Bügın – Ūlttyq basylym künı. Byltyr aqparat jäne qoǧamdyq damu ministrlıgı 1913 jyldyŋ 2 aqpanynda düniege kelgen “Qazaq” gazetınıŋ 110 jyldyǧyna orai däl osy kündı atauly data retınde bekıttı. Biyl būl atauly kün alǧaş ret atalyp ötılmek.
Qazaqstan söz bostandyǧy reitingısı tömendegen kezde Ūlttyq basylym künın atap ötudı qolǧa aldy.
Qazaqtyŋ alǧaşqy baspasözı men oqulyqtaryn zertteuşı Abai Myrzaǧalidyŋ aituynşa, «Qazaq» gazetı baspasöz tarihyna serpın äkelgen basylymdardyŋ bırı boldy.
- Bärımızge belgılı, «Qazaq» gazetıne deiın de qazaqta sapaly bırşama basylym boldy. Mäselen, 1911 jyly şyqqan «Qazaqstan» gazetı men «Aiqap» jurnaly, 1907 jyly Sank-Peterbordan şyqqan «Serke», odan būryn 1870-1882 jyldary şyqqan «Türkıstan uälaiaty gazetı» men 1888-1902 jylǧa deiın şyqqan «Dala uälaiaty gazetı» boldy. Būlardyŋ barlyǧy öz kezegınde jūmysyn sapaly atqaryp, halyqtyŋ közın aşa bıldı. Degenmen «Qazaq» gazetı Alaş ziialylarynyŋ ūzaq uaqyt daiyndalyp, kemeldenıp, jüielenıp şyǧarǧan jäne ömırı ūzaq bolǧan, bükıl halyqtyq, ūlttyq sipat alǧan basylymǧa ainaldy. Sol uaqytta Alaş ziialylary qazaq basylymynyŋ damuyna, gazet-jurnaldardyŋ jüielenuıne ülken ülesın qosty. «Masa» bolyp yzyŋdap, «Oian!» dep türtıp jürıp, halqyn oiatuǧa, közın aşuǧa at salysty. «Halyqtyŋ közı, qūlaǧy, häm tılı» bola bıldı. Sondyqtan «Qazaq» gazetınıŋ tuǧan künı «Ūlttyq basylym künıne» bekıtu osyǧan bailanysty», - dedı Abai Myrzaǧali «Adyrna» ūlttyq portalyna bergen sūhbatynda.
«QAZAQ BASPASÖZIN BIRIKTIRETIN TARİHİ KÜN»
«Qazaq gazetterınıŋ» Bas direktory, akademik Dihan Qamzabekūly osy atauly kün turaly bylai deidı:
- Ūlttyq basylym künın merekeler tızımıne engızu oŋai bolǧan joq dep oilaimyn. Būl kün - bızdıŋ tarihqa, dästürge adaldyq jäne sol dästürdı jaŋa zamanda jalǧastyru, sol mūrattardy bügıngı täuelsızdıktıŋ, memleketşıldıktıŋ deŋgeiınde üilestırudıŋ joly. Ärine, būqaralyq aqparat qūraldarynyŋ bırneşe janry bar. Jalpy jurnalisterge arnalǧan da, radio qyzmetkerlerıne arnalǧan da atauly kün bekıtılgen. Al būl mereke - solardyŋ bärın bırıktıretın tarihi kün, - dedı Dihan Qamzabekūly.
«BASPA MEN BASPASÖZ ELENETIN KÜNI ÄLI ALDA»
Äl-Farabi atyndaǧy Qazaq Ūlttyq universitetınıŋ jurnalistika fakultetı, baspagerlık-redaktorlyq jäne dizainerlık öner kafedrasynyŋ aǧa oqytuşysy Därmen Smaiyldyŋ aituynşa, merekenıŋ «Ūlttyq basylym künı» dep ataluynda qatelık bar.
