزىپ، بۇكىل جينالعاندار الدىندا ماراپاتتاپ، سالتاناتپەن جۇرگىزدى.
ەكى كوزى شوقتاي جايناعان كاشكە بارىنە تاڭدانا قارايدى. ەرەكشە كوزگە تۇسكەن باتىرلاردى جەكە-جەكە شاقىرىپ، سىي-سياپات تاپسىرا باستادى.
جولبارىس قايدارۇلى، قاراقۇل تاعاۇلى، قوناقاي جانكىسىۇلى، شورەكۇلى كوكجال باراق، وتەگەن وتەعۇلۇلى، ساڭىراق توقتىبايۇلى، سامەن دانەنۇلى، حانگەلدى سىرىمبەتۇلى، قويگەلدى سارتۇلى جانە باسقا دا باتىرلار، اڭىراقاي شايقاسىندا جەكە-دارا ەرلىك كورسەتكەن بيلەر، سۇلتاندارعا دا ايرىقشا ءىلتيپات ءبىلدىرىپ جاتتى. ءۇش ءجۇزدىڭ ارداقتىلارى مەن سالماقتىلارىنا جانىنان رەت-رەتىمەن ورىن ۇسىندى.
اسىرەسە كاشكەنىڭ ەسىندە ماڭگىلىك قالعانى ءاز تولە ءبيدىڭ ايتقانى بولدى:
جىلقىدان اسقان تەكتى جانۋار جوق.جىلقىنى العاش اۋىزدىقتاپ، جۋاسىتقان ەلمىز. ءبىز اتقا مىنبەيىك، قارىمىزعا قىلىش ىلمەيىك، ەشكىمگە بوسقا تيمەيىك دەپ جۇردىك، تىپ-تىنىش بوپ كوپ جۇردىك. جوڭعار دەگەن وعان بولمادى، جەرىمىزگە سۇعىن قاداپ وڭبادى. ىرگەمىزدەن جاۋ شىقتى. قازاق بىتكەن اتقا قوندى، قولىنا بەس قارۋىن الدى، – دەپ تەرمەلەپ كەتتى دەيسىڭ. ءاز تولە بي ءسوزىنىڭ سوڭىندا ەلدى جەڭىسىمەن قۇتتىقتاپ، ءاردايىم بىرلىكتە، ىنتىماقتا بولۋعا شاقىردى. سوڭىندا عيبرات ايتىپ، باتا بەردى:
كوسىلە شابار جەرىڭ بار،
قول بولارلىق ەلىڭ بار.
قول باستايتىن ەرىڭ بار،
اتادان قالعان جولىڭ بار.
جاي وتىرىپ قۇل بولساق،
اتادان ۇل بوپ تۋدى دەپ،
كەيىنگىدەن كىم ايتار؟
ءبىر ءۇيدىڭ بالاسى بولما،
كوپ ءۇيدىڭ ساناسى بول.
ءبىر ەلدىڭ اتاسى بولما،
ءبىر ەلدىڭ داناسى بول.
ءبىر توننىڭ جاعاسى بولما،
كوپ قولدىڭ اعاسى بول.
اقتى اق دەپ باعالا،
قارانى قارا دەپ قارالا.
ادامنىڭ باسشىسى – اقىل،
شولۋشىسى – وي.
جەتەكشىسى – تالاپ،
قورعاۋشىسى – سابىر.
سىناۋشىسى – حالىق،
تاۋسىلمايتىنى – ارمان،
ارداقتىسى – ءومىر،
ەڭ ءتاتتىسى – سىيلاستىق.
بەرەكەنى كوكتەن تىلەمە،
بىرلىگى مول كوپتەن تىلە!
قازاقتىڭ دانا ءۇش ءبيى سويلەگەندە اسپانداعى ۇشقان قۇس تا قىبىرلاماي تىڭداپ تۇردى-اۋ.
توي جۇمادان جۇماعا سوزىلدى. كوپتەن كورمەگەن، قيىن-قىستاۋ كۇندەرى اجىراپ قالعان اعايىندار ءبىرىن-ءبىرى ىزدەپ، تابىسىپ، مارە-سارە بولىپ جاتتى.
بۇقار جىراۋ، ۇمبەتەي، قوجابەرگەن جىراۋلار باستاعان اقىن-جىرشىلار ۇلى جەڭىسكە جەتكىزگەندەرگە ولەڭ-جىرلارىن ارنادى.
