Almatydaǵy «Alataý» dástúrli óner teatrynda «Alash Ordanyń» 100 jyldyǵyna oraı Almaty qalasy Din isteri jónindegi basqarmasynyń qoldaýymen «Adyrna» ulttyq etnografııalyq birlestiginiń uıymdastyrýymen «Azat rýhtyń aldaspandary» atty ulttyq mýzyka keshi bolyp ótti.
Konert Seleznev atyndaǵy hareografııalyq ýchılıesi daıyndaǵan «Turan dala – Qyran dala» atty balettik qoıylymmen bastaldy. Saqtar, ǵundar, kóne túrik dáýirinen bastalatyn ulttyq tarıh óner tilimen sahnada kórinis tapty. Oqý ordasynyń stýdentteri óte sheber oryndaǵan balettik shoý kórermen qaýymdy beı-jaı qaldyrmady. Balettik shoýǵa 70-ten astam stýdentter qatysty. Balettik-shoýdyń qoıýshy-rejısseri – Anvara Sadyqova.
Budan keıin azattyq jolynda qurban bolǵan, atylǵan, jer aıdalǵan, abaqtyǵa qamalǵan halyq kompozıtorlarlarynyń shyǵarmalary, Táýelsizdik rýhyndaǵy halyq ánderi men kúıleri sahnaǵa jol tartty.
Osydan bir ǵasyr buryn Jahansha Dosmuhameduly: «bizdiń endigi maqsatymyz – halqymyzǵa shyn máninde táýelsizdik, erkindik alý. Jerimizge, sýymyzǵa, jer asty baılyǵymyzǵa ózimiz qoja bolýymyzdy kókseımiz», – dep armandaǵandy. Sol asyl armanǵa qolymyz jetken tusta, onyń jolynda janyn qıǵan, ózi atylyp ketse de sózi men ónegeli isi, amanaty men armany qalǵan tulǵalar rýhyna taǵzym etý – bizdiń paryzymyz. Sáken Seıfýlınniń «Babalaryma» atty ánin sonaý Jezqazǵan qalasynan kelgen Qazaqstannyń eńbek sińirgen ánshisi, Júsipbek Elebekovtyń jalǵyz kózi tiri shákirti Ǵalym Muhamedın sheber oryndap, ásem ánniń kóshin bastap berdi.
«Týǵan aýylyn, jerin súımegen adam ultshyl da bola almaıdy», – dep baǵamdaıdy Júsipbek Aımaýytov. Ondaı ystyq sezimdi Úkili Ybyraıdyń áninen baıqaýǵa bolady. Úkili Ybyraıdyń áni «Eldi saǵynǵanda» aıdaýda, qýǵynda júrgende týǵan bolatyn. Mirjaqyp Dýlatovtyń Alash áskerin rýhtandyrýdy, jigerlendirýdi maqsat tutyp, uran retinde shyǵarǵan «Alash marshy» degen áni bar. Osy qos ándi belgili qazaq óneriniń juldyzy Jolaman Qujımanov tamasha oryndap el yqylasyna bólendi.
Ult jolyndaǵy kúreste beldi bekem býǵan kúresker, balýan, saıatshy, san qyrly óner ıesi Imanjúsip edi. Osy Imanjúsiptiń kúreskerlik ánderi Alash qaıratkerlerine rýh berip otyrǵany aıan. Sondaı asqaq ánderdiń biri – Imanjúsiptiń áni «Sarymoıyn». Bul án arqaly ánshi, belgili ónertanýshy
Erlan Tóleýtaıdyń oryndaýynda dúıim jurtty dúr silkindirip jiberdi. Erlan Tóleýtaıdyń ártistik sheberlikpen ánniń tabıǵatyn ashyp, qubyltyp, quıqyljytyp oryndaıtyndyǵyn kózi qaraqty tyńdarma qaýym jaqsy biledi.
