Qūqyqtyq sananyŋ daǧdarysy normalar men naqty äleumettık qatynastar arasyndaǧy aitarlyqtai alşaqtyqqa, zaŋ şyǧarudyŋ tiımdı prosesınıŋ bolmauyna, memlekettık organdar men lauazymdy tūlǧalardyŋ qyzmetıne bailanysty.
Qūqyqtyq sana - būl zaŋ ǧylymynyŋ negızgı mäselelerınıŋ bırı. Ony zertteu arqyly taptardyŋ, äleumettık toptardyŋ, qūqyq salasyndaǧy jeke tūlǧalardyŋ qyzmetın, olardyŋ qūndylyqtary men közqarastaryn, qoǧam müşelerın qūqyqtyq tūrǧyda tärbieleudıŋ joldaryn anyqtauǧa mümkındık bar.
Qūqyqtyq sananyŋ funksiialaryn onyŋ qūrylymy anyqtaidy. Osylaişa, qūqyqtyq sananyŋ üş funksiiasy (tanymdyq, baǧalau jäne retteuşı) qūqyqtyq sananyŋ negızgı funksionaldy komponentterın qūraidy (ziiatkerlık, ziiatkerlık-emosionaldy, ziiatkerlık-emosionaldy-erıktı). Tanymdyq funksiia qūqyqtyq bılım men daǧdylardy qalyptastyru jäne zaŋǧa qatysty barlyq terminder men normativtık aktılerdı, mındetterdı meŋgerumen şekteledı. Baǧalau funksiiasy qūqyqtyq mäseleler boiynşa, jaŋa qabyldanǧan zaŋdar men Kodeksterdı baǧalau, olarǧa qatysty pıkır bıldıru siiaqty äreketterge säikes keledı.. Retteu funksiiasy äleumettık-qūqyqtyq közqarastar men qūndylyq baǧdarlaryna bailanysty jüzege asyrylady.
Qūqyqtyq sana ekı negızgı elementten nemese taraptardan tūrady: qūqyqtyq ideologiia jäne qūqyqtyq psihologiia.
Qūqyqtyq ideologiia - būl qūqyqtyq şyndyq turaly ideialar, közqarastar, ūǧymdar, nanymdar, teoriialar, ūǧymdar. İdeologiialyq elementter - naqty qūqyqtyq qūbylystar turaly jüielı bılım, olardy jetkılıktı joǧary, ǧylymi deŋgeide tüsınu bolyp tabylady. Qūqyqtyq ideologiia özdıgınen paida bolmaidy, ony mamandar damytady jäne qūqyqtyq tärbie prosesınde, zaŋgerlık bılım alǧan kezde, zaŋ ädebietımen, normativtık aktılermen tanysqanda igeremız.
Qūqyqtyq psihologiia - būl qūqyqtyq zaŋ, joba, kodeksterdıŋ adamdardyŋ baǧalauy, sezımderı, emosiialary, köŋıl-küilerınıŋ jiyntyǧy. Qūqyqtyq sananyŋ psihologiialyq elementterı - būl qūqyqtyq qūbylystar turaly bılımge degen közqaras, olardy emosionaldy tūrǧydan qabyldau. Qūqyqtyq şyndyq emosiialar, täjıribeler deŋgeiınde de belgılenedı. Mäselen, bız sot şeşımıne "jaqsy" nemese "jaman", "ädıl" nemese "ädıletsız", al jaŋa qabyldanǧan zaŋdarǧa "quantady" nemese "renjıtedı" degen sözdermen öz pıkırımızdı bıldıre alamyz. Bıraq qūqyqtyq ideologiianyŋ qūqyqtyq psihologiiadan basym degen pıkırden aulaq jürgenımız abzal. Qūqyqtyq ideologiia men qūqyqtyq psihologiiany bır-bırınen naqty ajyratu öte qiyn. Qūqyqtyq sananyŋ ekı salasy da bır-bırımen tyǧyz bailanysty jäne olar özara ärekettesedı.
Qūqyqtyq sananyŋ qūrylymy baǧalau qatynastarynyŋ bırneşe türı anyqtalady:
- qūqyqqa, iaǧni onyŋ prinsipterıne, instituttaryna men normalaryna qatynas;
- adamdardyŋ qūqyqtyq mınez-qūlqyn baǧalau;
- qūqyq qorǧau organdaryna jäne olardyŋ qyzmetın baǧalau;
- özıŋnıŋ qūqyqtyq mınez-qūlqyŋdy, qūqyqtyq mädenietıŋ men sauattylyǧyŋdy baǧalau.
Memleket tarapynan jaŋa zaŋdar qoǧamnyŋ qūqyqtyq sanasyn damytuǧa baǧyttalyp jatyr. Onyŋ dälelı, mäselen, QR Ädılet ministrlıgı Qazaqstan Respublikasynyŋ 2030 jylǧa deiıngı qūqyqtyq saiasat tūjyrymdamasynyŋ jobasyn äzırleudı qolǧa aldy. Al būl mäsele 2020 jyldan bastap qolǧa alynǧan bolatyn.
QR qūqyqtyq saiasat tūjyrymdamasy - ūlttyq qūqyqty, qūqyq qorǧau jäne sot jüielerın damytudyŋ, syrtqy saiasi jäne syrtqy ekonomikalyq qyzmettıŋ, sondai-aq qūqyqtyq bılım beru men qūqyqtyq nasihattyŋ basym baǧyttaryn aiqyndaityn baǧdarlamalyq qūjat. Jaŋa qūjat, atap aitqanda, qoǧamdyq ömırde tuyndaǧan mäselelerdı şeşuge mümkındık beredı, qoǧamdyq qyzmettı retteudı qarastyrady.
