Bügıngı taqyryp - Talasbek Äsemqūlovtyŋ «Taltüs» romany. Būl 2003 jyly «Qazırgı zamanǧy Qazaqstan romany» ädebi konkursynda top jarǧan körkem şyǧarma. Jazuşy Mūhtar Maǧauin özınıŋ «Sary qazaq» hikaiaty turasynda: «Sary qazaq» syn joq kezde düniege kelıp, oqyrmanyna jetpei qaldy» - deitını bar ǧoi, däl solai «Taltüstı» de köp qauym bıle bermeuı mümkın.
Nasihaty az boldy ma, älde ädebiet alaŋyndaǧy tüsınıksız teketıres kezeŋınde jaryqqa şyqqany äser ettı me? Kım bılsın? «Ädebiet bäigesınde aldyna qara salmaǧan romannyŋ avtory kım?» - degen sūraqtyŋ tuyndauy zaŋdylyq. Jauap berıp köreiık. Mūhtar Maǧauin 1976 jyly jazǧan «Küi babasy Baijıgıt» degen zertteuınde:
Erterekte şyǧys elderınde muzykanyŋ qūdıretımen adamnyŋ ötkenın eske tüsıredı eken. Adam sanasynan öşıp qalǧan bala künderdı, tıptı täi-täi basqan tättı kezderdı, eŋ alǧaş bauyryŋdy köterıp eŋbektegen sätterdı, säbilık kezeŋdı muzyka men apiyn arqyly kinodaǧydai köz aldyŋa keltıretın eksperimentter bolǧan. Muzykanyŋ ritmın küşeitken saiyn müldem este joq alty ailyq, tört ailyq, ekı ailyq kez adam sanasynda qaita jaŋǧyrady. Tek qyrqynan şyqqannan keiıngı ömırı eske tüsedı, ärı qaraiǧy kezeŋ qara tünekke ainalady. Avtordyŋ özı: «Äjıgereidıŋ küige mas bolyp qalatyn tūsyn bılımdı synşy baiqasa basqaşa interpretasiia jasar edı» - dep beker aitpasa kerek.
«Taltüstegı» oqiǧalar Ekınşı düniejüzılık soǧystan keiıngı auylda ötıp jatady. Sondyqtan el ışındegı äŋgımenıŋ denı maidangerler kuä bolǧan oqiǧalar turasynda örbidı. Sovettık ideologiiadaǧy kıtaptardaǧy siiaqty soǧystaǧy közsız erlık, jalǧan patriotizm, sosialistık realizm joq. Kerısınşe, avtor soǧystan jirentudı közdegen sekıldı. Mäselen, «- Tankınıŋ ışın aşqanda, ışındegı bolǧan jaidy körgen adam soǧysqysy kelmei qalady», -dedı Baimūqan.
- Adamnyŋ etı tura ettartqyştan ötkızılgendei jentek-jentek bolyp şaşylyp qalady eken, - dedı Jeŋıs.
- Oibai, kötek. Qoiyŋdar endı, - dedı tördegı äjei, - Balalardy şoşytatyn boldyŋdar». Kördıŋız be, mūnda baiaǧy taptauryn täsıl, iaǧni soǧysty äspetteu joq. Tıptı, Baimūqan esımdı keiıpker 44-şı jyly nemıster şegınıp bara jatqan kezde sūmdyq jaitqa tap bolady. Tün ortasynda qalyŋ orman ışınde kerı qaityp bara jatqan bır polk sovet äskerımen kezdesıp qalady. Soldattardan aiqailap jön sūraidy. Mylqau adamdai eşqaisysy jauap bermeidı. Ne kerek sol qūpiia äskerdı körgenı üşın NKVD tergeuıne tüsedı. Jūrtty dürlıktırıp neşe türlı qaŋqu söz taratpauǧa uädesın alady. Keiın basqa komandirden ıstıŋ män-jaiyn sūrap bılse, bylaişa tüsındıredı: «Senderdıŋ ol körgenderıŋ jer betınde joq adamdar. Nemıster soǧys bastaǧanda, qanşama diviziialar, polktar joǧary jaqqa qarap, jarlyq kütıp otyryp qyrylyp qalǧan ǧoi. Al senderdıŋ körgenderıŋ sol qyrylyp ketken köp polktyŋ bırı, eles deidı. Jalǧyz sender ǧana emes, taǧy qanşama adam körgen, körgenderın aitqan, sol sebeptı qūpiia tribunaldyŋ jarlyǧymen öltırılgen» - dep endıgärı auzyn baǧyp jürudı eskertedı. Sol äŋgımenı estıgen Sabyt aqsaqal: «Qūdaidyŋ zaŋy onyŋ orys-qazaǧyna qarai ma? Janaza şyǧarylmaǧan kımnıŋ aruaǧy bolsa da qaŋǧyrmai ma?» - deidı. Däl osyǧan ūqsas eleske kezıkken barymtaşy jaily oqiǧany Säruar aqsaqal kıtaptyŋ aiaq jaǧynda baiandap beredı. Jalpy, «Taltüs» romanynda küişılık önerdıŋ atadan balaǧa mūra retınde berıluı negızgı siujettık jelı bolǧanymen, osyndai qyzyqty-qyzyqty qosymşa epizodtar sol zamanany boiamasyz jetkızuge septesedı.