تۇمەنباسىلار – مىڭباسى، ءجۇزباسىلارعا جاۋدان تۇسكەن مال-جاننان ءبولىس بەرىپ قايتاردى. بويداق جىگىتتەر مەن باتىرلارعا جوڭعاردىڭ ادەمى قىزدارىن بەردى.
بايتاق دالادا قايتىپ كەلە جاتقاندا داۋلەت اكەسى:
– بالام، ءبىز قاراساي بابامىزدان بەرى باتىرلىق پەن باتىلدىق كەتپەگەن كيەلى اۋلەتتەنبىز. جاۋدان قايتپاعان باتىر بولادى. ول ءۇشىن مىڭ سان ايلالى، ادىسكەر، شايقاس جاعىن جەتە بىلەتىن، ءادىل شەشىم قابىلداي الاتىن بىلگىر بولۋىڭ كەرەك. انە، تويدا سەن بالۋاندارمەن كۇرەسىپ، بەسەۋىن جىقتىڭ، بىرەۋىنەن جىعىلدىڭ، ءادىسىڭ جەتپەدى، بۇعاناڭ قاتىپ، سۇيەگىڭ جەتىلمەدى. ءالى-اق تالاي سايىس-كۇرەسكە قاتىسىپ، باس بايگەنى الاتىن بولاسىڭ، — دەدى.
ەل-جۇرتىن جوڭعارلاردان ازات ەتىلگەن قاراتال مەن لەپسى وزەندەرىنىڭ جاعاسىنا وڭتۇستىكتەن كوشىرىپ اكەلگەن سوڭ قاراساي باتىر ۇرپاقتارى ۇلكەن اس بەردى.
سول استىڭ ۇستىندە اكەسى داۋلەت ءوزىنىڭ ۇزەڭگىلەس، قارۋلاس دوسى بوتباي سامەن باتىرعا كاشكەگە وكىل اكە بولىڭىز دەپ قولقا سالدى. بۇرىننان جاراسىپ جۇرەتىن سامەن باتىر مەن كاشكە اكەلى-بالاداي بىرگە ءجۇردى، ءورىسى دە قونىسى دا قاتار بولدى. «جاۋ كەلىپ قالدى!» دەسە شايقاسقا بىرگە اتتاندى.
كەلەر جىلى سامارقانداعى كىرەشى-كەرۋەندەردەن شەبەرلەر شاقىرتىپ، كاشكەگە ساۋىت، بەس قارۋىن جاساتتى. ولار كەلەر جازدا ءسال ۇلكەنىرەك دەمەسەڭىز كاشكەگە ارنالعان بۇكىل ساۋىت، سايمانىن، بەس قارۋىن تۇگەل ازىرلەپ اكەلدى.
شايقاسقا شىعاتىن جانە كوكپار، اڭعا شىعاتىن ەكى ەر-توقىمدى ىلە بويىنداعى ەرشىلەرگە جاساتتى. ەر جىگىتتىڭ استىنداعى تۇلپارى دا، ەر-توقىمى دا بەرىك، مىقتى بولۋى كەرەك. ون جەتىگە تولار-تولماستا كاشكە العاشقى شايقاسقا قاتىستى.
***
ابىلاي حان كاشكەدەن التى جاس ۇلكەن ەدى. كاشكەنىڭ قالعان عۇمىرى ابىلايدىڭ جانىندا، ابىلايدىڭ اق تۋىنىڭ استىندا ءوتتى. ابىلاي جاسىنان جەتىم ءوستى، كەمەڭگەر تولە بي تاربيەلەپ، قاتارعا قوستى، العاشقى اتى سابالاق بولدى.
