Elde oryn alyp jatqan sońǵy jaǵdaılar halyqtyń birqatar zańdarǵa kelispeýshilikterin bildirip, zań aıasyn ózgertý týraly pikirler bildirýde. «Adyrna» tilshisine keshe belgili zańger Álibek Almabaev suhbat berse, búgin Nur-Sultan qalalyq advokattar alqasynyń advokaty Tuıaqov Jandos Esenkýlovıch pikir bildirdi.
-Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev “Jańa Qazaqstan” dáýirine kóshemiz degendeı qyldy. Bári jańashalansa, bizdiń zańdy da jańartý qajet pe?
Jandos Tuıaqov: Árıne, Toqaevtyń jańa Qazaqstanǵa bet alý reformasy jan aıqaıyn eshkim elemeı júrgen halyqtyń qoınaýyna úlken úmit uıalatqany sózsiz. Bizdiń qoldanystaǵy zańnama shıki nemese halyqtyń quqyqtaryn qorǵaýǵa baǵyttalmaǵan dep dóp basyp aıtýǵa bolmaıdy.
Zań bar, biraq sol zańdy qoldaný jáne talqylaý barysynda ol zań kimge qyzmet atqaryp jatyr, mine máseleniń tórkini osyda.
Meniń oıymsha sansyz zańdarǵa ózgeris engizgennen paıda joq dep sanaımyn.
Birinshiden, sottarǵa táýelsizdik berý qajet. Óıtkeni áli kúnge deıin sýdıa aqtaý úkimin shyǵarý úshin nemese azamattyq ister boıynsha halyqtyń emes, memlekettik organdardyń múddesine qaraı bet buryp turatyn tustary az emes, óıtkeni sýdıanyń táýelsizdigi memleketke zııany tıip ketpeı me degen úlken kúmánniń qoınaýynan shyǵa almaıdy.
Ekinshiden, qoldanystaǵy zańnamanyń durys júzege asýyna memlekettik deńgeıde qadaǵalaý máselesin basshylyqqa alý qajet.
Úshinshiden, sottaǵy kadr máselesine kóp kóńil bolý qajet, bir sózben aıtqanda memleketke nemese joǵaryda otyrǵan tulǵalardyń oıyna alańdamaıtyn, konstıtýııada bekitilgendeı eń aldymen adamdardyń quqyqtarynyń taptalýyna jol bermeıtin sýdıalar taǵaıyndalýy tıis.
-Ár sala boıynsha qylmys kóbeımese, azaımaı jatyr. Ol bala quqyǵynan bastap túgel qoǵam dertine aınaldy. Dál osy ózgerister naýqanyn eń birinshi neden bastaý kerek?
-Men 2008 jyly, advokattyq qyzmet tabaldyryǵyn attaǵan kezimde meniń advokat ustazym aıtqan bolatyn:
«esińde saqta, daǵdarys advokattar men adam jerleýshilerge óz yqpalyn tıgizbeıdi» dep.
Shynymende, meniń tájirıbem kórsetkendeı eldiń jaǵdaıy tómendegen saıyn, qylmys órshıe túsedi. Qazirgi tańda 18-22 jastar aralyǵyndaǵy qanattary áli qatpaǵan jas balapandar aqsha úshin esirtkini bir orynnan alyp ekinshi orynǵa qoıamyn dep 10 jylǵa bas bostandyǵan aıyrylyp jatyr, al kompıýterdiń arǵy jaǵynda otyrǵan naǵyz qylmyskerler bostandyqta júr.
Al memleket biz esirtkimen kúres júrgizip jatyrmyz dep tek saldarymen kúresip, sebebimen kúresýge eshqandaı áreket jasap jatqan joq. Osynyń bárin kóre tura naǵyz qylmyskerlerdiń ustalmaı júrgendiginiń bir sebep bar shyǵar degen oı qalyptasady.
Áıtpese, kompıýterdiń arǵy jaǵynda otyrǵan azamattardy seansqa shyǵyp jatqan kezinde ornalasqan jerin anyqtaýǵa bolady ǵoı. Sonymen qatar, qansha qarapaıym halyq alaıaqtardyń apanyna túsip, almaǵan nesıelerin tólep keledi, al quqyq qorǵaý organdary ol qylmyskerlerdi anyqtaı almaıtyndyǵyn aıtyp jatyr.
Bizdiń quqyq qorǵaý organdarynyń bul is-árketteri nemese áreketsizdikteri nemese qoldan jasalǵan álsizdik dep qorytyndylaýǵa bolady. Sol sebepten, quqyq qorǵaý organdaryn alańdaǵy mıtıngterdi taratýǵa baǵyttalǵan jasaq emes azamattardyń quqyqtaryn qorǵaýǵa baǵyttalǵan bilimdi azamattardan jınaqtaý shart.
