(Áıgili fotomergenniń týǵanyna – jetpis jyl)
«Jas alashtyń» kıeli shańyraǵyna ýyq shanshyǵan kezimizde búginde jetpiske júgirip jetken aǵalarymyz otyz ben qyryqtyń arasynda saıran salyp, «jaınaǵan týy jyǵylmaı» (Abaı) júrgen jigerli jigitter edi. Mahambettiń sarbazdary sekildi joryq dese jortyp kete beretin meniń arystan júrekti, balýan bilekti aǵalarym birinen-biri ótken seri bolatyn. Sol serilerdiń ishinde jastar basylymynyń tisqaqqan fototilshisi Rahymbaı Hanalıevtiń shoqtyǵy bıik-tin. Bıik bolatyn sebebi, ol qarapaıym hám qatardaǵy fotomergen sanalsa da, dańqy men daqpyrty kórshiles jatqan eki-úsh elge jaıylǵan tanymal adam soıynan-dy. Óte kópshil ekendigi, kósheden tanys-panys bireý-mireýdi kóre qalsa, kóp oılanbaı shańyraǵyna ertip áketetini, eki bólmeli úıinen ómiri qonaq arylmaıtyny, sol zamandaǵy tanymal qalamgerler men talantty ártisterdiń bári onyń páterinen shyqpaıtyny jóninde san túrli ańyz aıtylatyn. Muny biz stýdent kezimizde-aq biletinbiz.
Ár sýreti kún saıyn «Lenınshil jasqa» ár beretin Rahymbaı taqyrybyna erterek qulaq túrýimizdiń taǵy bir sebebi bar-dy. Bizben birge oqýǵa túsken Qarlyǵash degen Shymkenttiń shyraıly qyzy sol aǵamyzdyń jaqyn qaryndasy eken. Ol kezde ataq-abyroıy dúrildep turǵan Rahańnyń jamaǵaıyn qaryndasy bolý degen búgingi Baıdenniń bel balasy degenmen birdeı. Bet-aýyzy tompıǵan súp-súıkimdi baqytty kýrstasymyz aıbarly aǵasynyń qasıetti qujyrasyna ár baryp-qaıtqan saıyn qap-qap jańalyq ala keledi.
«Rahańnyń úıine anaý kepti, Rahańnyń úıine mynaý kepti! Men barǵanda kádimgi Quman Tastanbekov shyǵyp bara jatty. Keshe tiri Roza Rymbaevany kórdim!». Ol kezdegi eń ataqtylardan «Qazaqstan pıoneriniń» jas ári has tilshileri Ánýarbek Áýelbekov pen Muratbek Toqtaǵazındi ǵana kórip, emin-erkin tildeskenimizge máz bolyp, sonyń ózin kóńilge toq sanap júrgen biz bul jańalyqtardy estigen soń aýzymyzdy ashyp, kózimizdi jumamyz. Sosyn estigenimizge eltip, «Qan men terdegi» Súıeý qart sekildi edáýir ýaqyt únsiz otyramyz. Ne deseń, o de, bul bizdiń aı júzdi, aq mańdaıly kórkem kýrstasymyz Qarlyǵash qyzdyń: «Meniń aǵam, meniń aǵam – e-e-eń jaqsy adam!», – dep áýeletip ándetip júrgen kezi edi.
Besinshi kýrsty bitiretin jyly jastyqtyń jalaýy – «Jas alashqa» qyzmetke turyp, ataqty Rahymbaı Hanalıevpen áriptes boldyq. Nebári otyz bes jastaǵy jigerli jigit. Al biz bolsaq, jasy jıyrma beske de jetpegen shil tektes birdeńemiz. Sodan Rahań... Sóılesken adamyn birden úıirip ala jóneledi. Jan balasyna uqsamaıtyn ádemi bir jymıysy bar. Sol jyly jymıystyń jetegine erip, jyrdan qyzyq áńgimesine qalaı aralasyp ketkenińdi bilmeı qalasyń. Óz tizginińdi óziń irkip otyrmasań, jumysyń jaıyna qalady. Al Rahań dúnıeni dúrildetip júrse de, negizgi sharýasyn eshqashan aqsatpaıdy. Bir qarasań, qasyńda turady, kirpigińdi bir qaqsań, zym-zııa joq bolady, shapanynyń shalǵaıyn ustap ta úlgere almaı qalasyń. «Qaıda ketti?» dep alańdap izdeı bastaǵanyńda, qaı búıirden shyqqany belgisiz, sap ete qalady. Qolynda bir qap sýret... Sol zamanda óte kóp aıtylatyn jýrnalıstıkanyń operatıvtiligi degen uǵymdy jedeldigi jeti jelaıaqty jolda qaldyratyn Rahymbaıdyń tynymsyz tirligine qarap baǵamdaýǵa bolar edi.
