الماتىداعى «الاتاۋ» ءداستۇرلى ونەر تەاترىندا «الاش وردانىڭ» 100 جىلدىعىنا وراي الماتى قالاسى ءدىن ىستەرى جونىندەگى باسقارماسىنىڭ قولداۋىمەن «ادىرنا» ۇلتتىق ەتنوگرافيالىق بىرلەستىگىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن «ازات رۋحتىڭ الداسپاندارى» اتتى ۇلتتىق مۋزىكا كەشى بولىپ ءوتتى.
كونتسەرت سەلەزنەۆ اتىنداعى حارەوگرافيالىق ۋچيليششەسى دايىنداعان «تۇران دالا – قىران دالا» اتتى بالەتتىك قويىلىممەن باستالدى. ساقتار، عۇندار، كونە تۇرىك داۋىرىنەن باستالاتىن ۇلتتىق تاريح ونەر تىلىمەن ساحنادا كورىنىس تاپتى. وقۋ ورداسىنىڭ ستۋدەنتتەرى وتە شەبەر ورىنداعان بالەتتىك شوۋ كورەرمەن قاۋىمدى بەي-جاي قالدىرمادى. بالەتتىك شوۋعا 70-تەن استام ستۋدەنتتەر قاتىستى. بالەتتىك-شوۋدىڭ قويۋشى-رەجيسسەرى – انۆارا سادىقوۆا.
بۇدان كەيىن ازاتتىق جولىندا قۇربان بولعان، اتىلعان، جەر ايدالعان، اباقتىعا قامالعان حالىق كومپوزيتورلارلارىنىڭ شىعارمالارى، تاۋەلسىزدىك رۋحىنداعى حالىق اندەرى مەن كۇيلەرى ساحناعا جول تارتتى.
وسىدان ءبىر عاسىر بۇرىن جاھانشا دوسمۇحامەدۇلى: «ءبىزدىڭ ەندىگى ماقساتىمىز – حالقىمىزعا شىن مانىندە تاۋەلسىزدىك، ەركىندىك الۋ. جەرىمىزگە، سۋىمىزعا، جەر استى بايلىعىمىزعا ءوزىمىز قوجا بولۋىمىزدى كوكسەيمىز»، – دەپ ارمانداعاندى. سول اسىل ارمانعا قولىمىز جەتكەن تۇستا، ونىڭ جولىندا جانىن قيعان، ءوزى اتىلىپ كەتسە دە ءسوزى مەن ونەگەلى ءىسى، اماناتى مەن ارمانى قالعان تۇلعالار رۋحىنا تاعزىم ەتۋ – ءبىزدىڭ پارىزىمىز. ساكەن سەيفۋليننىڭ «بابالارىما» اتتى ءانىن سوناۋ جەزقازعان قالاسىنان كەلگەن قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءانشىسى، جۇسىپبەك ەلەبەكوۆتىڭ جالعىز كوزى ءتىرى شاكىرتى عالىم مۇحامەدين شەبەر ورىنداپ، اسەم ءاننىڭ كوشىن باستاپ بەردى.
«تۋعان اۋىلىن، جەرىن سۇيمەگەن ادام ۇلتشىل دا بولا المايدى»، – دەپ باعامدايدى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ. ونداي ىستىق سەزىمدى ۇكىلى ىبىرايدىڭ انىنەن بايقاۋعا بولادى. ۇكىلى ىبىرايدىڭ ءانى «ەلدى ساعىنعاندا» ايداۋدا، قۋعىندا جۇرگەندە تۋعان بولاتىن. مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ الاش اسكەرىن رۋحتاندىرۋدى، جىگەرلەندىرۋدى ماقسات تۇتىپ، ۇران رەتىندە شىعارعان «الاش مارشى» دەگەن ءانى بار. وسى قوس ءاندى بەلگىلى قازاق ونەرىنىڭ جۇلدىزى جولامان قۇجيمانوۆ تاماشا ورىنداپ ەل ىقىلاسىنا بولەندى.
