Audarma – auyr, maşaqaty köp sala. Aldyma, älemge äigılı dramaşylardyŋ pesasyn qazaqşa söiletsem degen maqsat-mūrat qoidym (bırşamasy «Ädebiet» jäne «Mädeniet» ädebi-tanymdyq portaldarynda jariialanyp ta jür, alyp-jūlyp oqyp, köz jügırtken de boluyŋyz bek mümkın). Öitkenı, öskenımızdı ia bır jerdı şiyrlap jürgenımızdı paryqtar ömırşeŋ ölşem – jerjüzılık ädebiettegı aluan-aluan aǧymdar, tendensiialar, sony täsılder, jaŋalyqtar, jaŋa tuyndylar. Al, Bız ony köbınekei tärjıme negızınde baǧamdai almaqpyz. Klassikalyq amal: aldymenen, audaramyz, sonan soŋ oqimyz, sonan soŋ ǧana baryp salǧastyramyz, sillogizm, analogiia, üirenemız, jirenemız.
Mysaldy alystan ızdeudıŋ qajetı joq. İtalian ädebi tılı ırgesın qalauşylardyŋ bırı, oişyl, bogoslov, aqyn Dante Aligeri negızgı 3 bölımnen qūralǧan, terzina-men jazylǧan, arhitektonikasy asa kürdelı «Qūdırettı komediiasynyŋ» Tozaq ülgısın tüzerde «Nikomah ädebıne» (Aristotel. – Ä.B.) jügıngenın bılesızder. Äzelde, sol ǧajap poema-dastanmen asyp tuǧan daryn iesı – Mūhammedqali – Mūqaǧali Maqataevtyŋ («Tamūq») audarmasy arqyly qauyşyp, keiın baryp orysşa nūsqasyn tolyq oqyp şyqqan edık.
Tıl men sana – siam [saiam] egızderındei (Aǧaiyndy Chang pen Eng. Ksifopagtar. – Ä.B.) bır-bırınen ajyraǧysyz tüsınıkter. Sol sebeptı, tärjımeleu barysynda sosiolekt, idiolekt, ekolektke de erekşe män bergen oryndy. Audarmanyŋ tek özıne ǧana tiesılı estetikasy, poetikasy bar. Ol – relikt emes, būlqynyp tūrǧan «tırı organizm». Oǧan jaŋalyq engızuşı – tärjımeşı. Al, jaŋalyq adamnyŋ – janynda. Tuyndyny qotaru kezınde tūtas qūrylym-konstruksiiasyn tüisınbek, boiǧa sıŋırmek kerek. İdeia, taqyryp, janr, stil, siujet, kompozisiia, köterılgen mäsele bırlıgıne män berılse ǧana, mūnyŋ özegın sezıne tüsemız. Audarma – şyǧarmaşylyq jūmys bolǧandyqtan da, kei-keide teoriiaǧa baǧynbai, şablon-ştamp şekarasynan asyp ketetını de şübäsız. Al, köbıne-köp kanondardan ada şyǧarmaşylyq erkındıktı, ışkı täuelsızdıktı, batyldyqty süiedı. Jäne, audarmaşynyŋ mınez-qūlqyn, bolmysyn, tabiǧatyn, ömırge degen közqarasyn, ūstanym-ūstynyn, daiyndyǧyn, intellektualdy mümkındıgın de esepke alǧan abzal dep oilaimyz. Audarma – janqalauym, ūstazym tärızdes dünie. Öitkenı, önegesı mol, üirenerım köp. Būl jerde qatyp qalǧan qaǧida joq, sol sebeptı naqtyly bır baǧytqa basymdyq beru de qiyndau. Qai täsıl bolsyn terıs emes degen pıkırdemın.
