Búgin – Ulttyq basylym kúni. Byltyr aqparat jáne qoǵamdyq damý mınıstrligi 1913 jyldyń 2 aqpanynda dúnıege kelgen “Qazaq” gazetiniń 110 jyldyǵyna oraı dál osy kúndi ataýly data retinde bekitti. Bıyl bul ataýly kún alǵash ret atalyp ótilmek.
Qazaqstan sóz bostandyǵy reıtıngisi tómendegen kezde Ulttyq basylym kúnin atap ótýdi qolǵa aldy.
Qazaqtyń alǵashqy baspasózi men oqýlyqtaryn zertteýshi Abaı Myrzaǵalıdyń aıtýynsha, «Qazaq» gazeti baspasóz tarıhyna serpin ákelgen basylymdardyń biri boldy.
- Bárimizge belgili, «Qazaq» gazetine deıin de qazaqta sapaly birshama basylym boldy. Máselen, 1911 jyly shyqqan «Qazaqstan» gazeti men «Aıqap» jýrnaly, 1907 jyly Sank-Peterbordan shyqqan «Serke», odan buryn 1870-1882 jyldary shyqqan «Túrkistan ýálaıaty gazeti» men 1888-1902 jylǵa deıin shyqqan «Dala ýálaıaty gazeti» boldy. Bulardyń barlyǵy óz kezeginde jumysyn sapaly atqaryp, halyqtyń kózin asha bildi. Degenmen «Qazaq» gazeti Alash zııalylarynyń uzaq ýaqyt daıyndalyp, kemeldenip, júıelenip shyǵarǵan jáne ómiri uzaq bolǵan, búkil halyqtyq, ulttyq sıpat alǵan basylymǵa aınaldy. Sol ýaqytta Alash zııalylary qazaq basylymynyń damýyna, gazet-jýrnaldardyń júıelenýine úlken úlesin qosty. «Masa» bolyp yzyńdap, «Oıan!» dep túrtip júrip, halqyn oıatýǵa, kózin ashýǵa at salysty. «Halyqtyń kózi, qulaǵy, hám tili» bola bildi. Sondyqtan «Qazaq» gazetiniń týǵan kúni «Ulttyq basylym kúnine» bekitý osyǵan baılanysty», - dedi Abaı Myrzaǵalı «Adyrna» ulttyq portalyna bergen suhbatynda.
«QAZAQ BASPASÓZIN BIRIKTIRETIN TARIHI KÚN»
«Qazaq gazetteriniń» Bas dırektory, akademık Dıhan Qamzabekuly osy ataýly kún týraly bylaı deıdi:
- Ulttyq basylym kúnin merekeler tizimine engizý ońaı bolǵan joq dep oılaımyn. Bul kún - bizdiń tarıhqa, dástúrge adaldyq jáne sol dástúrdi jańa zamanda jalǵastyrý, sol murattardy búgingi táýelsizdiktiń, memleketshildiktiń deńgeıinde úılestirýdiń joly. Árıne, buqaralyq aqparat quraldarynyń birneshe janry bar. Jalpy jýrnalısterge arnalǵan da, radıo qyzmetkerlerine arnalǵan da ataýly kún bekitilgen. Al bul mereke - solardyń bárin biriktiretin tarıhı kún, - dedi Dıhan Qamzabekuly.
«BASPA MEN BASPASÓZ ELENETIN KÚNI ÁLI ALDA»
Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq ýnıversıtetiniń jýrnalıstıka fakýlteti, baspagerlik-redaktorlyq jáne dızaınerlik óner kafedrasynyń aǵa oqytýshysy Dármen Smaıyldyń aıtýynsha, merekeniń «Ulttyq basylym kúni» dep atalýynda qatelik bar.