- Byltyr bekıtılgen «Ūlttyq basylym künın» biyl bırınşı ret atap ötkelı otyrmyz. Degenmen, mūnda bır qisynsyz dünie bar. Aldymen «basylym» degenge toqtalaiyq. Jalpylama aitsaq, basylym dep – belgılı bır şyǧaru mälımetı bar merzımdı jäne merzımdı emes önım türlerın aitamyz. Iаǧni, oǧan kıtaptan bastap, gazet-jurnal, plakat, buklet, aqparattyq, jarnamalyq jäne ügıt-nasihattyq paraqşalar t.b. jatady degen söz. Tıptı, būryn «atalym» dep atalǧan basylymnyŋ türlerı resmi, ǧylymi, ǧylymi-köpşılık taǧy basqa san-salaly bolyp tarmaqtalady. Sonda «Qazaq» gazetıne deiın 1807 jyly şyqqan tūŋǧyş qazaqtyŋ (merzımdı emes basylymy) baspa kıtaby «Säifül-Mälık» pen 1870 jyly tasqa basylǧan tūŋǧyş baspasözı – «Türkıstan ualaiatynyŋ gazetın» qaida qoiamyz? Olardan būryn şyqqan özge de merzımdı emes jäne merzımdı basylymdar şe? Sondyqtan, «Qazaq» gazetınıŋ şyqqan künın «Ūlttyq baspasöz künı» dep ataǧanymyz jön şyǧar. Bıraq, baspasöz de kıretın jurnalistika salasynda būl da dauly mäsele. Öitkenı, 1990 jyldary Qazaqstan Jurnalister odaǧyn Kamal Smaiylov basqaryp otyrǧan tūsta jalpy plenumda «Türkıstan ualaiatynyŋ gazetı» jaryq körgen 10 mamyrdy – Qazaqstan jurnalisterı künı dep belgılegenın de esten şyǧarmauymyz kerek. Täuelsız elımızdıŋ tūŋǧyş BAQ turaly zaŋynyŋ qabyldanǧan mausymdaǧy künıne qaraǧanda – bızge osy kün maŋyzdy boluy kerek edı.., - dedı Darmen Smaiyl «Adyrnaǧa» bergen sūhbatynda.
Sondai-aq, ol «Qazmembas» («Kirgosizdat») qūrylǧan 3 qaraşany da «Ūlttyq baspa künı» dep ataityn sät kelgenın aitty.
- Ūlt ruhaniiatyndaǧy kelelı dünielerge arnauly data bergen ekenbız, onda elımızde keiıngı kezde naqtylanǧan Radio qyzmetkerlerı künı jäne Kıtaphanaşylar künı siiaqty 1920 jyly Qazaq ASSR Ortalyq atqaru komitetınıŋ dekretımen «Qazmembas» («Kirgosizdat») qūrylǧan 3 qaraşany da «Ūlttyq baspa künı» dep bekıtetın sät te keldı deuge bolady. «Jazuşy», «Jalyn», «Mektep» sekıldı taǧysyn taǧy ırı baspalardyŋ «qaraşaŋyraǧy» sanalatyn «Qazaqstan» baspasynyŋ «arǧy atasy» – Qazmembas tek memlekettıŋ baspa ısı salasymen ǧana ainalyspaǧan, ol barlyq gazet ısıne de tıkelei jauapty bolǧanyn eskeruımız kerek. Osy oraida, baspa men baspasöz salasyndaǧy barlyq mamandardyŋ elenetın künı älı de bolsa alda dep oilaimyn. Sonymen qatar, keiıngı uaqytta baspasözge qatysty aqparat keŋıstıkte «baspa basylymdary» degen «atau» paida boldy. Būl da bılmestık. Baspa basylymdaryna ne jatatynyn joǧaryda aittyq, al internet basylymdarynan (şyǧarylymdary) bölek qaǧaz türındegı tasqa basylǧan sözdı şyǧaratyn gazet-jurnaldardyŋ «baspasöz» ekenın este ūstaǧan abzal», - dedı Därmen Smaiyl.
Bügınde aqparattyq-tehnologiialardyŋ qanat jaiuy mass-medianyŋ aldyna jaŋa talaptar qoiyp otyr. Naryqtyŋ zaŋdylyǧyna orai, älemde merzımdı basylymnyŋ bırazy oŋtailanǧany ras. Būl ürdıs bızdıŋ elımızde de qarqyndy jürgızılıp jatyr. Degenmen, qazırgı qazaq basylymdarynyŋ hälı qalai? İnternet resurstar qazaq aqparat keŋıstıgınde merzımdı basylymdardy yǧystyra ma?
- Bügıngı qoǧamnyŋ aqparattyq sūranysy äleumettık jelıler, gazet-jurnaldardyŋ internet versiiasy bolyp bara jatyr. Bıraq älemmen salystyryp qarasaq, älemde ekeuı de qatar jürıp keledı. Sondyqtan bız mümkındıgınşe dästürlı qalyptan ainymaimyz. Bız - BAQ-tyŋ klassikalyq formasymyz. Menıŋ «Qazaq gazetterın» basqarǧanyma bır jarym jyldai boldy. Gazetterde ötkır, özektı maqalalar jariialanuda. Sonymen bırge, öndırıs, bılım, ǧylym, qoǧamnyŋ özektı mäselelerıne bailanysty materialdar şyǧyp otyrady. Oqyrmandar da ony oqyp, özıne keregın alyp jatyr. Qazır “Egemen Qazaqstan” gazetınıŋ tirajy – 80 myŋ. Aptasyna 5 ret şyǧady. Al internet nūsqasy 40 myŋ oqyrman şamasynda. Ekeuın qossaq, 120-130 myŋ bolady. Mysaly, Reseide 145 mln halyq tūrady. Olardyŋ ırı basylymdary 135 myŋ tiraj ǧana. Salystyryp qarasaq, Qazaqstanda şyǧatyn basylymnyŋ taralym sany qalypty. Degenmen, bızde balalar basylymdary10 myŋ tirajǧa deiın şyǧady. Būl san Qazaqstannyŋ barlyq mektep kıtaphanasyna jete me? Sondyqtan balalar basylymynyŋ tirajyn arttyru kerek. Qazaqstandaǧy balalar sany men ata-analardyŋ talǧamymen eseptelu kerek. Ökınışke qarai, ata-ana özı gazet oqymaidy, ūrpaǧyn da oqytpai otyr. Būl – kürdelı mäselelerdıŋ bırı. Aldaǧy uaqytta būl mäselenıŋ jüielı şeşımı bolady, dep esepteimın, - deidı Dihan Qamzabekūly.