Mätın-tekstpen betpe-bet qalǧanyŋda, avtor janyn tereŋ ūǧyp, şeberhanasyna üŋılıp, elıktırıp äketer körkem älemıne ene bastaisyŋ. Mūnyŋ eŋ süisınetın, raqat tabar tūsy da osy boluy läzım. Audarmanyŋ Ahilles ökşesındei öte älsız jerı – mekteptıŋ küiregendıgı. Būl – dausyz, moiyndauǧa tiıs şyndyq. Būrynǧydai būrq-sarq qainaǧan qazan ıspettes orta – bügınderı joq, ūjymdyq sanadan individualizmge qarata būida tüzedık. Būnyŋ basty sebebın qūndylyqtardyŋ joiyla bastauynan, motivasiianyŋ (qarjylyq jäne ruhani) tömendıgınen, asketizm men el aldyndaǧy jauapkerşılıktıŋ azaiuynan (ülken jäne kışı auqymdaǧy) ızdegenımız jön. Tärjımenıŋ negızgı-negızgı «simptomdaryn» anyqtaǧan jön (soqqy da sol jaqqa berıluı tiıs). «Aryq atqa qamşy auyr» degendei, onsyz da tūralap tūrǧan salany «sabai» bergennen ne önbek, kerısınşe jan-jaqtan japyryla jabylyp, qoldan kelgenşe märtebesın kötermeimız be. Qazaqşa söilemegen, sörede möliıp qarap tūrǧan neşeme kıtap bar, sonyŋ qamalqasyn tabuymyz qajet. Bükıl jüktı jalǧyz Ūlttyq audarma biurosynyŋ iyǧyna artyp qoiǧan da yŋǧaisyz. Būl osy baǧytta qyzmet etuge tiıs jekelegen İnstituttyŋ, qylaiaǧy qolyna qalam ūstaǧan är kısınıŋ mındetı, bos keŋıstıktı toltyru naǧyz janaşyr jannyŋ paryzy. Tolyqtai toqyramai, äiteuır ırılı-ūsaqty tärjımelerdıŋ düniege kep jatqanyn köŋılge medeu tūtatynymyz ras. Synaityndai ol älı öz apogeiıne jetıp, küşıne enıp, tört aiaǧyn teŋ basqan tūlpardai bola almai tūrǧany anyq. Arǧy-bergı ıske monitoring jasalyp, odan keiıngı damudyŋ basty-basty baǧyttary, baspaldaqtary aiqyndalyp, naqty-naqty ūsynys-tılekter aitylǧany qūba-qūp. Käsıbi iaki entuziastık deŋgeide bolsyn, audarylǧan dünie eşkımge ziian emes. Közı aşyq, kökıregı oiau oqyrman segmentasiia-sūryptau-ırıkteu jolymen özıne qajettısın alady, oǧan alaŋdamaŋyz. Sebebı, būl – tabiǧi türde jüzege asatyn üzdıksız ürdıs, keŋırek alǧanda fronezis (Aristotel. – Ä.B.). Ol üşın marketing pen menedjmenttegı ärqily ädısterdı basşylyqqa ala otyra, kıtap kultın küşeitıp, naryq qalyptastyrudy dūrys körem. Syrt jaqta qandai özgerıs bop jatyr eken degen oimen oqtyn-oqtyn qazırgı jahan ädebietıne yqpal etıp jürgen jazuşylardy tügendeitınım bar, köşten qalmas üşın. IX ǧasyrda ömır sürgen mistik äl-Jüneid ibn Mūhammed äl-Baǧdadidyŋ «fana» atalatyn tereŋ konsepsiiasy Batys qalamgerlerı men filosoftaryna qatty äser etken-dı. Olar ǧūlamanyŋ eŋbekterın qotaryp, meilınşe quattanǧan, närlengen edı. Būl – ekzistensializmge qūiylǧan arnasy keŋ özen-tūǧyn. Osyny sıŋırgen, qorytqan, tüiındegen Batys Şyǧysqa öŋın ainaldyryp, tyŋ ädebi önım berdı...
