Almaty oblysynyŋ aumaǧy - jel men kün, su quatyn paidalanyp, balamaly energiia közın örkendetuge äbden qolaily öŋır. Öitkenı, jetı özen körkemdegen Jetısu jerı aǧyn sudan tapşylyq körgen emes. Bügıngı taŋda tūtas jerūiyq meken tūrǧyndaryn osy özenderdıŋ arnasyna salynǧan ülken-kışı su elektr stansylary elektr quatymen qamtamasyz etıp jür. Sondai-aq jer jännaty Jetısudyŋ soltüstık şyǧysynda jyl boiy tynbai soǧatyn Ebınıŋ jelın tiımdı paidalansa, jel küşı arqyly energiia qainaryn molaituǧa zor mümkındık bar. Al oblys aumaǧyna kün nūrynyŋ jazǧy, qysqy tüsu uaqyty da soltüstık nemese batys oblystarǧa qaraǧanda anaǧūrlym ūzaq. Būl da kün şuaǧyn paidalanyp, energiia öndıruge qolailylyq tuyndatady. Şyntuaityna kelgende, aimaǧymyz ornalasu jaǧdaiyna qarai balamaly energiia öndırude özge öŋırlerge qaraǧanda oq boiy ozyq tūr.
Älemnıŋ aduyndy ekonomisterı men sarapşylarynyŋ sözınşe, adamzattyŋ endıgı bolaşaǧy «jasyl ekonomikamen» tyǧyz bailanysty örıledı. Sonyŋ ışınde, äsırese, kün men jel, biomassa quattaryn paidalanyp öndırıletın balamaly energiiaǧa erekşe ekpın berılude. Mäselen, 2017 jyly älemde 51 GVt kün quatyn öndıretın qondyrǧylar ornatylsa, mūnyŋ 15 GVt-yn bır ǧana aspan asty elı öndırgen.
Sarapşylardyŋ paiymyna qaraǧanda, Qytai naq osy jyly kün quatyn igeru jaǧynan älemde bırınşı orynǧa şyǧyp otyr. Al 2018 jyly älemde 76 GVt-tyq kün qondyrǧylary ornatyldy degen derek bar. Salystyru üşın aita keteiık, Reseidıŋ jarty ǧasyr boiy ornatqan atom stansylarynyŋ quaty 26 GVt elektr qua¬tyn öndıruge ǧana jetedı eken. Demek, kün quatyn paidalanyp, balamaly energiiany örkendetu uaqyt talaby.
Būl tūrǧydan kelgende Qazaqstannyŋ da ülesı basym bolmaq. Atap aitqanda, älemde jer kölemı jönınen toǧyzynşy aimaqta quattylyǧy 936,8 MVt. bolatyn balamaly energiia közderınıŋ 83 nysanynyŋ 18-ı jel, 27-sı kün, 35-ı su elektr stansysy jäne üşeuı – bioelektr stansysy. Aldaǧy 2025 jylǧa qarai elımızdegı jaŋartylatyn energiia nysandary eŋ az degende 3000 MVt. belgılengen quattylyqpen jūmys ısteitın bolady. Būl körsetkışke Almaty oblysy da özındık üles qosyp keledı.
Elımızdegı «Jasyl ekonomikany» damytu baǧytynda «Samūryq-Qazyna» Ūlttyq äl-auqat qory auyz toltyryp aitarlyqtai qomaqty jūmys atqaryp otyr. Olar otandyq ırı kompaniialar men käsıporyndardy ıske qosa otyryp, soŋǧy jyldary menedjmenttı jaqsartuǧa negızdelgen transformasiia baǧdarlamasymen belsene şūǧyldanyp keledı.
Atalǧan qordyŋ qoldauymen balamaly energiia közın nyǧaitu maqsatynda ötken jyly «Qaskeleŋ 220» qosalqy stansysynyŋ ıske qosylǧanyn el tūrǧyndary bıledı. Atalǧan jobany «Samūryq-Qazyna»Ūlttyq äl-auqat qory» AQ qūramyndaǧy «Samūryq Energo» AQ-na qarasty «Alatau Jaryq kompaniiasy» men Almaty oblysy äkımdıgı bırlese otyryp jüzege asyrdy. Būǧan respublikalyq biudjetten 4,7 mlrd.teŋge qarjy bölıngen. «Qaskeleŋ 220» jobasy oŋtüstık astananyŋ batysyndaǧy öndırıstık aimaqtyŋ, Jambyl, Qarasai men Ile audandarynyŋ 6184 jeke tūlǧasy men 404 zaŋdy tūlǧasynyŋ sūranysyn tolyqtai öteitın bolady.