ءابىلمانسۇر – سابالاق سول ءجاسوسپىرىم شاعىندا-اق جوڭعار باسقىنشىلارىنا قارسى بۇكىلحالىقتىق كۇرەسكە ارالاستى. «بارلىق شاپقىنشىلىقتارعا اۋەلى قاتارداعى جاۋىنگەر رەتىندە قاتىسقان ول، – دەپ جازدى ش. ءۋاليحانوۆ، – عالامات ەرلىگىمەن، ايلاكەرلىگىمەن كوزگە ءتۇستى. ونىڭ ۇتىمدى كەڭەستەرى مەن ستراتەگيالىق ايلا-ادىستەرى جاس جىگىتتىڭ اقىلدىلىعىن تانىتتى». 20 جاستاعى ءابىلمانسۇر، اسىرەسە جوڭعارلارمەن ۇلىتاۋ ماڭىنداعى بولعان الاپات شايقاستا ەرەكشە كوزگە ءتۇستى. ول باتىرلاردىڭ ۇرىس الدىنداعى ءداستۇرلى جەكپە-جەگىندە جوڭعار قولباسشىسى قالدان سەرەننىڭ مۇراگەرى – شارىشتى (چارىشتى) ءولتىردى. ويراتتار كۇيرەي جەڭىلدى. وسى شايقاستا ءابىلمانسۇر جاۋعا شاپقاندا «ابىلايلاپ» ۇران تاستاپ، اتاسىنىڭ ارۋاعىنا سىيىندى. سوندىقتان ونىڭ ءوزىن قارۋلاس جولداستارى «ابىلاي باتىر» اتاپ كەتتى. وسى جولى ونىڭ كوركەم ءۋاليدىڭ جوعالىپ كەتكەن بالاسى ەكەنى ءمالىم بولدى. مىنە، وسى ساتتەن باستاپ ءابىلمانسۇر-سابالاق ابىلاي اتاندى.
ابىلاي بالالارىنا ايتقان وسيەتىندە قىتايمەن جاقىنداسا وتىرىپ، رەسەيمەن كەلىسىمدى ساقتاۋعا كەڭەس بەرگەن. ول قىتايلىقتار حان وكىمەتىنە قاۋىپ ءتوندىرە المايدى، مۇنىڭ ەسەسىنە ورىس ۇكىمەتى وزدەرىنە قاشان دا قارسى تۇرادى دەپ ەسەپتەگەن.
قازاقتىڭ بىردە-ءبىر حانى وعان دەيىن دە، ابىلايدان كەيىن دە مۇنداي شەكسىز بيلىككە يە بولىپ، حالىق قۇرمەتىنە بولەنگەن ەمەس.
جوڭعاريانى جەڭىپ، 1743 جىلى بەيبىت كەلىسىمگە كەلەدى. ەندى تسين يمپەرياسى كۇشەيىپ، قىتايلىقتار قازاق جەرىنە قايتا-قايتا باسىپ كىرە بەردى، 1756, 1758, 1760 جىلدارى قىتايلىقتار شابۋىلى بولدى.
تالاس پەن تاشكەنت ارالىعىندا كوشىپ قونعان ۇلى ءجۇزدىڭ رۋلارى ابىلاي حاننىڭ باسشىلىعىمەن شىعىسقا جىلجىپ، ۇزاق ءارى ءساتتى شايقاستان كەيىن ولاردى كىشى الاتاۋدان اسىرىپ، وزدەرىنىڭ ەرتەدەگى مەكەنىن يەلەندى. 1824 جىلدان بەرى ۇلى ءجۇز رەسەيدىڭ قاراماعىندا سانالعانىمەن قىتايلىقتار ىلە ولكەسىنە 1840 جىلعا شەيىن سالىق جيناۋ ءۇشىن اسكەرلەرىن جىبەرۋىن قويمادى، اقىرى ولاردىڭ اسكەرى تەرەڭوزەك سايىندا شاپىراشتىلاردان ماسقارا بوپ جەڭىلىپ قايتتى.
بۇل جورىقتارعا قاتىسقان الدىمەن ءجۇزباسى، كەيىن مىڭباسى بولعان كاشكە باتىر ارىستانداي ايباتتى بولىپ، قاھارلانسا قار جاۋدىرارداي، وتە ءىرى دەنەلى، كەسەك ءبىتىمدى، العىر دا وجەت ءارى ادىسقوي باتىر اتاندى.
***
اسىرەسە ەرەكشە ءبىر كوزگە تۇسكەنى قازاقتىڭ اتا جاۋى جوڭعارلاردان كەك الاتىن قولايلى ساتتە سوعىس جاعدايىن ەرەكشە جاقسى بىلەتىن باتىلدىعىمەن اتى شىقتى.