ۇلت جولىنداعى كۇرەستە بەلدى بەكەم بۋعان كۇرەسكەر، بالۋان، ساياتشى، سان قىرلى ونەر يەسى ءيمانجۇسىپ ەدى. وسى ءيمانجۇسىپتىڭ كۇرەسكەرلىك اندەرى الاش قايراتكەرلەرىنە رۋح بەرىپ وتىرعانى ايان. سونداي اسقاق اندەردىڭ ءبىرى – ءيمانجۇسىپتىڭ ءانى «سارىمويىن». بۇل ءان ارقالى ءانشى، بەلگىلى ونەرتانۋشى
ەرلان تولەۋتايدىڭ ورىنداۋىندا ءدۇيىم جۇرتتى ءدۇر سىلكىندىرىپ جىبەردى. ەرلان تولەۋتايدىڭ ارتىستىك شەبەرلىكپەن ءاننىڭ تابيعاتىن اشىپ، قۇبىلتىپ، قۇيقىلجىتىپ ورىندايتىندىعىن كوزى قاراقتى تىڭدارما قاۋىم جاقسى بىلەدى.
ۇلت جولىندا قۇربان بولعان بوزداقتاردىڭ ءبىرى – قاپەز بايابىلۇلى. قازاق حىلقىنىڭ باسىنان كەشكەن تاريحتى قاپەز دە ءوز باسىنان كەشتى. قاپەز تۋمىسىنان ەلشىل، حالىقشىل بولعاندىقتان ونىڭ باسىنان كەشكەننىڭ ءبارى قازاقتىڭ تاريحىمەن بايلانىستى. ەل ىسىنە ەرتەرەك ارالاسقان ول قارا باستىڭ قامىمەن عۇمىر كەشپەگەن. ول 1916 جىلىعى گەنوتسيدكە، ستاليندىك-گولوششەكيندىك كەزەدەرگە قارسى تۇردى. وسىنداي قارسىلىقتى بىلدىرگەن قاپەز 1937 جىلى «حالىق جاۋى» دەگەن جالعان جالامەن يتجەككەنگە ايدالىپ، ورالمايدى. ۋحتا قالاسىندا قازا تابادى. ول ءوزىنىڭ ارتىندا ولمەستەي قىلىپ مۇرا قالدىرادى. قاپەز سالدىڭ «قوشتاسۋ» ءانىن قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىسى رامازان ستامعازيەۆ قالىقتاعان قوڭىر داۋىسىمەن جوعارى دارەجەدە شىرقاپ شىقتى.
وزگە حالىقتارمەن سالىستىرا قاراعاندا قازاق حالقىندا «تۋعان جەر» تاقىرىبىندا شىققان اندەر وتە كوپ. بۇل حالقىمىزدىڭ تۋعان جەرگە دەگەن ەرەكشە ىقىلاسىن، قۇرمەتىن بىلدىرسە كەرەك. بىردە ع.قۇرمانعاليەۆ «مەنىڭ وتانىم الەمگە تانىلعان ەل، ونى العاش قازاقتىڭ اسەم انىمەن تانىتقان ءانشى امىرە قاشاۋباەۆ بولاتىن. امىرەدەن كەيىن وزىمىزدە الىس-جاقىن شەت ەلدەرگە گاسترولدىك ساپارلاردا ءجۇرىپ وتانىمىزدى ماقتان ەتىپ انىمە قوساتىنمىن. وسىنداي كوكىرەگىمدەگى ماقتانىشتان شىققان ءانىم «سالەم» ەدى» دەيدى ءانشى. ع.قۇرمانعاليەۆتىڭ «سالەم» ءانىن سىرلى ءانشى ەلزا كارابالينا اسەرلى ورىنداپ كورەرمەن قاۋىمنىڭ قوشامەتىنە بولەندى.