Shynynda da asa tanymal eken. Ony izdep redakııaǵa kelmeıtin adam joq. Ártis te, sportshy da, aqyn da, baqsy da kúnige bir soǵyp ketedi. Olardyń arasynda asha tuıaqtysy da, dara tuıaqtysy da, qos jarnaqtysy da, dara jarnaqtysy da jetkilikti. Sesi basym Seıdahmet aǵamnyń kezinde syrbazdaý ári syrshyldaý keıipte júretin Rahań keńpeıil Ýálıhan aǵamnyń tusynda erkin kósildi. Biri-birin balalar gazetinde birge qyzmet istegen jyldardan jaqsy biledi eken. Arǵy-bergi basylym basshylarynyń ishinde Rahymbaı kókemdi Ýálıhan Qalıjandaı erkeletken adam joq. Bizdiń jeńil-jelpi erkeligimiz Rahańnyń el kóshiretin seriliginiń qasynda astar bolýǵa jaramaı qalatyn. Basshymyz ony týǵan inisinen kem kórmedi. Tóbesine kóterdi. Ózi otyrǵan tórine ony da shyǵardy. Qyzyǵy men shyjyǵy bir emes birneshe kitapqa júk bolatyn atyshýly Máskeý saparyna arnaıy ertip ketti. Ol áıgili fototilshiniń arynyn aýyzdyqtaǵan joq, qaıta jolyn ashyp, tynysyn keńeıtti de otyrdy.
Ho-o-osh, Rahymbaı aǵamyzdyń sózdik qoryna ábden sińgen belgili bir tirkester bar-dy. «O, atańnyń qoqı!», – deıdi san soǵyp nemese qapa bolyp qalǵanda. «E, dada..», – deıdi kóńildenip, seni ózine qaratyp alǵysy kelgen kezinde. Al shaýjaıyna jarmasqan bireýlerden tezirek qutylýdy kóńili qalap tursa, «Áı, aınalaıyn, men áli obed ishken joqpyn», – deıdi julyp alǵandaı. Onyń barlyq emoııasy osy bir tórt-bes tirkestiń arasynda arpalysyp jatady.
Tórt-bes tirkes degenge, odan basqa sóz bilmeıtin, oıy jutań, tolǵamy tutam bireý eken dep qalmańyz. O, sóılese, Rahań sóılesin! Tili maıda, áp-sátte kez-kelgen adamnyń býynyna túsedi. Júzin jylytady, janyn jadyratady, júregin jylatady. Tek álgi tirkester aıbarly aǵamyzdyń ómir súrý daǵdysynyń kórsetkishi bop ketken sekildi bolǵan soń aıtqanymyz ǵoı.
Birde bizdiń Araldy betke alyp, issaparǵa birge bara jattyq. Kádimgi №7 «Qazaqstan» júrdek poezy. Shaqyrymdardy shaq keltirmeı, usaq-túıek stansalardy attap ótip, zýlap keledi. Rahańmen bir kýpedemiz. Ańqasy kepken Aralǵa sonaý Germanııadan gýmanıtarlyq kómek kelipti. Odaq taraǵannan keıingi alǵashqy gýmanıtarlyq kómek... Sonyń jaı-japsaryn jazyp qaıtýǵa bara jatqan betimiz. Ánýar Álimjanov aǵama eliktep, bolashaq maqalamnyń taqyrybyn «Vıýrsbýrgten jetken syı» dep qoıyp tastaǵam. Osyny qulaǵy shalǵan ańkóńil Rahań: «Ne.. býrgten jetken syı deısiń, sen bala?», – dep aýyq-aýyq surap qoıady.