1771 جىلى پوۆولجەدەگى قونىستانىپ قالعان 30909 ءتۇتىن نەمەسە 180 مىڭ قالماق وزدەرىنىڭ اتا جۇرتىنا كوشتى. كوشتى مىڭداعان مۇزداي قارۋلانعان جاۋىنگەرلەر كۇزەتىپ، قورشاپ ءجۇردى. قازاق دالاسىنان تەز ءارى بىلدىرمەي ءوتىپ كەتەمىز دەگەن دامەسىنىڭ ءراسۋاسى شىقتى. سان جىلداعان قاسىرەت-قايعى اكەلىپ، قانشاما ادامدى قىرعىنعا ۇشىراتقان اتا جاۋىنا كوكجال باتىرلار مەن ساربازدار بۇيىردەن بۇيىدەي بۇرە ءتۇيىستى. ولار كۇتپەگەن جەردەن شابۋىل جاساپ، كوشتىڭ ءبىر بولىگىن بولەكتەپ، قىرىپ تاستاپ، قايتا كورىنبەي كەتىپ ءجۇردى. اسىرەسە كاشكە باستاعان قول جەر جاعدايىن وتە جاقسى بىلگەندىكتەن تۇندە شابۋىلعا شىعىپ ءجۇردى. ابدەن سىلەلەرى قاتىپ شارشاعان قالماقتار قالىڭ ۇيقىعا كەتتى-اۋ دەگەندە ەسىن جيعىزباي ۇرانداپ، قولعا تۇسكەن قىز-كەلىنشەك، بالا-شاعا دەمەي، تۇتقىنداپ الىپ كەتىپ جاتتى. قاپىرىق جازدا قالىڭ شاڭعا كومىلگەن ۇباق-شۇباق قالماق كوشى ابدەن ەسەڭگىرەپ، تەك 11198 ءتۇتىن عانا اتاقونىستارىنا ازەر جەتتى. بۇل كوش «شاڭدى جورىق» دەپ اتانىپ، ازەر امان جەتكەندەردەن بۇگىنگى قالماقتار تارادى.
ال تۇتقىنعا تۇسكەن قىز-كەلىنشەكتەردى ايەلدىككە سارباز، ساردارلار ءبولىپ الدى. بالا-شاعا، تۇتقىنداردى رۋ-رۋعا تاراتىپ بەردى. ولار سول رۋلارعا ءسىڭىپ، اسسيميلياتسيالانىپ، قازاق بولىپ كەتتى.
وسىنداي ۇلان-اسىر شايقاستا سارتۇلى قويگەلدى (1702-1795) باتىر مەن كاشكەدەي ەردىڭ ءىس-قيمىلى ەلگە اڭىز بولىپ تارادى. قويگەلدى باتىر اعاسىنىڭ جانىندا كاشكە سان ءتۇرلى جورىقتارعا قاتىستى.
قويگەلدى تولە ءبيدىڭ ءتىرى كەزىندە جانە ول ولگەننەن كەيىن وڭتۇستىكتەگى قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزىن جانە قاراقالپاق جۇرتىن بىرىكتىرىپ، ولاردان 30 مىڭدىق اسكەر جاساقتاپ، ازاتتىق ءۇشىن جاۋمەن شايقاسقا باستاعان. ونىڭ باسقارۋىنداعى وسىناۋ قاھارلى كۇش 1757-1758 جىلدارى تاشكەنت، تۇركىستان، سايرام قالالارىن، قاراتاۋ، الاتاۋ اتىرابىن، تالاس، شۋ ءوڭىرىن جوڭعارلاردان تولىق ازات ەتىپ، ابىلاي حان باستاعان قالىڭ قولمەن بىرگە جوڭعار قاقپاسىنا جەڭىس تۋىن تىككەن.
قازاقتا «تولە بي كەلمەي ءجۇرىس جوق، قويگەلدى كەلمەي ۇرىس جوق» دەگەن ماتەل سول كەزدەردە پايدا بولعان.
كاشكە باتىردىڭ ايبىنى اسقان شايقاستارىنىڭ ءبىرى – جەتىسۋ ءوڭىرىن قىرعىزداردان ازات ەتۋ سوعىسى بولدى. قىرعىزدار جەتىسۋدى جاۋلاپ، سوناۋ شۋ، تالاسقا دەيىن قونىستانىپ العان بولاتىن.