الاش ارىستارىنىڭ ۇلت بولاشاعى، ەل تاۋەلسىزدىگى جولىندا كورمەگەن قورلىعى، تارتپاعان ازابى جوق. سوندا دا باس يمەي، ەڭكەيمەي ەرلىك جىرىن جىرلادى. ماعجاننىڭ باستان كەشكەن قاسىرەتىن جىرلايتىن «اباقتىدا ايدان، كۇننەن جاڭىلدىم» ءانىن جاسۇلان ساقاەۆ جوعارى دەڭگەيدە ورىنداپ، ءبىر عانا ماعجاننىڭ ەمەس، بارلىق بوزداقتاردىڭ تاعدىرىن كوز الدىمىزعا ەلەستەتكەندەي بولدى. قاي كەزدە بولماسىن الاش قايراتكەرلەرىنە دەگەن قۇرمەت جوعارى بولماق، وسىنداي قۇرمەتتەن تۋىنداعان تاماشا ءان «ماعجاننىڭ ماحابباتى» دەپ اتالادى. ولەڭىن جازعان يبراگيم يساەۆ، ءانى اقتوتى رايىمقۇلوۆانىكى. «ماعجاننىڭ ماحابباتىن» ءانشى ەرلان قۇجيمانوۆ وتە ءساتتى ورىنداپ شىقتى.
كوشپەلى ءومىر اياسىندا قالىپتاسىپ، حاندىق داۋىردە ايرىقشا دامىعان مادەنيەت سالاسى — جىراۋلىق ونەر. ونىڭ باستى رەپەرتۋارى — كولەمدى جىر (ەپوس), تولعاۋ، تەرمە جانرلارى. جىراۋلىق كاسىپ — سينكرەتتىك قۇبىلىس: ءارى ونەر، ءارى ءداستۇر. ونىڭ نەگىزگى ەرەكشەلىگى — پوەزيا، مۋزىكا جانە ورىنداۋشىلىق شەبەرلىكتىڭ بىرلىگىندە. جىراۋلىق ءداستۇردىڭ ءومىر شەڭدىگى ونىڭ ەل تاريحى مەن اتا — بابا تاعىلىمىنا نەگىزدەلۋىمەن ايقىندالادى. باتىرلىقتى پاش ەتەتىن، ەل قورعاۋ يدەياسىنا قۇرىلعان قاھارماندىق جىرلار سونىڭ جارقىن دالەلى. ناۋرىزبەك جىراۋدىڭ «جاسىمنان-اق كوپ كوردىم» اتتى جىرىن جاس جىرشى كۇنقوجا قايرۋللاەۆ ءساتتى ورىنداپ شىقتى. ال سىپىرا جىراۋدىڭ تەرمەسىن ورىندايتىن جاس ءانشى ۆەنەرا قارجاۋباەۆا بابىنا كەلتىرە ايتىپ، ەل نازارىن وزىنە اۋدارا ءبىلدى.
1916 جىلعى اق پاتشاعا قارسى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ تاريحىنان سىر شەرتەتىن ايگىلى ءاندى تىڭداعان جان سول زامانعا ءوتىپ كەتكەندەي كۇي كەشەدى. زامانا سىرىن سيپاتتايتىن ءاننىڭ ءبىرى – «سامالتاۋ». تالعات ابۋعازىنىڭ ورىنداۋىندا حالىق ءانى «سامالتاۋ» ونەرسۇيەر قايىمدى تەبىرەنتپەي قويمادى.
ءپىشان جونىندە حالىق اراسىندا اڭىز، اڭگىمەلەر بۇرىننان ايتىلىپ جۇرسە دە، كەڭەستىك ساياساتقا قارسى شىققان ادام رەتىندە مۇرالارى ەلەۋسىز، ەسكەرۋسىز قالعان. وعان سەبەپ سول ۋاقىتتاعى ۇستانعان ساياسات. ءپىشاننىڭ ەڭ تانىماو اندەرىنىڭ ءبىرى «عايشاعا» ءانىن سىرشىل دا تالعامپاز ونەر يەسى تىلەۋلەس قۇرمانعاليەۆ عاجاپ ورىنداپ، ەل قوشامەتىنە بولەندى.
قىزىل يمپەريانىڭ قولدان ۇيىمداستىرىلعان اشتىعىندا وتباسىنان تۇتاس ايرىلعان ابىكەن كۇيشىنىڭ قايعىسىن ەشكىمگە بەرمەسىن دەپ تىلەيىك. قارا باسىنىڭ ەمەس، ەل-جۇرتىنىڭ تاعدىرى كۇي بولىپ توگىلگەن قارا دومبىرانىڭ شاڭاعىنان توگىلگەن ەكەن. بۇل كۇيدى الاشتىقتاردىڭ جوقتاۋى دەرسىز ءتىپتى. الاشقا اتى شىققان ابىكەن حاسەنوۆتىڭ «قوڭىر» كۇيىن ساۋساعىنان بال تامعان تاماشا كۇيشى مۇرات ابۋعازى تىڭدارمان قاۋىمدى قوڭىر الەمگە ساياحات جاساتىپ، كۇمبىرلەگەن كۇيدىڭ مۇڭلى يىگىمدەرىنە شومىپ تاستادى.