"Osyǧan orai, memleket aldynda tūrǧan mındetterdı şeşu kezınde, eŋ aldymen, alternativtı täsılderdı ızdeu kerek. Retteuşı şaralardy engızu qajettılıgı tuyndaǧan jaǧdaida, közdegen maqsattarǧa jetu jäne azamattar men ūiymdardyŋ qūqyǧyn, bostandyǧyn, zaŋǧa qyzyǧuşylyǧyn arttyru üşın osy şaralardyŋ qoljetımdılıgın qarastyrǧanymyz abzal", - dep atap körsetedı qūjatty äzırleuşıler.Tūjyrymdama jobasy Qūqyqtyq saiasattyŋ aşyqtyǧyn közdeidı, būl "Halyq ünıne qūlaq asatyn memleket" tūjyrymdamasyna säikes jürgızılıp jatqan reformalarǧa degen senımdı arttyruǧa tiıs. Osyǧan bailanysty barlyq taraptardyŋ müddelerın eskerudı qamtamasyz etetın jaŋa instituttardy damytu jäne qalyptastyru maŋyzdy. Būl qaǧidatty qoldanu neǧūrlym oŋtaily şeşım qabyldauǧa yqpal etedı, - dep sanaidy Ädılet ministrlıgı. Qūjattaǧy jeke bölım ūlttyq qūqyqty damytudyŋ negızgı baǧyttaryna arnalǧan.
"Aşyq normativtık qūqyqtyq aktılerdı jariialap otyratyn internet-portalynyŋ äleuetın damytu qajettılıgın de qarastyrdy. Onyŋ jūmys qarqynyny taldau barysynda, normativtık qūqyqtyq aktılerdıŋ jäne basqa da qūjattardyŋ jobalaryn talqylau kezınde azamattardyŋ belsendılıgınıŋ tömen ekenı anyqtaldy. Osyǧan bailanysty azamattardyŋ internet-portaldy qabyldamauynyŋ sebepterın anyqtau qajet", - delıngen qūjatta.Osyǧan bailanysty qūjatpen tanysu jäne ony talqylauǧa qatysu üşın müddelı tūlǧalardy habardar etu tetıkterın, onyŋ ışınde internet-resursta ornalastyrylǧan NQA jobalary turaly yŋǧaily mobildı qosymşa äzırleu qolǧa alyndy. Ädılet ministrlıgı Zaŋ jobalau qyzmetı mäselelerı jönındegı vedomstvoaralyq komissiia müşelerımen bırlesıp, Ükımettıŋ zaŋ jobalau jūmystarynyŋ 2021 jylǧa arnalǧan josparynyŋ jobasyn qalyptastyrdy. Jospar jobasy Prezident pen memlekettıŋ strategiialyq qūjattarynda aiqyndalǧan mındetter negızınde qalyptastyrylyp, 19 zaŋ jobasyn äzırleudı közdeidı.
"Olar saqtandyru naryǧy men baǧaly qaǧazdar naryǧyn retteu jäne damytu, birjalyq sauda, kölık, jer qatynastaryn damytu, sybailas jemqorlyqqa qarsy ıs-qimyl, qūqyq qorǧau qyzmetı, geodeziia, kartografiia, volonterlık qyzmet pen qaiyrymdylyq, innovasiialyq jäne ǧylymi-tehnikalyq damu, biologiialyq qauıpsızdık jäne t.b. salalardy odan ärı damytuǧa baǧyttalǧan", - dep naqtylaǧan edı ministr Marat Beketaev.2021 jyly üş jaŋa zaŋ jobasyn äzırleu közdelıp otyr. Būl "geodeziia, kartografiia jäne keŋıstıktık derekter turaly", "äskeri polisiia organdary turaly" jäne "Qazaqstan Respublikasynyŋ biologiialyq qauıpsızdıgı turaly" zaŋ jobalary. Atalǧan zaŋdardan bölek, biyl Memleket basşysynyŋ 2020 jylǧy 1 qyrküiektegı joldauyn ıske asyru jönındegı jalpyūlttyq ıs-şaralar josparynan tuyndaityn ekı zaŋ jobasy äzırlenıp, Parlamentke engızıledı. Olar "Qazaqstan Respublikasynyŋ keibır zaŋnamalyq aktılerıne birjalyq saudany damytu jäne jetıldıru mäselelerı boiynşa özgerıster men tolyqtyrular engızu turaly" jäne "Qazaqstan Respublikasynyŋ keibır zaŋnamalyq aktılerıne sybailas jemqorlyqqa qarsy ıs-qimyl mäselelerı boiynşa özgerıster men tolyqtyrular engızu turaly" zaŋ jobalary. Jospar jobasynda közdelgen 19 zaŋ jobasynyŋ ışınen 2021 jyldyŋ I jartyjyldyǧynda Parlamentke 5, al II — ge 14 zaŋ jobasyn engızu josparlanuda. "Qūqyqtyq aktıler turaly" Zaŋǧa säikes jospardyŋ jobasyn jasau üşın Memleket basşysymen kelısu kerek. Jospar jobasyn Prezident äkımşılıgıne jıberu ūsynyldy.
Ūqsas jaŋalyqtar