ابىلايدىڭ ەل ىشىندەگى بيلىگى ورنىقتى بولدى. ول تەك قانا ورتا ءجۇزدىڭ عانا ەمەس، ۇلى ءجۇزدىڭ ۇيسىندەرىنە دە حان بولدى. ابىلايدىڭ بويىنداعى ەرەكشە قاسيەت قازاق حالقىنا ەلدىك رۋحىن سەپتى دەۋگە بولادى. 1770 جىلى ابىلاي بۇرتتارعا شابۋىل جاساپ، ولاردى شۋ اڭعارىنا دەيىن قۋىپ تاستايدى. شۋعا قۇياتىن قىزىلسۋ مەن شامسي وزەندەرىنىڭ ارالىعىندا بولعان قاندى قىرعىن بۇگىنگە دەيىن «جايىل سوعىسى» دەپ اتالادى. وسىدان كەيىن-اق بۇرتتار بىت-شىت بولىپ، اسكەري كۇش بولۋدان قالادى. كوكشەتاۋداعى ورداسىنا قايتىپ كەلگەننەن كەيىن ابىلاي تۇتقىنداردان «جاڭا قىرعىز» جانە «باي قىرعىز» دەگەن ەكى بولىس ەل قۇرادى. ابىلايدىڭ نەگىزگى قىستاۋلارى ەسىل بويىندا بولاتىن. ابىلاي وڭتۇستىك ولكەلەردە سوعىس جۇرگىزگەندە جەتى قالانى الىپ، جيزاققا دەيىن جەتتى. ازىرەت، سايرام، شىمكەنت، سوزاق قالالارى وعان الىم تولەپ تۇراتىن بولدى. 1774 جىلى ابىلاي ءۇيسىن اقساقالدارىنىڭ وتىنىشىمەن ءوزىنىڭ ۇلى ءادىلدى ولاردى باسقارۋعا جىبەرەدى. ءسويتىپ، تالاس وزەنىندە قالا سالعىزىپ. وعان ەڭبەكقور قاراقالپاقتاردى ورنالاستىرعان. قالعان ۇلدارىنا ورتا جانە ۇلكەن وردالاردان جەر بەرىپ، ءوزى تۇركىستاندا تۇرىپ قالادى دا، 1781 جىلى دۇنيەدەن وتەدى.
وسى جەڭىستەن كەيىن كاشكە باتىردى قاستەك وزەنىنىڭ بويىنداعى بەكىنىستە مىڭ ساربازىمەن شەكارادا ۇستادى. قىرعىزدار وسىدان كەيىن عانا الاتاۋدىڭ تەرىسكەيىنە – قازاق جەرىنە كوز سالۋدى ءبىرجولا دوعاردى. بارىمتا-سىدىرىمتا تىيىلدى، بەرى قاراي اسپايتىن دا، باسپايتىن دا بولدى.
بەكىنىسكە كاشكە باتىر ءوزى جاساتقان سەكسەن قۇرساۋلى، توقسان باۋلى بايراعىن ءىلىپ قويادى ەكەن. تۋدى ەشكىم كوتەرە المايدى، تەك جاۋ شاپقاندا كاشكە ءوزى كوتەرىپ، سۋىقتوبەنىڭ ۇستىنە شىعىپ، «قاراساي! قاراساي! قاراساي!» دەپ ايعايلاپ ۇرانداعاندا تالاي مايداندا بىرگە بولعان مىڭ سارباز سەرىگى شاۋىپ جەتەدى ەكەن. بۇل تۋدى كەيىن ۇرپاعى، ەرلىگىمەن داڭقى شىققان سۇرانشى باتىر ۇستاعان. ساۋىت-سايمانىن دا سۇرانشى باتىر كيىپ، جاۋعا قارسى شاپقان.
1913 جىلى ۆەرنىيدا وتكەن رومانوۆتار اۋلەتىنىڭ 300 جىلدىعى تويىندا ماقىش بالۋان رايىمبەكۇلى كاشكە باتىردىڭ ساۋىت-سايمانىن كيىپ، ايبالتاسىن ۇستاپ سۋرەتكە تۇسكەن. بۇل سۋرەت جامبىل مۋزەيىندە ءىلۋلى تۇر. ورىستار كورمەگە قويامىز دەپ ولاردى پەتەربورعا الىپ كەتكەن دەسەدى.
***
ءبىزدىڭ ەلدە بۇرىننان بىرەۋدىڭ ايەلى ۇل تاپسا «ە-ە، كاشكەدەي باتىر تۋدى دەيسىڭ بە؟» دەيتىن ماتەل بار.
