Almaty oblysynyń aýmaǵy - jel men kún, sý qýatyn paıdalanyp, balamaly energııa kózin órkendetýge ábden qolaıly óńir. Óıtkeni, jeti ózen kórkemdegen Jetisý jeri aǵyn sýdan tapshylyq kórgen emes. Búgingi tańda tutas jeruıyq meken turǵyndaryn osy ózenderdiń arnasyna salynǵan úlken-kishi sý elektr stansylary elektr qýatymen qamtamasyz etip júr. Sondaı-aq jer jánnaty Jetisýdyń soltústik shyǵysynda jyl boıy tynbaı soǵatyn Ebiniń jelin tıimdi paıdalansa, jel kúshi arqyly energııa qaınaryn molaıtýǵa zor múmkindik bar. Al oblys aýmaǵyna kún nurynyń jazǵy, qysqy túsý ýaqyty da soltústik nemese batys oblystarǵa qaraǵanda anaǵurlym uzaq. Bul da kún shýaǵyn paıdalanyp, energııa óndirýge qolaılylyq týyndatady. Shyntýaıtyna kelgende, aımaǵymyz ornalasý jaǵdaıyna qaraı balamaly energııa óndirýde ózge óńirlerge qaraǵanda oq boıy ozyq tur.
Álemniń adýyndy ekonomısteri men sarapshylarynyń sózinshe, adamzattyń endigi bolashaǵy «jasyl ekonomıkamen» tyǵyz baılanysty óriledi. Sonyń ishinde, ásirese, kún men jel, bıomassa qýattaryn paıdalanyp óndiriletin balamaly energııaǵa erekshe ekpin berilýde. Máselen, 2017 jyly álemde 51 GVt kún qýatyn óndiretin qondyrǵylar ornatylsa, munyń 15 GVt-yn bir ǵana aspan asty eli óndirgen.
Sarapshylardyń paıymyna qaraǵanda, Qytaı naq osy jyly kún qýatyn ıgerý jaǵynan álemde birinshi orynǵa shyǵyp otyr. Al 2018 jyly álemde 76 GVt-tyq kún qondyrǵylary ornatyldy degen derek bar. Salystyrý úshin aıta keteıik, Reseıdiń jarty ǵasyr boıy ornatqan atom stansylarynyń qýaty 26 GVt elektr qýa¬tyn óndirýge ǵana jetedi eken. Demek, kún qýatyn paıdalanyp, balamaly energııany órkendetý ýaqyt talaby.
Bul turǵydan kelgende Qazaqstannyń da úlesi basym bolmaq. Atap aıtqanda, álemde jer kólemi jóninen toǵyzynshy aımaqta qýattylyǵy 936,8 MVt. bolatyn balamaly energııa kózderiniń 83 nysanynyń 18-i jel, 27-si kún, 35-i sý elektr stansysy jáne úsheýi – bıoelektr stansysy. Aldaǵy 2025 jylǵa qaraı elimizdegi jańartylatyn energııa nysandary eń az degende 3000 MVt. belgilengen qýattylyqpen jumys isteıtin bolady. Bul kórsetkishke Almaty oblysy da ózindik úles qosyp keledi.
Elimizdegi «Jasyl ekonomıkany» damytý baǵytynda «Samuryq-Qazyna» Ulttyq ál-aýqat qory aýyz toltyryp aıtarlyqtaı qomaqty jumys atqaryp otyr. Olar otandyq iri kompanııalar men kásiporyndardy iske qosa otyryp, sońǵy jyldary menedjmentti jaqsartýǵa negizdelgen transformaııa baǵdarlamasymen belsene shuǵyldanyp keledi.