Ult jolynda qurban bolǵan bozdaqtardyń biri – Qapez Baıabyluly. Qazaq hylqynyń basynan keshken tarıhty Qapez de óz basynan keshti. Qapez týmysynan elshil, halyqshyl bolǵandyqtan onyń basynan keshkenniń bári qazaqtyń tarıhymen baılanysty. El isine erterek aralasqan ol qara bastyń qamymen ǵumyr keshpegen. Ol 1916 jylyǵy genoıdke, stalındik-goloekındik kezederge qarsy turdy. Osyndaı qarsylyqty bildirgen Qapez 1937 jyly «halyq jaýy» degen jalǵan jalamen ıtjekkenge aıdalyp, oralmaıdy. Ýhta qalasynda qaza tabady. Ol óziniń artynda ólmesteı qylyp mura qaldyrady. Qapez saldyń «Qoshtasý» ánin Qazaqstannyń eńbek sińirgen ártisi Ramazan Stamǵazıev qalyqtaǵan qońyr daýysymen joǵary dárejede shyrqap shyqty.
Ózge halyqtarmen salystyra qaraǵanda qazaq halqynda «Týǵan jer» taqyrybynda shyqqan ánder óte kóp. Bul halqymyzdyń týǵan jerge degen erekshe yqylasyn, qurmetin bildirse kerek. Birde Ǵ.Qurmanǵalıev «Meniń otanym álemge tanylǵan el, ony alǵash qazaqtyń ásem ánimen tanytqan ánshi Ámire Qashaýbaev bolatyn. Ámireden keıin ózimizde alys-jaqyn shet elderge gastroldik saparlarda júrip otanymyzdy maqtan etip ánime qosatynmyn. Osyndaı kókiregimdegi maqtanyshtan shyqqan ánim «Sálem» edi» deıdi ánshi. Ǵ.Qurmanǵalıevtyń «Sálem» ánin syrly ánshi Elza Karabalına áserli oryndap kórermen qaýymnyń qoshametine bólendi.
Alash arystarynyń ult bolashaǵy, el táýelsizdigi jolynda kórmegen qorlyǵy, tartpaǵan azaby joq. Sonda da bas ımeı, eńkeımeı erlik jyryn jyrlady. Maǵjannyń bastan keshken qasiretin jyrlaıtyn «Abaqtyda Aıdan, Kúnnen jańyldym» ánin Jasulan Saqaev joǵary deńgeıde oryndap, bir ǵana Maǵjannyń emes, barlyq bozdaqtardyń taǵdyryn kóz aldymyzǵa elestetkendeı boldy. Qaı kezde bolmasyn Alash qaıratkerlerine degen qurmet joǵary bolmaq, osyndaı qurmetten týyndaǵan tamasha án «Maǵjannyń mahabbaty» dep atalady. Óleńin jazǵan Ibragım Isaev, áni Aqtoty Raıymqulovaniki. «Maǵjannyń mahabbatyn» ánshi Erlan Qujımanov óte sátti oryndap shyqty.
Kóshpeli ómir aıasynda qalyptasyp, handyq dáýirde aıryqsha damyǵan mádenıet salasy — jyraýlyq óner. Onyń basty repertýary — kólemdi jyr (epos), tolǵaý, terme janrlary. Jyraýlyq kásip — sınkrettik qubylys: ári óner, ári dástúr. Onyń negizgi ereksheligi — poezııa, mýzyka jáne oryndaýshylyq sheberliktiń birliginde. Jyraýlyq dástúrdiń ómir sheńdigi onyń el tarıhy men ata — baba taǵylymyna negizdelýimen aıqyndalady. Batyrlyqty pash etetin, el qorǵaý ıdeıasyna qurylǵan qaharmandyq jyrlar sonyń jarqyn dáleli. Naýryzbek jyraýdyń «Jasymnan-aq kóp kórdim» atty jyryn jas jyrshy Kúnqoja Qaırýllaev sátti oryndap shyqty. Al Sypyra jyraýdyń termesin oryndaıtyn jas ánshi Venera Qarjaýbaeva babyna keltire aıtyp, el nazaryn ózine aýdara bildi.
1916 jylǵy Aq patshaǵa qarsy ult-azattyq kóterilistiń tarıhynan syr shertetin áıgili ándi tyńdaǵan jan sol zamanǵa ótip ketkendeı kúı keshedi. Zamana syryn sıpattaıtyn ánniń biri – «Samaltaý». Talǵat Ábýǵazynyń oryndaýynda halyq áni «Samaltaý» ónersúıer qaıymdy tebirentpeı qoımady.