ءبىر بايدىڭ ادامدارى بارىمتادان قولعا ءتۇسىپ، كاشكە 500 باس قوي كوگەندەپ بەرەسىڭ دەپ كەسىم جاسايدى. ەكى بالاسىن جىبەرسە وڭكەي ارىق-تۇراق، قوزى-توقتىلارىن ايداتىپ جىبەرىپتى. كاشكە شارت اشۋلانىپ ءوزى الگى بايعا كەلسە، ول سوزگە ۇستا، ءدىلمار ەكەن.
– باتىرەكە، اتتان ءتۇسىپ، سىباعاڭىزدى جەڭىز. سىزدەي ءىرى ادامعا ۋاقجان ءۇشىن ارالاسۋ كىشىلىك ەمەس پە! كىسىلىگىڭ مول، داڭقىڭىز التى الاشقا كەتكەن حان كاشكە باتىر دەگەن اتاق-داڭقىڭىز بار. «ورازانىڭ وتىز كۇنىنەن كەيىن ايتى بولادى. بارىمتانىڭ باسى قاتتى، قىرىق كۇننەن كەيىن قايتىمى بولادى» دەگەن ەمەس پە؟ – دەگەندە كاشكە سوزگە جىعىلىپ، مالىن قايتارىپ، بارىمتاشىلارىن بوساتىپ بەرىپتى.
***
«كاشكە حان بولىپتى»، «حان كاشكە» دەپ اتالۋى مىنادا: قىسقا جاقىن ابىلاي ءادىل اتتى ۇلىن وسى ءوڭىردى باسقارۋعا جىبەرمەك بولعاندا ول اۋىرىپ كوكشەتاۋدا جۇرە الماي قالادى. ودان قىراۋلى قىس ءتۇسىپ كەتەدى. سول كەزدە حان اقىلداسىپ، ابىلاي ءادىل كەلەر جازعا بارعانشا ەلدى ۋاقىتشا باسقارۋدى كاشكە داۋلەتۇلىنا تابىستايدى. ءادىل ءبىر جىلدان اسقاندا بارىپ جەتىسۋعا كەلگەنشە كاشكە ەل-جۇرتتى جۇمىلعان جۇدىرىقتاي باسقارىپ تۇرادى.
سودان كەيىن-اق ۇلكەن ءماجىلىس، اتاقتى ادامدار باس قوسقان القالى جيىندارعا قاتىستى، داۋدى شەشىپ، كەلەلى وي ايتار ەل اعاسى اتانادى.
***
تايتورىنىڭ جارىلعاپ اتاسىنان اسان دەگەن بىرەۋ كاشكەنىڭ كوكتەۋىنە رۇقساتسىز كوشىپ وتىرىپ الادى. كاشكە جەردى بوساتۋىن، وعان وزدەرى كوشىپ باراتىنى جونىندە ايتىپ ەلشى جىبەرەدى.
اسان الگى كاشكە جىبەرگەن ادامعا اي-شاي جوق باقان الىپ ۇمتىلىپ، قاق باسىنان قۇلاشتاپ پەرىپ جىبەرەدى. قامسىز وتىرعان اناۋ باسى جارىلىپ، اتتان اۋىپ ءتۇسىپ، سول جەردە ءولىپ كەتەدى.
كاشكە مۇنى ەستىپ قاھارلانىپ ەردىڭ قۇنى – 40 تۇيە، 40 جىلقى، 40 سيىر، 500 قوي ءبىر جۇمادا اكەلمەسە قانعا-قان دەپ ەلشى جىبەرەدى.
اسان ەلى ساسىپ، ءبىر تۇندە تەكەستەگى البان ناعاشىلارىنا كوشىپ كەتەدى. سوندا ءجۇرىپ اساننىڭ ەلگە سالەم ايتقانى مىناۋ ەكەن:
تەكەستە كوپ وسەدى تال مەن قايىڭ،
كۇن سايىن ەسكە الامىن ەلدىڭ جايىن.
ولمەگەن كۇن كورىسەر دەگەن ءسوز بار،
كوپ ويلاپ جىلاي بەرەم اپاتايىم.
حان كاشكەنىڭ نازاسىنا قالعانىم-اي،
قولىما دولى قۇرىق العانىم-اي.
وكسۋمەن، ساعىنىشپەن ءوتىپ جاتىر،
ەلىمدى كورسەم دەگەن ارمانىم-اي…
بۇل ۇزاق ولەڭنەن ءۇزىندى عانا.