- Byltyr bekitilgen «Ulttyq basylym kúnin» bıyl birinshi ret atap ótkeli otyrmyz. Degenmen, munda bir qısynsyz dúnıe bar. Aldymen «basylym» degenge toqtalaıyq. Jalpylama aıtsaq, basylym dep – belgili bir shyǵarý málimeti bar merzimdi jáne merzimdi emes ónim túrlerin aıtamyz. Iaǵnı, oǵan kitaptan bastap, gazet-jýrnal, plakat, býklet, aqparattyq, jarnamalyq jáne úgit-nasıhattyq paraqshalar t.b. jatady degen sóz. Tipti, buryn «atalym» dep atalǵan basylymnyń túrleri resmı, ǵylymı, ǵylymı-kópshilik taǵy basqa san-salaly bolyp tarmaqtalady. Sonda «Qazaq» gazetine deıin 1807 jyly shyqqan tuńǵysh qazaqtyń (merzimdi emes basylymy) baspa kitaby «Sáıfúl-Málik» pen 1870 jyly tasqa basylǵan tuńǵysh baspasózi – «Túrkistan ýalaıatynyń gazetin» qaıda qoıamyz? Olardan buryn shyqqan ózge de merzimdi emes jáne merzimdi basylymdar she? Sondyqtan, «Qazaq» gazetiniń shyqqan kúnin «Ulttyq baspasóz kúni» dep ataǵanymyz jón shyǵar. Biraq, baspasóz de kiretin jýrnalıstıka salasynda bul da daýly másele. Óıtkeni, 1990 jyldary Qazaqstan Jýrnalıster odaǵyn Kamal Smaıylov basqaryp otyrǵan tusta jalpy plenýmda «Túrkistan ýalaıatynyń gazeti» jaryq kórgen 10 mamyrdy – Qazaqstan jýrnalısteri kúni dep belgilegenin de esten shyǵarmaýymyz kerek. Táýelsiz elimizdiń tuńǵysh BAQ týraly zańynyń qabyldanǵan maýsymdaǵy kúnine qaraǵanda – bizge osy kún mańyzdy bolýy kerek edi.., - dedi Darmen Smaıyl «Adyrnaǵa» bergen suhbatynda.
Sondaı-aq, ol «Qazmembas» («Kırgosızdat») qurylǵan 3 qarashany da «Ulttyq baspa kúni» dep ataıtyn sát kelgenin aıtty.
- Ult rýhanııatyndaǵy keleli dúnıelerge arnaýly data bergen ekenbiz, onda elimizde keıingi kezde naqtylanǵan Radıo qyzmetkerleri kúni jáne Kitaphanashylar kúni sııaqty 1920 jyly Qazaq ASSR Ortalyq atqarý komıtetiniń dekretimen «Qazmembas» («Kırgosızdat») qurylǵan 3 qarashany da «Ulttyq baspa kúni» dep bekitetin sát te keldi deýge bolady. «Jazýshy», «Jalyn», «Mektep» sekildi taǵysyn taǵy iri baspalardyń «qarashańyraǵy» sanalatyn «Qazaqstan» baspasynyń «arǵy atasy» – Qazmembas tek memlekettiń baspa isi salasymen ǵana aınalyspaǵan, ol barlyq gazet isine de tikeleı jaýapty bolǵanyn eskerýimiz kerek. Osy oraıda, baspa men baspasóz salasyndaǵy barlyq mamandardyń elenetin kúni áli de bolsa alda dep oılaımyn. Sonymen qatar, keıingi ýaqytta baspasózge qatysty aqparat keńistikte «baspa basylymdary» degen «ataý» paıda boldy. Bul da bilmestik. Baspa basylymdaryna ne jatatynyn joǵaryda aıttyq, al ınternet basylymdarynan (shyǵarylymdary) bólek qaǵaz túrindegi tasqa basylǵan sózdi shyǵaratyn gazet-jýrnaldardyń «baspasóz» ekenin este ustaǵan abzal», - dedi Dármen Smaıyl.
Búginde aqparattyq-tehnologııalardyń qanat jaıýy mass-medıanyń aldyna jańa talaptar qoıyp otyr. Naryqtyń zańdylyǵyna oraı, álemde merzimdi basylymnyń birazy ońtaılanǵany ras. Bul úrdis bizdiń elimizde de qarqyndy júrgizilip jatyr. Degenmen, qazirgi qazaq basylymdarynyń háli qalaı? Internet resýrstar qazaq aqparat keńistiginde merzimdi basylymdardy yǵystyra ma?
- Búgingi qoǵamnyń aqparattyq suranysy áleýmettik jeliler, gazet-jýrnaldardyń ınternet versııasy bolyp bara jatyr. Biraq álemmen salystyryp qarasaq, álemde ekeýi de qatar júrip keledi. Sondyqtan biz múmkindiginshe dástúrli qalyptan aınymaımyz. Biz - BAQ-tyń klassıkalyq formasymyz. Meniń «Qazaq gazetterin» basqarǵanyma bir jarym jyldaı boldy. Gazetterde ótkir, ózekti maqalalar jarııalanýda. Sonymen birge, óndiris, bilim, ǵylym, qoǵamnyń ózekti máselelerine baılanysty materıaldar shyǵyp otyrady. Oqyrmandar da ony oqyp, ózine keregin alyp jatyr. Qazir “Egemen Qazaqstan” gazetiniń tırajy – 80 myń. Aptasyna 5 ret shyǵady. Al ınternet nusqasy 40 myń oqyrman shamasynda. Ekeýin qossaq, 120-130 myń bolady. Mysaly, Reseıde 145 mln halyq turady. Olardyń iri basylymdary 135 myń tıraj ǵana. Salystyryp qarasaq, Qazaqstanda shyǵatyn basylymnyń taralym sany qalypty. Degenmen, bizde balalar basylymdary10 myń tırajǵa deıin shyǵady. Bul san Qazaqstannyń barlyq mektep kitaphanasyna jete me? Sondyqtan balalar basylymynyń tırajyn arttyrý kerek. Qazaqstandaǵy balalar sany men ata-analardyń talǵamymen eseptelý kerek. Ókinishke qaraı, ata-ana ózi gazet oqymaıdy, urpaǵyn da oqytpaı otyr. Bul – kúrdeli máselelerdiń biri. Aldaǵy ýaqytta bul máseleniń júıeli sheshimi bolady, dep esepteımin, - deıdi Dıhan Qamzabekuly.