Atalǵan qordyń qoldaýymen balamaly energııa kózin nyǵaıtý maqsatynda ótken jyly «Qaskeleń 220» qosalqy stansysynyń iske qosylǵanyn el turǵyndary biledi. Atalǵan jobany «Samuryq-Qazyna»Ulttyq ál-aýqat qory» AQ quramyndaǵy «Samuryq Energo» AQ-na qarasty «Alataý Jaryq kompanııasy» men Almaty oblysy ákimdigi birlese otyryp júzege asyrdy. Buǵan respýblıkalyq bıýdjetten 4,7 mlrd.teńge qarjy bólingen. «Qaskeleń 220» jobasy ońtústik astananyń batysyndaǵy óndiristik aımaqtyń, Jambyl, Qarasaı men Ile aýdandarynyń 6184 jeke tulǵasy men 404 zańdy tulǵasynyń suranysyn tolyqtaı óteıtin bolady.
Turǵyndar sanynyń eselep ósýi, Jambyl, Qarasaı men Ile aýdandarynda ónerkásip nysandarynyń artýy, Almaty qalasyndaǵy óndiris oryndarynyń oblys aýmaǵyna kóshirilýi elektr qýatyna degen suranysty arttyrǵany belgili. Burynǵy qoldanystaǵy qondyrǵylar men jelilerdiń qýaty bul suranysty óteýge jetkiliksiz bolatyn. Atalǵan qosalqy stansy iske qosylǵaly beri sol óńirlerdegi elektr qýatyna tapshylyq máselesi tolyqtaı sheshilip, óndiris pen ónerkásiptiń órleýine tyń serpin ákeldi.
Sý kúshin paıdanylyp, energııa óndirýde de aımaǵymyzdyń úlken tabysqa jetkeni anyq. Bul oraıda birneshe jyl buryn salynyp, qoldanysqa berilgen, aımaqty ǵana emes, elimizdiń ózge de óńirlerindegi mańyzdy nysandardy jaryq energııasymen qamtamasyz etip jatqan Moınaq GES-in atap ketken jón. Búginde oblysta mundaı nátıjeli istiń jalǵasyn taýyp, kún energııasyn paıdalaný arqyly turǵyndardyń jaryqqa degen qajettiligi ótelip jatqanyn kórip júrmiz.
Birar jyl buryn Qapshaǵaı qalasyndaǵy «KAZAKH INVEST» UK» AQ-nyń qoldaýymen qýattylyǵy 100 MVt kún elektr stansysy qoldanysqa berildi. Bul da «Jasyl ekonomıkany» damytýǵa qosylǵan úlestiń biri. Joba 270 gektar jer telimindegi kún parkin, 220 kV qosalqy stansysyn jáne 220 kV joǵary voltty jeliniń qurylysyn qamtıdy. Stansynyń jobalyq jalpy quny 27,7 mlrd.teńgeni qurady. Iske asyrý barysynda ınvestorlar 300 myńnan astam kún panelderin ornatty. Joba boıynsha elektr stansysy jyl saıyn 160 mln kVt/saǵ elektr energııasyn óndiredi. KES kómirqyshqyl gazdyń atmosferaǵa shyǵaryndylaryn jylyna 150 myń tonnaǵa azaıtady.
Atalǵan nysanda qýatty kerneýmen jumys isteıtin kúrdeli qurylǵylar ornatylǵan. Sonymen birge, tutynýshylarǵa kórsetiletin qyzmet túrlerin ońaılatý, olardy sandyq júıege aýystyrýdyń tolyq júzege asqany ańǵarylady. Atap aıtqanda, jeke jáne zańdy tulǵalar úshin tehnıkalyq saraptaýlar, elektr jelilerin qosýǵa qajetti qujattardy qabyldaý, tutynylǵan elektr qýatynyń mólsherin anyqtaý onlaın-rejımde ǵalamtor arqyly júzege asyrylady.
Aımaqty elektr jaryǵymen qamtamasyz etýde «TAETK» AQ-nyń úlesi basym ekenin de jasyrmaımyz. Atalǵan kompanııa keıingi jyldary Údemeli ındýstrııalyq-ınnovaııalyq damý baǵdarlamasy boıynsha elektr stansylarynyń qýatyn arttyrý, ulttyq jáne óńirlik elektr toraptaryn damytý, elektr jelileri men jabdyqtardy jóndeý jáne paıdalanýdy júzege asyrý mindetin qolǵa aldy.