Tūrǧyndar sanynyŋ eselep ösuı, Jambyl, Qarasai men Ile audandarynda önerkäsıp nysandarynyŋ artuy, Almaty qalasyndaǧy öndırıs oryndarynyŋ oblys aumaǧyna köşırıluı elektr quatyna degen sūranysty arttyrǧany belgılı. Būrynǧy qoldanystaǧy qondyrǧylar men jelılerdıŋ quaty būl sūranysty öteuge jetkılıksız bolatyn. Atalǧan qosalqy stansy ıske qosylǧaly berı sol öŋırlerdegı elektr quatyna tapşylyq mäselesı tolyqtai şeşılıp, öndırıs pen önerkäsıptıŋ örleuıne tyŋ serpın äkeldı.
Su küşın paidanylyp, energiia öndırude de aimaǧymyzdyŋ ülken tabysqa jetkenı anyq. Būl oraida bırneşe jyl būryn salynyp, qoldanysqa berılgen, aimaqty ǧana emes, elımızdıŋ özge de öŋırlerındegı maŋyzdy nysandardy jaryq energiiasymen qamtamasyz etıp jatqan Moinaq GES-ın atap ketken jön. Bügınde oblysta mūndai nätijelı ıstıŋ jalǧasyn tauyp, kün energiiasyn paidalanu arqyly tūrǧyndardyŋ jaryqqa degen qajettılıgı ötelıp jatqanyn körıp jürmız.
Bırar jyl būryn Qapşaǧai qalasyndaǧy «KAZAKH INVEST» ŪK» AQ-nyŋ qoldauymen quattylyǧy 100 MVt kün elektr stansysy qoldanysqa berıldı. Būl da «Jasyl ekonomikany» damytuǧa qosylǧan ülestıŋ bırı. Joba 270 gektar jer telımındegı kün parkın, 220 kV qosalqy stansysyn jäne 220 kV joǧary voltty jelınıŋ qūrylysyn qamtidy. Stansynyŋ jobalyq jalpy qūny 27,7 mlrd.teŋgenı qūrady. Iske asyru barysynda investorlar 300 myŋnan astam kün panelderın ornatty. Joba boiynşa elektr stansysy jyl saiyn 160 mln kVt/saǧ elektr energiiasyn öndıredı. KES kömırqyşqyl gazdyŋ atmosferaǧa şyǧaryndylaryn jylyna 150 myŋ tonnaǧa azaitady.
Atalǧan nysanda quatty kerneumen jūmys ısteitın kürdelı qūrylǧylar ornatylǧan. Sonymen bırge, tūtynuşylarǧa körsetıletın qyzmet türlerın oŋailatu, olardy sandyq jüiege auystyrudyŋ tolyq jüzege asqany aŋǧarylady. Atap aitqanda, jeke jäne zaŋdy tūlǧalar üşın tehnikalyq saraptaular, elektr jelılerın qosuǧa qajettı qūjattardy qabyldau, tūtynylǧan elektr quatynyŋ mölşerın anyqtau onlain-rejimde ǧalamtor arqyly jüzege asyrylady.
Aimaqty elektr jaryǧymen qamtamasyz etude «TAETK» AQ-nyŋ ülesı basym ekenın de jasyrmaimyz. Atalǧan kompaniia keiıngı jyldary Üdemelı industriialyq-innovasiialyq damu baǧdarlamasy boiynşa elektr stansylarynyŋ quatyn arttyru, ūlttyq jäne öŋırlık elektr toraptaryn damytu, elektr jelılerı men jabdyqtardy jöndeu jäne paidalanudy jüzege asyru mındetın qolǧa aldy.