اسان بالالارى تەك تايتورى ساكە بولىستىڭ ارقاسىندا 1903 جىلى عانا ەلىنە كوشىپ كەلدى.
***
كاشكە باتىر 1803 جىلى قايتىس بولىپ، ەسقوجا باباسى جاتقان جەرگە جەرلەنگەن. بۇرىنعى ءسىبىر گۋبەرناتورىنىڭ نۇسقاۋىمەن جەتىسۋ جەرى، اتاقتى ادامداردىڭ بەيىت-قورىمدارى ارنايى كارتاعا تۇسىرىلگەن. مىنە، سول ارقىلى «ش.كاشكا» دەپ كورسەتىلگەن بەيىتتەن كاشكە باتىر سۇيەگىن الىپ، ماسكەۋ، قازان قالالارىندا دنك، عىلىمي-زەرتتەۋ جۇرگىزىلىپ، ول ناقتى داۋلەتۇلى كاشكە باتىر ەكەنى انىقتالدى. بۇل ىستە تاريحشى-ارحەولوگ ارناباي نۇرجانوۆ باستاعان وقىمىستىلاردىڭ ەڭبەگىن ەرەكشە اتاعان ءجون.
***
اقىندار كاشكە باتىر ەرلىگىن قالاي جىرلاعان؟
كاشكەنىڭ اكەسى داۋلەت – اڭىراقاي شايقاسىندا اتى شۋلى باتىرلاردىڭ ءبىرى بولىپ، جاۋىن جاپىرىپ جىبەرەتىن «قىزىل كوز» اتانعان. جىر الىبى جامبىل كاشكەنىڭ باتىرلىعىن، مىرزالىعىن بىلاي جىرلاعان:
اتاسى جاۋعا اتتانىپ،
جاۋدى كورسە شاتتانىپ.
ات قۇيرىعىن بۋادى،
ەلىنىڭ باسىن قۇرادى.
جاۋدى شەتىنەن قىرادى،
باتىرلىعىن كاشكەنىڭ،
ەل بولىپ ونى جىرلادى.
داۋلەتۇلى كاشكەنىڭ ەسىمى جالپاق جۇرتقا جاقسى ءمالىم، جاسىندا حاننىڭ مىڭباسىسى بولىپ، كەيىننەن تۇرگەن – ەسىكتەگى حان ورداسىندا ەل باسقارىپ، بيلىك جۇرگىزەدى. ونىڭ ىستامبەك، اقىمبەك اتتى ەكى بالاسى بولعان. ىستامبەكتەن ساۋرىق باتىر، ايتەي، ءابدىرامان، شىدەر، جاناي، انداس داتقا تۋادى. اقىمبەكتەن – تويشىبەك، سۇرانشى باتىر، شىناسىل، تايتەلى، جانتەلى جانە قاراتاي تارايدى. كاشكە باتىردىڭ توعىز قۇرساۋلى، توقسان باۋلى تۋى سۇرانشىنىڭ ۇيىندە ساقتالىپتى.
***
سارىباي ءبيدىڭ اسىنا اۋليەاتادان كەلگەن مايكوت اقىن جەتىسۋدىڭ يگى جاقسىلارىنا سالەم بەرگەندە بىلاي دەيدى:
ول جاقتان مايكوت اقىن قادام باستى،
سىزدەرمەن ءساتتى كۇنى سالامداستى.
بولعاندا ءۇش تاڭبالى تامعامىز بار.
ءجۇرمىسىڭ امان-ەسەن شاپىراشتى.
كاشكەنىڭ امانبىسىڭ بالالارى،
شىناسىل، اۋىلى ورتاق دانالارى.
ءجۇرمىسىڭ امان-ەسەن كۇيلى-جايلى،
كورمەگەن بۇل مايكوتتىڭ اعالارى.
كاشكەنىڭ امانبىسىڭ شىناسىلى،
تۋ الىپ، تۇلپار مىنگەن ءبىر اسىلى.
شامشىراق جەتى اتاڭنان ۇزىلمەگەن،
ءار جەرگە سوزىپ ءجۇرسىڭ قۇلاشىڭدى.
ءجۇرمىسىڭ امان-ەسەن قۇدايبەرگەن،
قۇدايعا قىلعان ءىسىڭ ۇناي بەرگەن.