قازاقتىڭ اقتاڭگەر اقىنى، تاماشا سازگەر، ۇلتتىق ءداستۇرلى ولەڭ-جىرلاردىڭ، قيسسالاردىڭ ۇزدىك ورىنداۋشىسى، دالا ساحناسىنداعى ات ويىنى، اۋىزەكى ءازىل مەن ەپتىلىك ونەرىنىڭ عاجاپ شەبەرى تايجان قالماعامبەتوۆتى حالىق قادىرلەپ، «اقىن تايجان» دەپ اتاپ كەتكەن. سارىارقانىڭ ءدۇلدىلى، ۇلىتاۋدىڭ بۇلبۇلى قارساقپايدىڭ اقىنى تايجاننىڭ ەرەكشە داۋىرلەگەن كەزى 1934 جىلدان باستالادى، سول جىلى رەسپۋبليكالىق كوركەمونەرپازدار قۇرىلتايىنا، 1936 جىلى قازاقستان ونەرىنىڭ ماسكەۋدە وتكەن ونكۇندىك ادەبيەت پەن مادەنيەت فەستيۆال بايقاۋلارىندا ونەر كورسەتكەن. بۇل ساپاردان تايجان قالماعامبەتوۆ شىعارماشىلىق شابىتپەن ورالدى. «زامانىڭ تۇلكى بولسا، قىران بوپ شال» دەگەندەي، ءوز زامانىنىڭ قىرانى بولا بىلگەن اقىن تايجان 1937 جىلى قۋعىن-سۇرگىنگە ىلىگىپ قازاق ۇلتىنىڭ اقيقاتشىل الدىڭعى قاتارلى زيالىسى بولعاندىعى ءۇشىن زيان تاۋىپ، تۇرمەگە قامالىپ، ناقاقتان اتىلىپ كەتتى. قۋعىن-سۇرگىن كەزدەرىندە شىعارعان اندەرىنىڭ ءبىرى – «ۇلىتاۋ». وسىناۋ تايجان قالماعامبەتوۆتىڭ «ۇلىتاۋ» ءانىن تالانتتى ءانشى امانگەلدى كۇزەۋباي جوعارى دەڭگەيدە شىرقاپ، قالىڭ جۇرتشىلىقتى ءتانتى ەتتى.
قازاقتىڭ اقماڭداي ءانشىسى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى ەركىن شۇكىمان ر.ەلەباەۆتىڭ «جاس قازاق» ءانىن تاماشا ايتىپ، ەلدى تەبىرەنتسە، قوسىم امانجولوۆتىڭ «ءوزىم تۋرالى» ءانىن سانات يساەۆ شىڭىنا جەتكىزىپ شارىقتاتا ورىندادى.
سونداي-اق، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى ارداق يساتاەۆانىڭ ورىنداۋىندا احمەت بايتۇرسىنۇلى تاپقان حالىق ءانى «اققۇم»، كۇمىس كومەي ءانشى نۇرجان جانەيىسوۆتىڭ ورىنداۋىندا دانەش راقىشەۆتىڭ ءانى «تۋعان ەل»، تارباعاتايدان ارنايى كەلگەن جاس ءانشى ەلامان قۇجيمانوۆتىڭ ورىنداۋىندا ت.راحيموۆتىڭ ءانى «تاۋەلسىزدىك جىرى» ءتارىزدى شىعارمالار ەلدى بەي-جاي قالدىرمادى.
كونتسەرتتىك «ارناۋ» ەتنو-فولكلورلىق وركەسترىنىڭ ورىنداۋىندا «قازاق ەلى» كومپوزيتسياسىمەن تۇيندەلدى.
ارمان سەرىكۇلى