Toqyraýdyń tońy jibimegen zaman. Almatydan shyqqaly beri kókshýlan vagonymyzdyń elirgen eki jolserigi oıyna ne kelse, sony istep keledi. Onsyz da qapyryq vagonǵa adamdy alǵan ústine topyrlatyp alyp jatyr. Odan túsken nápaqany uıalmaı-qyzarmaı, el kózinshe sanaıdy. Biri deredeı uzyn, silińgir qara. Ekinshisi – kóılek-shalbar kıip alǵan kádimgi qara qonjyq. Bizdiń Baýyrjan Úsenovtiń «Qonjyǵyndaı aıýdyń jıdekqumar» degen degen bir óleń joly bar edi. Týra sol. Aýzy tamaqtan bosamady.
Vagondaǵylardy adam sanatyna qospaıdy. Ákireńdep sóıleıdi. Rahymbaı aǵam ony ári-beri sypaıylap tártipke shaqyryp kórip edi, tyńdaıtyn syńaı tanytpady. Tipti búkil el syılaıtyn ardaqty aǵamdy eptep tildeńkirep de jiberdi-aý deımin. «Qo-o-o-oı, bolmas...», – dep, bizdiń aǵaı ornynan turdy. Qazir qyzyqtyń kókesi bolady endi...
Sol boıy jińishke dálizdi jaǵalap ketken Rahań vagonnyń jolserikter ǵana kire alatyn jeke týaletin óz kiltimen ashty. Kilt bolǵanda, kádimgi tegeýrindi temirjolshynyń shubatylǵan temir kilti. Ol kiltke jalǵanǵan kásibı jolshylardyń usaq-túıek asaı-múseıleri taǵy bar... Tek ashyp qana qoımaı, onysyn jolserikterge ádeıi kórsetip, sándep burap turyp aldy. Eki jolseriktiń kózderi sharasynan shyqty. Kómeılerinen ún shyqpaı qaldy. Bir-birine úreıli kózben qarady. Myna kisiniń qolynda kánigi temirjolshylarda ǵana bolatyn arnaýly kilt qaıdan júr? Sirá, salanyń syrttandarynyń biri bolmasyn?!
Jolserikterden ábden maza ketti.
Sol sol-aq eken, vagon ishindegi ahýal áp-sátte ózgerip sala berdi. Bizdiń kýrstaǵy nur dıdarly Nurmıra aqynnyń «Kóktem bop kelip ediń, Qysqa tez almastyń-aý» dep keletin óleńi bar edi. Quddy sonyń keri. Aptaptan kóz ashpaı turǵan Annenkovtyń azap vagonynyń ishin qońyrsalqyn samal jaılady. Áldeqaıdan salqyndatqysh iske qosylypty. Artyq adam alý sap tıyldy. Jolserikterdiń uzyn boılysy olaı bir ótip, bylaı bir ótip, aýyq-aýyq esikten qarap ketedi. Jaqsy aǵaǵa janasýdyń jolyn taba alar emes. Rahań bolsa, túsin bermeı, tomsyraıyp otyr. Analardyń kózin ala bere, bizge qarap ezýi jaıylyp kúlip alady da, Jaıylma kólindeı jaıylyp bara jatqan eki ezýdi lezde jııa qoıady.
Bir sátte men dálizge shyqtym. Uzyn boıly jolserik dereý janyma jetip keldi. «Aǵa, – deıdi ózinen onshaqty jas kishi hám aǵa sıqy joq maǵan, – ana kisi temirjolda jumys isteı me?». «Árıne», – deımin basqa sóz qapelimde aýzyma túspeı.
Sálden soń bar batyldyǵyn boıyna jınaǵan qonjyq pen jıraf kýpemizge keldi. Ekeýiniń de eri moınyna ketken. Qyz alyp qashyp, aıypty bop otyrǵan qudalar sekildi kúmiljıdi. Qonjyq dep qorashsynyp júrgenimiz osy vagonnyń basshysy eken. Aǵa-aý, keshirińiz, aǵa-aý, shel basty, aǵa-aý, bas mine... Aǵa-aý, nege úndemeısiz, aǵa-aý, aıtyp óltirseńizshi... Osy syqyldy birdeńeler... Qýyqtaı kýpe ishinde kúlki shaqyratyn kishipeıildilik sımfonııasy damylsyz oınap jatyr, oınap jatyr...