«ǴALAMTOR BASPASÓZDI YǴYSTYRA ALMAIDY»
Árıne, ınternettiń ilgerleýi balalardyń oıyn ózine aýdarýda. Degenmen, ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ ustazy Dármen Smaıyl jastardyń baspa isi salasyna qyzyǵýshylyǵy kúnnen kúnge artyp kele jatqanyn aıtady.
- Baspa isi salasyna, baspager-redaktor mamandyǵyna stýdentterdiń qyzyǵýshylyǵy jyl saıyn artyp keledi. Oǵan baspa ónimderine, kitapqa rýhanı azyq dep qana emes, taýar retinde qaraıtyn, ınnovaııalyq oılaı biletin tulǵanyń ómirlik tájirıbesin ózge bir adam sanasyna transformaııalaýdyń eń ozyq túrin bıznes kózine aınaldyrýdyń jolyn túsine bastaǵan shákirtter qatarynyń kóbeıýi naqty mysal. Talapkerlerge bólinetin memlekettik granttardyń da sany molaıdy. Tarıhy tas kitaptardan bastalatyn BAQ-tyń atasy, aqparat taratýdyń eń kóne túri – kitap ekenin bárimiz bilemiz. Kitaptardyń elektrondy nusqasy da bar ekenin eskersek, baspa salasy eshqashan odan kenjelep qalmaıdy. Al aqparattyq básekede ǵalamtordyń paıda bolýy baspasózdi keri yǵystyrady degen jańsaqtyq. Óıtkeni, gazetterdiń elektrondy nusqalary men saıttary shynaıy aqparat jetkizýde áleýmettik jelilermen bás tige alady. Qaıta gazetterdiń ınternet jelisine ıkemdelýi medıa keńistiktiń mańyzyn arttyra túspek, ıfrlyq medıa, kıber-jýrnalıstıkada qabiletin shyńdaı túsýge múmkindik beredi dep oılaımyn. Gazetter osyǵan basymdyq bere bilgeni qajet. Gazetterdiń ınternet-jýrnalıstıkadaǵy blogosferada, telegraftyq stılde basym túsetin tustary da bar ekenin aıta ketkenimiz jón. Ol pýblııstıkalyq janr turǵysynan, ıaǵnı tereń zertteýlerge qurylǵan taldamalyq jáne kórkem-pýblııstıkalyq jaǵynan. Osy baǵytta baspasózdiń óz asyǵyn alshy túsirýge múmkindigi bar. Oqıǵalardy oınatyp jetkizýde janrlyq, pishindik turǵyda qoǵamda óz bedelin arttyra alady. Sondyqtan, baspasóz salasy jańa medıadan artta qala almaq emes, ınternet qaıta serpin bere túseri daýsyz. Oǵan búgingi Qazaqstanda tirkelgen merzimdi BAQ-tyń kóp paıyzy qaǵazdyq basylymdar ekenin de mysalǵa alsaq jetkilikti. Al eger keıbir baspasóz redakııalary zamanaýı talaptarǵa ıkemdele almasa, onda ınternetten emes, ózinen kórsin, - dep qortyndylady Dármen Smaıyl.
Qazaqstanda Ulttyq basylym kúni alǵash atalyp ótip jatqanda «Ulttyq qaýipsizdikke qater tóndirgen jaǵdaıda» sheteldik BAQ-ty tirkemeý týraly erejeni zań talabyna aınaldyrý daýǵa aınaldy. Májilistiń buryn-sońdy belgisiz bolyp kelgen depýtattary Nıkıta Shatalov pen Anas Baqqojaev "ulttyq qaýipsizdikke qater tóndiredi" degen sebeppen keıbir sheteldik BAQ-qa akkredıtaııa bermeýdi usynyp otyr. Bul Qazaqstandaǵy sóz bostandyǵy reıtıngisi edáýir tómendegen jaǵdaıda óris alyp otyr.
Dana Nurmuhanbet
«Adyrna» ulttyq portaly