Kúndelikti ómirdi jaryqsyz elestetý múmkin emes. Demek, tirlik-tirshiligimizdi elektr energııasymen qamtamasyz etetin sala mamandarynyń eńbegi eren.
Qazirgi tańda oblys turǵyndarynyń elektr tutyný kórsetkishi jylyna 5-7 paıyzǵa ósip otyr. Mundaı jetistikterdi «TAETK» AQ-nyń atqaryp otyrǵan jumysynan aıqyn kórýge bolady. Olar 2016-2020 jyldarǵa arnalǵan baǵdarlama aıasynda 3 mlrd.teńgege jýyq qarjy jumsap, jospar boıynsha óńir turǵyndaryn elektr energııasymen qamtamasyz etý úshin jumys istedi.
Qazirgi kezde sheshimi tabylmaı jatqan máselelerdiń biri – eskirgen, keńes dáýirinen qalǵan qural-jabdyqtar men jelilerdi zaman talabyna saı jańǵyrtyp, jańartý máselesi. Qoldanystaǵy tarıfte jelilerdi jańartý, jóndeý jumystaryna qarastyrylǵan qarajat óte az, al jelilerdiń tozýy jedeldeı túsýde. Jalpy respýblıka boıynsha osyndaı jaǵdaı oryn alýda. Eger memleket tarapynan qoldaý kórsetilmese jaǵdaıdyń budan da nasharlaýy múmkin.
Oblys boıynsha «TAETK» AQ-na qarasty 11 aýdandyq elektr jelisi, 19 bólim men qyzmet bar. Olarǵa qarasty elektr jelileriniń jalpy uzyndyǵy 12309 shaqyrymnan asady. Ondaǵy qyzmetter 108 tómendetýshi qosalqy stansy, 2017 transformatorlyq qosalqy stansysy arqyly júzege asady. Aıta keterligi, qosalqy stansylar men elektr jelileri 1965-1990 jyldar aralyǵynda salynǵandyqtan kóbi eskirgen. Sol sebepti, «TATEK» AQ keıingi jyldary ózine qarasty elektr jelilerin jańǵyrtyp, jańalap keledi.
Oblysymyzdyń el ekonomıkasyndaǵy alar orny erekshe. Eki mıllıonnan asa turǵyny bar oblystaǵy Qarasaı, Talǵar, Ile aýdandarynda óndiristiń 70 paıyzy ornalasqan. Demek, bul óńirdiń elektr qýatyna degen suranysy óte joǵary. Qapshaǵaı GES-i, Raıymbek aýdanyndaǵy Bestóbe sý qoımasynyń múmkindikteri, Qapshaǵaı qalasyndaǵy sıngapýrlyq kompanııamen birigip jasalǵan 100 MGV-tyq kún elektr stansysy, Eńbekshiqazaq jáne Ile aýdandaryndaǵy árqaısysy 50 MGV elektr qýatyn óndiretin kún qondyrǵylarynyń qurylysy bul suranysty qamtamasyz etýde.
Dese de, oblys aýmaǵyndaǵy 6 óndiristik aımaqqa jańa ınvestıııalar tartý úshin qosymsha qýattyń qajettiligi týyndap otyr. Osyǵan baılanysty «Alataý Jaryq kompanııasymen» aldaǵy ýaqytta Kókózek baǵytyna jańa jeliler tartý jóninde kelisimder jasalǵan.
Bul joba júzege asatyn bolsa, aımaqta ındýstrııalandyrý qarqyny arta túspek. Sonymen qatar, aldaǵy ýaqytta aǵyny qatty taý ózenderiniń múmkindigin paıdalaný arqyly Taldyqorǵan qalasyndaǵy úılerge jylý berýmen qatar 400 MGV elektr qýatyn óndirýge qabiletti jylý elektr stansysyn salý júzege aspaq. Osylaısha oblys elektr qýatyn tutynýshy qatarynan óndirýshi jáne ózge óńirlerge taratýshy sapyna qosylýy múmkin.
(Sýret ashyq aqparat kózderinen alynǵan)