Bir kezde Tólegenge jyny kelip, basyn qasyp otyrǵan Bazarbaı sekildi dymy shyqpaı qalǵan aıbyndy aǵama til bitti. Sodan Rahań sóıledi. Aıtyp jatyr, aıtyp jatyr... Búkil jolserikter júıesi betimen ketken. Betimen ketpese, ne mynaý? Aqsha suraıdy, elge ákireńdeıdi, tipti kózderin shel basqany sonshalyq, qarapaıym jolaýshynyń keıpine engen ózderiniń basshylaryn tanymaıdy...
– Aǵa, aıtyńyzshy endi, sonymen siz kimsiz?, – dedi qonjyq jolserik torǵaıdaı búrisip.
– Aınalaıyn, men qatardaǵy provodnıkten Tarpańovtyń orynbasarlyǵyna deıin ósken jıyrma jyldyń ishinde dál mundaı sumdyq kórgen emespin, – dedi ǵoı sonda bizdiń Rahań.
Qarsy aldynda erbıip otyrǵan ekeý sylq ete tústi. Ol kezde Tarpańov degen famılııa temirjoldyń tutqasy degenmen birdeı estiletin. Al kóp jyl osy salada basshylyq qyzmet istegen Qazybek Tarpańov bizdiń Rahańnyń jaqynyraq aralasatyn dos-jarandarynyń biri ekeni de ras-ty... Báse, ana jolserikterdiń záresin ushyrǵan sıqyrly kiltterdi qaıdan alyp júr desem...
Qysqasy, qonjyq qumyrsqaǵa, jıraf sonaǵa aınaldy. Rahań eki jigittiń «Endi elge zábir kórsetpeımiz, jóndelemiz, túzelemiz, budan soń jaqsylap qaıta qurylamyz» degen ýádesin alyp, Araldyń tóbesi kóringen kezde ǵana olardy ázer keshirdi...
Jaraıdy, keıipkerimizdiń kásibı sheberligine kósheıik. Rahymbaı Hanalıevtiń «Lenınshil jastaǵy» qyzmet bólmesin kórgen de armanda, kórmegen de armanda. Toǵyz qabatty gazet-jýrnaldar úıiniń jetinshi qabatyna qonys tepken basylymnyń eń tar bólmesi osy Rahańdiki edi. «Sarqyramanyń arjaǵynda, syldyramanyń ber jaǵynda» degendeı, bul bólme sekretarıatqa kirer esiktiń oń jaǵynda, jumysshy jastar bóliminiń sol jaǵynda. Tereze degennen jurdaı, aýzy-murny joq otaý. Tórt-bes adam qatar kirse, oryn tapshylyǵy birden kórinip qalady. Biraq gazettiń eń qutty bólmesiniń biri osy edi. Qýyqtaı ekendigine qaramastan bul bólmege bas suqpaıtyn adam joq. «Kóńil syısa, bári sııady» degen maqaldy ǵylymı aprobaııadan ótkizýge naǵyz taptyrmaıtyn jer sol. Rahań bul bólmede meıman qabyldap qana qoımaıdy, fotoapparatyna plenka salady, sary altyndaı sýretterin saqtaıdy.
Óz basym buqaralyq aqparat quraldarynda jumys istegen jyldarymda san túrli fototilshimen etene aralastym. Árqaısysynyń stıli ár túrli. Máselen, Denderbeı Egizov bozala tańnan turyp alyp, keıipkerin kúni boıy ańdıdy. Aıtjan Murzanov aldyn-ala qımyldap, birneshe nusqany ázirlep qoıady. Sovetbek Maǵzumov adamdy únemi is-qımyl ústinde sýretke tartady. Qozǵalystaǵy kisini toqtatsań boldy, basyń pálege qalady. Al Rahańa adam qozǵalyp kele jatyr ma, tapjylmaı tur ma, báribir. Ol birer mınýt buryn sýretke tartatyn adamyn jaqsylap daıyndaıdy. Oıly keıipke engizedi, sóılep otyrǵandaı obraz qalyptastyrady. Sóıtip, bir orynda turǵan adamǵa da qımyl darytady.
Rahańnyń sýretke túsirgen kez-kelgen keıipkerin qatardaǵy kisi emes, kásibı akter dersiń. Sebebi, erteńine gazetten jasandylyqtyń izin de kóre almaısyń. Tabıǵılyq degeniń tutasyp tur...