Audarmaşy qaitkende de, soavtor (qosavtorlyq) bola almaidy. Jäne, ondai statusqa ie boluǧa zaŋi, moraldyq-etikalyq tūrǧydan qūqyǧy da joq. Audarmaşy – altyn köpır. Iаǧni, Ol körkem mätındı öz tılıne tärjımeleuşı, kalkaǧa ūrynyp, qatege boi aldyrmas üşın mentalitetıne, dünietanymyna mümkın bolǧanşa, rūqsat etılgenşe, şekara-şekteuden asa aspaityn ikemdeuşı qyzmet-funksiiasyn ǧana atqarady. Jalpy, audarma artyqtyq etpeidı. Qaita, oqyrman oiyna qozǧau salyp, tüleuıne sep bolamyz dep esepteimın. Bız de audaraiyq, Bızdı de audarsyn. Audarmanyŋ eŋ negızgı mūraty – ädebi-mädeni integrasiiany küşeitu. «Üşınşı älem» sanalǧan elderdıŋ ädebietın, mūralaryn G8, G20 qūramyndaǧy memleketter (äsırese, maqtauly Europa) öz tılıne audaryp, qaitalanbas, eşkımge ūqsamaityn ekzotikalyq sypattaǧy mädenietı bar ekenıne közı jettı. Krest joryǧy, Ūly jaǧrafiialyq jaŋalyqtar däuırı, gegemoniialardyŋ ekspansiiasy, kolonizasiia kezındegı jihangezder men ǧalymdardyŋ jazbalary, jiǧan derekterı – osyǧan dälel. Basqany aitpaǧanda, joǧaryda söz bolǧan integrasiia arqasynda, afrikandyq yrǧaq pen afroamerikandyq folklor negızınde düniege jaz keldı. «Qara qūrlyq» ökılderı basynan qandai qiyndyq ötkergenınen habardarsyzdar. Qudalandy, asyldy, atyldy, qūqyǧy şekteldı, diskriminasiiaǧa ūşyrady. Mūny alǧaşqyda sol audarma arqyly tanysqan Garriet Bicher-Stoudyŋ «Tom aǧaidyŋ laşyǧynan» bılgen edık. Jaratuşy är ūltty bır-bırıne ūqsamaityndai etıp jaratqan-dy. Erekşelık te – sonda. Iştegı qyǧyzuşylyqty jeŋgımız kelgen soŋ, bılmekke ūmtylǧan soŋ ainalyp kep, tärjımege den qoiatynymyz sözsız.
Ädebietımızdegı söz zergerı, oişyl, aqyn, hakım Abai audarmalarynyŋ alar orny bölekşe, özgeşe. Qaita-qaita oqimyn-daǧy, oiǧa qalam. Mūnda tüpnūsqadan görı, Abaidyŋ körkem mätındı qabyldauy, öne boiynan ötkızuı, taqyryp tūrǧysynan saralap-taŋdauy, ony jaŋa qyrynan köruı, tüisınuı – qyzyq, tosyn. Puşkin, Lermontov, Krylov, Polonskii, Miskevich... Abaidıkı – filosofiialyq qatpary qalyŋ tärjıme, iaǧni kısınıŋ özımen-özı: janymen, jüregımen dialogqa tüsetın sätı. Sonda ǧana tüpnūsqanyŋ özegın sezınıp, pulsasiiasyn baiqaisyŋ. Qajym Jūmaliev «Abai audarmalary jäne onyŋ tılı» atty zertteuınde mynadai erekşelıktı atap ötedı: «... Endı audarmanyŋ qūrylysy jaǧyna kelsek, Abai audarmalaryn negızınde ekı türlı deuge bolady. Bırınşısı – däl audarma, ekınşısı – erıktı audarma. Däl audarmalary şumaq, bunaq, buyn ūiqastaryna qarai özara jäne ekıge bölınedı. Keibır öleŋderdı audarǧanda, Abai şumaǧyn da, ūiqas türlerın de berık saqtaidy. Orys öleŋderınıŋ yrǧaq, buyndary qazaq öleŋınıŋ buyndaryna däl kele bermeidı. Öitkenı orys öleŋı tonikalyq, ne sillabo-tonikalyq öleŋ qūrylysyna jatady da, qazaqtıkı sillabolyq öleŋ qūrylysyna jatady. Sondyqtan Abai audarǧan öleŋderınıŋ buynyn qazaqşa däl beruge mümkın bolmasa da, sany jaǧynan soǧan jaqyn keletın öleŋmen audarady. Keide ūiqastyryp, keide tıptı obrazdaryn da dälme-däl şyǧarady».
P.S. Är adam – bır-bır institut. Oǧan mysaldy köptep keltıruge bolady. Demek, är kısı özdıgınşe eŋbektense, jaqsy dünie tuady degen senımdemın. Al, käduılgı institut jan-jaqta tarydai şaşylǧan mamandardyŋ basyn qosatyn mekeme ǧana. Mektep küiredı degennen paida az. Ony qoldan bolsyn qaita qalpyna keltıru kerek. Är närsege kvokktai külegeştene qarauǧa da bolar edı. Bıraq, odan şyǧar nätije bar ma eken? Älem aldyndaǧy qazaq ädebietı – debitor emes, özındık orny bar, dästürı qalyptasqan, qoraba-qory jeterlık, dämesı zor, ümıt-senımı mol ädebiet. Baiqaǧanyŋyzdai, atalǧan sardar salany damytamyn, bır jaǧyna şyǧysamyn degen jan üşın eşqandai kırapat-tosqauyl joq...
Älıbek BAIBOL, jazuşy-dramaturg, ädebiettanuşy, synşy.
Ūqsas jaŋalyqtar