«ǦALAMTOR BASPASÖZDI YǦYSTYRA ALMAIDY»
Ärine, internettıŋ ılgerleuı balalardyŋ oiyn özıne audaruda. Degenmen, äl-Farabi atyndaǧy QazŪU ūstazy Därmen Smaiyl jastardyŋ baspa ısı salasyna qyzyǧuşylyǧy künnen künge artyp kele jatqanyn aitady.
- Baspa ısı salasyna, baspager-redaktor mamandyǧyna studentterdıŋ qyzyǧuşylyǧy jyl saiyn artyp keledı. Oǧan baspa önımderıne, kıtapqa ruhani azyq dep qana emes, tauar retınde qaraityn, innovasiialyq oilai bıletın tūlǧanyŋ ömırlık täjıribesın özge bır adam sanasyna transformasiialaudyŋ eŋ ozyq türın biznes közıne ainaldyrudyŋ jolyn tüsıne bastaǧan şäkırtter qatarynyŋ köbeiuı naqty mysal. Talapkerlerge bölınetın memlekettık granttardyŋ da sany molaidy. Tarihy tas kıtaptardan bastalatyn BAQ-tyŋ atasy, aqparat taratudyŋ eŋ köne türı – kıtap ekenın bärımız bılemız. Kıtaptardyŋ elektrondy nūsqasy da bar ekenın eskersek, baspa salasy eşqaşan odan kenjelep qalmaidy. Al aqparattyq bäsekede ǧalamtordyŋ paida boluy baspasözdı kerı yǧystyrady degen jaŋsaqtyq. Öitkenı, gazetterdıŋ elektrondy nūsqalary men saittary şynaiy aqparat jetkızude äleumettık jelılermen bäs tıge alady. Qaita gazetterdıŋ internet jelısıne ikemdeluı media keŋıstıktıŋ maŋyzyn arttyra tüspek, sifrlyq media, kiber-jurnalistikada qabıletın şyŋdai tüsuge mümkındık beredı dep oilaimyn. Gazetter osyǧan basymdyq bere bılgenı qajet. Gazetterdıŋ internet-jurnalistikadaǧy blogosferada, telegraftyq stilde basym tüsetın tūstary da bar ekenın aita ketkenımız jön. Ol publisistikalyq janr tūrǧysynan, iaǧni tereŋ zertteulerge qūrylǧan taldamalyq jäne körkem-publisistikalyq jaǧynan. Osy baǧytta baspasözdıŋ öz asyǧyn alşy tüsıruge mümkındıgı bar. Oqiǧalardy oinatyp jetkızude janrlyq, pışındık tūrǧyda qoǧamda öz bedelın arttyra alady. Sondyqtan, baspasöz salasy jaŋa mediadan artta qala almaq emes, internet qaita serpın bere tüserı dausyz. Oǧan bügıngı Qazaqstanda tırkelgen merzımdı BAQ-tyŋ köp paiyzy qaǧazdyq basylymdar ekenın de mysalǧa alsaq jetkılıktı. Al eger keibır baspasöz redaksiialary zamanaui talaptarǧa ikemdele almasa, onda internetten emes, özınen körsın, - dep qortyndylady Därmen Smaiyl.
Qazaqstanda Ūlttyq basylym künı alǧaş atalyp ötıp jatqanda «Ūlttyq qauıpsızdıkke qater töndırgen jaǧdaida» şeteldık BAQ-ty tırkemeu turaly erejenı zaŋ talabyna ainaldyru dauǧa ainaldy. Mäjılıstıŋ būryn-soŋdy belgısız bolyp kelgen deputattary Nikita Şatalov pen Anas Baqqojaev "ūlttyq qauıpsızdıkke qater töndıredı" degen sebeppen keibır şeteldık BAQ-qa akkreditasiia bermeudı ūsynyp otyr. Būl Qazaqstandaǧy söz bostandyǧy reitingısı edäuır tömendegen jaǧdaida örıs alyp otyr.
Dana Nūrmūhanbet «Adyrna» ūlttyq portaly