Ol jaqynda ǵana júzge tolǵan «Jas alashtyń» fotoshejiresin jasaýǵa ólsheýsiz úles qosty. Qazaq rýhanııatyndaǵy tulǵalardyń beınesin tarıhqa tańbalady. Sırek kezdesetin sátterdi sýretke túsirip, jýrnalıstıkanyń jylnamasyna engizdi. Úlken-kishige ótimdi, abyroıly aǵa, izetti ini bola bildi. Eshkimdi renjitpeýge tyrysty. Júrgen jeri toı-dýman men oıyn-kúlkiniń ordasyna aınalyp sala beretin. Men kórgen fotomergenderdiń ishindegi eń kóńildisi osy Rahymbaı aǵam edi. Tumsyǵy sala qulash fotoapparaty únemi moınynda asýly júredi. Áserli kórinis kózge shalynsa, kilt toqtap, birese júrelep, birese buqpantaılap, ońtaıly sátti kútedi. Fotomyltyǵynyń qulaqshasyn qaıyryp, tózimińdi ábden taýysyp baryp, syrt etkizedi bir kezde. «Qasıeti kózge bitken kóriktim, Kózdegenin qalt jibermes mergenim!», – dep súısinesiń mundaıda.
Rahymbaı Hanaly osydan on alty jyl buryn ómirden ótti. Dendegen dertten aıyǵa almady. Biraq kóńil senbeıdi. Almatydaǵy burynǵy gazet-jýrnaldar úıiniń mańyna bara qalsań, «Kúmisti myltyq qolǵa alyp...» dep Mahambet aqyn jyrlaǵandaı, fotoapparatyn ońtaılap, bir buryshtan shyǵa keletin sııaqtanady. Al kúmisti myltyqtyń altyn myltyqqa aınalyp, qańtarýly jatqaly qashan. Joq, qańtaryla qoımapty, bertinge deıin Azat degen uly fototilshilik qyzmet atqaryp, kúmisti myltyqty ońdy-soldy siltep júrdi. Qazir basqa jumysqa aýysqanymen, sýret ónerinen jırene qoıǵan joq. Jalpy, kúmisti myltyqtyń ıesi tek sońyna taǵylymdy týyndylaryn ǵana qaldyrmapty. Jaıdary jeńgemiz Afrıza ekeýi altyn asyqtaı ul, kúmis qasyqtaı qyz ósirdi. Sonyń ishinde búgingi mereıli memlekettik qyzmetshi, kezinde tarıhy baı Taraz qalasy ákiminiń orynbasary, keıin dıplomatııalyq jumysqa aralasyp, Bishkektiń konsýly bolǵan áleýetti áriptesimiz Jasulan Rahymbaıulynyń orny bólek.
Qaıran Rahańdy oılasaq, kóp nárse eske túsedi. Qyryqtaǵy qylshyldaǵan Jumabaı Shashtaıuly bastaǵan jas jýrnalıster «Taraz» qonaq úıinde Rahymbaı Hanalymen ázil-qaljyń úlgisindegi baspasóz konferenııasyn ótkizgenimizdi aıtsańyzshy. Ánýarbek Áýelbekovtiń «Rahań keldi qyryqqa» degen tolǵaýyn keıipkerdiń qatysýymen jaǵymyz talǵansha taldaıtynymyz she? Nemese:
Bolsa da, maqsat bıik, muratym baı,
Bul baqyt máńgi basta turatyndaı.
Qasymnan shyr úıirilip shyqpaı júrip,
Sýretke túsirgen-di Rahymbaı... –
dep termelenip keletin, ázilkesh Ánesh aqyn «Sprıntten» utyp ala jazdaǵan ataqty «Aq Volganyń» jyryn qaıda qoıarsyń?! Qazir sonyń bári de estelik...
Bir sózben qaıyrsaq, Rahań, qyzyq, mol jyldar...
* * *
Aramyzda aman-esen júrgende dál osy kúnderi ol: «O, atańnyń qoqı, bul da kep qapty ǵoı?», – dep, maýsymnyń jıyrma besinde tolatyn óziniń jetpisine asyǵyp-aptyǵyp, janyǵyp-jantalasyp daıarlanyp jatar edi. Sóıter edi... Rýhy shat bolsyn ardaqty aǵamyzdyń!
Baýyrjan OMARULY