Kündelıktı ömırdı jaryqsyz elestetu mümkın emes. Demek, tırlık-tırşılıgımızdı elektr energiiasymen qamtamasyz etetın sala mamandarynyŋ eŋbegı eren.
Qazırgı taŋda oblys tūrǧyndarynyŋ elektr tūtynu körsetkışı jylyna 5-7 paiyzǧa ösıp otyr. Mūndai jetıstıkterdı «TAETK» AQ-nyŋ atqaryp otyrǧan jūmysynan aiqyn köruge bolady. Olar 2016-2020 jyldarǧa arnalǧan baǧdarlama aiasynda 3 mlrd.teŋgege juyq qarjy jūmsap, jospar boiynşa öŋır tūrǧyndaryn elektr energiiasymen qamtamasyz etu üşın jūmys ıstedı.
Qazırgı kezde şeşımı tabylmai jatqan mäselelerdıŋ bırı – eskırgen, keŋes däuırınen qalǧan qūral-jabdyqtar men jelılerdı zaman talabyna sai jaŋǧyrtyp, jaŋartu mäselesı. Qoldanystaǧy tarifte jelılerdı jaŋartu, jöndeu jūmystaryna qarastyrylǧan qarajat öte az, al jelılerdıŋ tozuy jedeldei tüsude. Jalpy respublika boiynşa osyndai jaǧdai oryn aluda. Eger memleket tarapynan qoldau körsetılmese jaǧdaidyŋ būdan da naşarlauy mümkın.
Oblys boiynşa «TAETK» AQ-na qarasty 11 audandyq elektr jelısı, 19 bölım men qyzmet bar. Olarǧa qarasty elektr jelılerınıŋ jalpy ūzyndyǧy 12309 şaqyrymnan asady. Ondaǧy qyzmetter 108 tömendetuşı qosalqy stansy, 2017 transformatorlyq qosalqy stansysy arqyly jüzege asady. Aita keterlıgı, qosalqy stansylar men elektr jelılerı 1965-1990 jyldar aralyǧynda salynǧandyqtan köbı eskırgen. Sol sebeptı, «TATEK» AQ keiıngı jyldary özıne qarasty elektr jelılerın jaŋǧyrtyp, jaŋalap keledı.
Oblysymyzdyŋ el ekonomikasyndaǧy alar orny erekşe. Ekı millionnan asa tūrǧyny bar oblystaǧy Qarasai, Talǧar, Ile audandarynda öndırıstıŋ 70 paiyzy ornalasqan. Demek, būl öŋırdıŋ elektr quatyna degen sūranysy öte joǧary. Qapşaǧai GES-ı, Raiymbek audanyndaǧy Bestöbe su qoimasynyŋ mümkındıkterı, Qapşaǧai qalasyndaǧy singapurlyq kompaniiamen bırıgıp jasalǧan 100 MGV-tyq kün elektr stansysy, Eŋbekşıqazaq jäne Ile audandaryndaǧy ärqaisysy 50 MGV elektr quatyn öndıretın kün qondyrǧylarynyŋ qūrylysy būl sūranysty qamtamasyz etude.
Dese de, oblys aumaǧyndaǧy 6 öndırıstık aimaqqa jaŋa investisiialar tartu üşın qosymşa quattyŋ qajettılıgı tuyndap otyr. Osyǧan bailanysty «Alatau Jaryq kompaniiasymen» aldaǧy uaqytta Köközek baǧytyna jaŋa jelıler tartu jönınde kelısımder jasalǧan.
Būl joba jüzege asatyn bolsa, aimaqta industriialandyru qarqyny arta tüspek. Sonymen qatar, aldaǧy uaqytta aǧyny qatty tau özenderınıŋ mümkındıgın paidalanu arqyly Taldyqorǧan qalasyndaǧy üilerge jylu berumen qatar 400 MGV elektr quatyn öndıruge qabılettı jylu elektr stansysyn salu jüzege aspaq. Osylaişa oblys elektr quatyn tūtynuşy qatarynan öndıruşı jäne özge öŋırlerge taratuşy sapyna qosyluy mümkın.
(Suret aşyq aqparat közderınen alynǧan)
Ūqsas jaŋalyqtar