«Zamanyń túlki bolsa tazy bolyp shal» deıdi qazaq halqy sol sebepten quqyq qorǵaý salasynda jańa reformalar qabyldaıtyn sát keldi. Mindetti túrde aıtı tehnologııa salasyndaǵy polıııa bólimderin ashyp, olardy bilimdi mamandarmen qamtamasyz etý qajet.
Bank júıesine de, onyń ishinde onlaın nesıe berý tártibin kúrdelendirý qajet, al olaı isteı almaı ma onlaın nesıe berýdi múlde toqtatý qajet.
-Halyq áleýmettik jelilerde belgili bir ákimderdiń ketýine petıııa jarııalaýda. Jalpy petıııa paıdaǵa asa ma?
-El bolý úshin halqyn esteıtin bılik qajet. Áleýmettik jelide halyqtyń petıııa jarııalaýynyń sebebi de sol, óıtkeni talaı jyldar boıy zań talaptaryna qaıshy, elimizde oryn alǵan eleýli ózgeristerdi qabyldaý barysynda halyqtyń oı pikirin eshkim elegen joq.
"Bul petıııalardan paıda bar ma?" degen saýalyńyzǵa aıtqym keledi, árıne olardyń halyq úshin paıdasy bar, halyqtyń narazylyǵy ol keshiktirilgen mına mehanızmy sekildi tyńdalmasa basshylyqqa alynbasa, ol bir kúni mindetti túrde jarylady.
-Qańtar qyrǵyny kezinde alańǵa shyqqan keıbir jazyqsyz adamdar qazir tergeý ızolıatorynda. Tipten izdeý salyp, jaqyndaryn tappaı júrgender qanshama. Olar ózderiniń lańkes emestigin dáleldep shyǵýyna kúshteri jete me?
-Qazirgi tańda alańǵa shyqqan, shyn máninde jazyqsyz azamattar sot pen tergeý aıaqtalǵanǵa deıin eki aıǵa qamaqqa alynsa, ol azamattardyń aqtalyp shyǵady degenge men óz basym senbeımin.
Óıtkeni, jazyqsyz qamaýǵa alynǵan azamatty bosatsa, ol memleket úshin shyǵyn alyp keledi. Óıtkeni ol azamat memleketten zańsyz ózin qudalaǵany úshin tólemaqy talap etýge quqyqyly.
Quqyq qorǵaý organdary shash al dese bas alyp jatqan kórinisin alysqa barmaı-aq Qyrǵyzstan azamaty Vıkram Rýzahýnovty lankes retinde halyqqa kórsetpek bolǵan, abaısyzda júzege aspaı qalǵan áreketterinen anyqtaýǵa bolady.
Siz joǵaryda zańdardy ózgertý qajet pe degen saýal qoıǵan edińiz, osy tusta zań bar, biraq ony quqyq qorǵaý organdary elemeıdi dep aıta alamyn, óıtkeni tergeýdiń materıaldaryn tergeý aıaqtalǵanǵa deıin eshkimge jarııa etpeý týraly zań normalaryn nege jetekshilik etpeıdi, al bizdiń quqyq qorǵaý organdary tipti beıne jazbany áleýmettik júıge taratyp jiberedi.
Sonda prokýratýra jáne memeleket nege úndemeıdi.? Men 2020 jyly Nur-sultan qalasynda Janbolat Aǵadildi óltirdi degen kúdikpen Rahmet Ómirjandi qorǵadym, ol ustalǵannan keıin eki kún ótken soń kinásin moıyndaǵan vıdeony áleýmettik júıege salyp jibergen.
Rahmet Ómirjan Saǵynǵalıuly 2020 jyldyń 11 qarashasynan bastap, ár kez polıııa qyzmetkerleriniń baqylaýynda bolǵan. Iaǵnı, bul vıdeony kim túsirdi jáne kim taratty degen meniń jazbasha saýaldarym áli kúnge deıin jaýapsyz qalyp keledi.
Sol sebepten lańkes dep jala jabylǵan azamattardyń isin alqa bıler quramymen (ıaǵnı halyqtyń ókilderinen turatyn azamattarmen) sotta qaraý qajet, sol kezde ǵana shyndyqqa qol jetkizýge bolar degen úmit paıda bolady.
-Halyq arasynda 1993 jylǵy Konstıtýııany qaıtarý kerek degen talap aıtylýda. Atalmysh usynysqa kózqarasyńyz qalaı?
-Men 1993 jylǵy Konstıtýııany qaıtarý qajet degen talapty eki qolymdy kóterip turyp qoldaımyn.
Suhbattasqanyńyzǵa raqmet!
Injý ÓMIRZAQ,
"Adyrna" ulttyq portaly