مىرزابەك، كاشكەمەنەن بىرگە تۋعان،
بۇل ناۋبەت ءناسىپ ايداپ سىزگە كەلگەن، – دەپ جىرلاعان.
ءسۇيىنباي ءوز ۋاقتىسىندا بىلاي ايتقان ەكەن:
ەي، سارىباي، سارىباي،
ءسوزىمنىڭ ءتۇسىن ءمانىن-اي.
حان كاشكەنىڭ ۇرپاعىمەن قاعىسىپ،
قارامايسىڭ الىڭە-اي.
جامبىل قۇلمامبەتپەن ايتىسقاندا:
اسىقپاي تىڭدا قۇلمامبەت،
بەرەمىن كەزەك ناۋبەتتى.
ونان بەرى اسايىن،
توسكەيگە قادام باسايىن،
جوعارعى شەتى مىرزابەك،
ارعى اتاسى – ەر كاشكە
قارادان شىعىپ حان بولعان.
قىلعان ءىسى ابىلپەيىسكە تاڭ بولعان.
ارۋاقتى ەر بولعان.
ابىرويلى ەل بولىپ،
سونداي-سونداي جان بولعان.
تومەنگى شەتتەن ايتايىن،
ءالى مەنەن نۇراباي،
ەر كاشكەنىڭ تۇقىمى، – دەپ كاشكەنىڭ باتىرلىعىن جىرلاعان («ناۋبەت» – ارابشا – كەزەك، مۇرشا ماعىناسىندا).
جامبىل «سۇرانشى باتىر» داستانىندا بىلاي دەيدى:
شاپىراشتى ءوز اتام،
ۇلى جۇزگە تۋىسقان.
ءوز اكەسى كاشكە ەدى،
ارعى اتاسى قاراساي،
ءبىر جاقىنى – ساۋرىق-سۇرانشى،
جاۋدى كورسە شالادى-اي.
قاراساي مەن كاشكەنىڭ،
كارى ارۋاعىن شاقىرىپ،
جىگىتتەر قۇيدى ساۋمالىن،
تەگەنەدەن ساپىرىپ.
***
«تۇلپاردان تۇلپار تۋادى، سۇڭقاردان سۇڭقار تۋادى» دەمەكشى، كاشكە باتىردىڭ ۇرپاقتارى اراسىنان ەلگە قۇرمەتتى اتاقتى ادامدار كوپ شىققان. سۇرانشى، ساۋرىق، ساۋرىق ۇلى سىپاتاي سەكىلدى باتىرلار، شاپىراشتىنىڭ بولىسى بولعان انداس داتقا ەسىمدەرى ەلگە اڭىز بوپ تاراپ، ەل-جۇرتى ولاردى ءاردايىم ماقتانىشپەن ەسكە الادى.
كاشكە باتىر ۇرپاقتارى اراسىندا سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى اتانعان پەداگوگ قۇدىس اپسەمەتوۆ، گەنەرال ءسلام اپسەمەتوۆ، مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى نۇرتىلەۋ باكىروۆ، ەڭبەك ارداگەرى امانگەلدى دىنباەۆ، «كازترانسگاز» اكتسيونەرلىك قوعامىنىڭ پرەزيدەنتى قايرات شارىپباەۆ، ەكونوميكا عىلىمىنىڭ دوكتورى ەرجان جاتقانباەۆ، گەنەرال بەكەت بايعازيەۆ، پولكوۆنيك ماقسات اسرارقۇلوۆ، الماتى وبلىسى پروكۋرورىنىڭ ورىنباسارى سايان باكىروۆ جانە باسقا دا ەلگە بەلگىلى تۇلعالار كوپ.
***
ءيا، بيىل ەلى مەن جەرى ءۇشىن قالماق-جوڭعارلارمەن دە، قوقاندارمەن دە، قىتايلارمەن دە، قىرعىزدارمەن دە عۇمىر بويى شايقاسقان داۋلەتۇلى كاشكەنىڭ تۋعانىنا – 300 جىل تولىپ وتىر. «ەل ءۇمىتىن ەر اقتار، ەر اتاعىن ەل ساقتار» دەمەكشى، باتىر بابا ەسىمى مەن ەرلىك ءىسىن ۇلتىمىز ۇلىقتاپ، ەلىمىز ەسكە ساقتاي بەرەدى.
ناعاشىبەك قاپالبەكۇلى،
جازۋشى