Pishán jóninde halyq arasynda ańyz, áńgimeler burynnan aıtylyp júrse de, keńestik saıasatqa qarsy shyqqan adam retinde muralary eleýsiz, eskerýsiz qalǵan. Oǵan sebep sol ýaqyttaǵy ustanǵan saıasat. Pishánniń eń tanymao ánderiniń biri «Ǵaıshaǵa» ánin syrshyl da talǵampaz óner ıesi Tileýles Qurmanǵalıev ǵajap oryndap, el qoshametine bólendi.
Qyzyl ımperııanyń qoldan uıymdastyrylǵan ashtyǵynda otbasynan tutas aırylǵan Ábiken kúıshiniń qaıǵysyn eshkimge bermesin dep tileıik. Qara basynyń emes, el-jurtynyń taǵdyry kúı bolyp tógilgen qara dombyranyń shańaǵynan tógilgen eken. Bul kúıdi alashtyqtardyń joqtaýy dersiz tipti. Alashqa aty shyqqan Ábiken Hasenovtyń «Qońyr» kúıin saýsaǵynan bal tamǵan tamasha kúıshi Murat Ábýǵazy tyńdarman qaýymdy qońyr álemge saıahat jasatyp, kúmbirlegen kúıdiń muńly ıigimderine shomyp tastady.
Qazaqtyń aqtańger aqyny, tamasha sazger, ulttyq dástúrli óleń-jyrlardyń, qıssalardyń úzdik oryndaýshysy, dala sahnasyndaǵy at oıyny, aýyzeki ázil men eptilik óneriniń ǵajap sheberi Taıjan Qalmaǵambetovti halyq qadirlep, «aqyn Taıjan» dep atap ketken. Saryarqanyń dúldili, Ulytaýdyń bulbuly Qarsaqpaıdyń aqyny Taıjannyń erekshe dáýirlegen kezi 1934 jyldan bastalady, sol jyly respýblıkalyq kórkemónerpazdar quryltaıyna, 1936 jyly Qazaqstan óneriniń Máskeýde ótken onkúndik ádebıet pen mádenıet festıval baıqaýlarynda óner kórsetken. Bul sapardan Taıjan Qalmaǵambetov shyǵarmashylyq shabytpen oraldy. «Zamanyń túlki bolsa, qyran bop shal» degendeı, óz zamanynyń qyrany bola bilgen aqyn Taıjan 1937 jyly qýǵyn-súrginge iligip qazaq ultynyń aqıqatshyl aldyńǵy qatarly zııalysy bolǵandyǵy úshin zııan taýyp, túrmege qamalyp, naqaqtan atylyp ketti. Qýǵyn-súrgin kezderinde shyǵarǵan ánderiniń biri – «Ulytaý». Osynaý Taıjan Qalmaǵambetovtyń «Ulytaý» ánin talantty ánshi Amangeldi Kúzeýbaı joǵary deńgeıde shyrqap, qalyń jurtshylyqty tánti etti.
Qazaqtyń aqmańdaı ánshisi, Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri Erkin Shúkiman R.Elebaevtyń «Jas qazaq» ánin tamasha aıtyp, eldi tebirentse, Qosym Amanjolovtyń «Ózim týraly» ánin Sanat Isaev shyńyna jetkizip sharyqtata oryndady.
Sondaı-aq, Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri Ardaq Isataevanyń oryndaýynda Ahmet Baıtursynuly tapqan halyq áni «Aqqum», kúmis kómeı ánshi Nurjan Janeıisovtyń oryndaýynda Dánesh Raqyshevtyń áni «Týǵan el», Tarbaǵataıdan arnaıy kelgen jas ánshi Elaman Qujımanovtyń oryndaýynda T.Rahımovtyń áni «Táýelsizdik jyry» tárizdi shyǵarmalar eldi beı-jaı qaldyrmady.
Konerttik «Arnaý» etno-folklorlyq orkestriniń oryndaýynda «Qazaq eli» kompozıııasymen túındeldi.
Arman SERIKULY