«Bölme ışın özım baǧzy bır zamanda, auyl syrtyŋdaǧy aq taqyrda asyq oinap jürgen şaqta estıgen, qazır mülde ūmytylǧan, jalǧyz men ǧana emes, bükıl el bolyp ūmytqan alapat äuen kernep bara jatty… Küidıŋ aty «Kökbalaq» edı. Küidı qaita tırıltken balanyŋ aty Talas eken. Talas sol bır otyrystyŋ özınde maǧan Baijıgıttıŋ otyz jetı küiın şertıp bergen edı»,- dep jazatyn keiıpkerı, Almatyǧa öner arqalap kelgen student Talasbek Äsemqūlov bolatyn.Talasbek Äsemqūlov jazuşy, kinodramaturg, küişı, iaǧni besaspap tūlǧa retınde tanyldy. Kinoda Bırjan sal, Qūnanbai sekıldı tūlǧalardyŋ bolmysyn aşty. Muzykada Baijıgıt – Quandyq – Tättımbet, Kenjebai – Bodau, Qyzai – Jünısbai siiaqty önerpazdar mūrasyn jetkızdı. Ädebiette talai tanymdyq dünie jazdy. Onyŋ «Taltüs» romanyna keler bolsaq, saz önerı men söz önerın qatar alyp jürgen küişı şäkırttıŋ avtobiografiiasy, küişılık önerdegı sabaqtastyq mektebı suretteledı. Şyǧarmada küişı Jünısbai qarttyŋ prototipı - Sabyt aqsaqal, al avtordyŋ öz prototipı - Äjıgerei. Kıtapta mynadai qyzyq epizod bar. El jiylyp Sabyt aqsaqaldyŋ üiınde ötken-ketkendı aitysyp, dombyra tartylady. Bala Äjıgerei ūiyp tyŋdap otyrady. Tättımbettıŋ «Qyrmyzy Qosbasary» tartylǧanda azdap masaiyp, şalyqtai bastaidy. Küi şertılıp bolǧannan keiın estıgen äŋgımelerı köz aldynda basqaşa elesterge ainalady. Äjıgerei özın-özı qanşa küştese de üiırıp bara jatqan ūiqynyŋ qūşaǧynan şyǧa almaidy. Kenet üi ışındegı adamdar mysyq keipıne enedı. Mysyqtyŋ än aitqany qandai keremet! Äjıgerei şydai almai külıp jıberedı. Sonda Külbaǧila apasy: «Mynau apiyn ışıp alǧan ba?» - deidı. Artynşa ornynan tältırektei tūrdy dep suretteidı.
Erterekte şyǧys elderınde muzykanyŋ qūdıretımen adamnyŋ ötkenın eske tüsıredı eken. Adam sanasynan öşıp qalǧan bala künderdı, tıptı täi-täi basqan tättı kezderdı, eŋ alǧaş bauyryŋdy köterıp eŋbektegen sätterdı, säbilık kezeŋdı muzyka men apiyn arqyly kinodaǧydai köz aldyŋa keltıretın eksperimentter bolǧan. Muzykanyŋ ritmın küşeitken saiyn müldem este joq alty ailyq, tört ailyq, ekı ailyq kez adam sanasynda qaita jaŋǧyrady. Tek qyrqynan şyqqannan keiıngı ömırı eske tüsedı, ärı qaraiǧy kezeŋ qara tünekke ainalady. Avtordyŋ özı: «Äjıgereidıŋ küige mas bolyp qalatyn tūsyn bılımdı synşy baiqasa basqaşa interpretasiia jasar edı» - dep beker aitpasa kerek.
«Taltüstegı» oqiǧalar Ekınşı düniejüzılık soǧystan keiıngı auylda ötıp jatady. Sondyqtan el ışındegı äŋgımenıŋ denı maidangerler kuä bolǧan oqiǧalar turasynda örbidı. Sovettık ideologiiadaǧy kıtaptardaǧy siiaqty soǧystaǧy közsız erlık, jalǧan patriotizm, sosialistık realizm joq. Kerısınşe, avtor soǧystan jirentudı közdegen sekıldı. Mäselen, «- Tankınıŋ ışın aşqanda, ışındegı bolǧan jaidy körgen adam soǧysqysy kelmei qalady», -dedı Baimūqan.
- Adamnyŋ etı tura ettartqyştan ötkızılgendei jentek-jentek bolyp şaşylyp qalady eken, - dedı Jeŋıs.
- Oibai, kötek. Qoiyŋdar endı, - dedı tördegı äjei, - Balalardy şoşytatyn boldyŋdar». Kördıŋız be, mūnda baiaǧy taptauryn täsıl, iaǧni soǧysty äspetteu joq. Tıptı, Baimūqan esımdı keiıpker 44-şı jyly nemıster şegınıp bara jatqan kezde sūmdyq jaitqa tap bolady. Tün ortasynda qalyŋ orman ışınde kerı qaityp bara jatqan bır polk sovet äskerımen kezdesıp qalady. Soldattardan aiqailap jön sūraidy. Mylqau adamdai eşqaisysy jauap bermeidı. Ne kerek sol qūpiia äskerdı körgenı üşın NKVD tergeuıne tüsedı. Jūrtty dürlıktırıp neşe türlı qaŋqu söz taratpauǧa uädesın alady. Keiın basqa komandirden ıstıŋ män-jaiyn sūrap bılse, bylaişa tüsındıredı: «Senderdıŋ ol körgenderıŋ jer betınde joq adamdar. Nemıster soǧys bastaǧanda, qanşama diviziialar, polktar joǧary jaqqa qarap, jarlyq kütıp otyryp qyrylyp qalǧan ǧoi. Al senderdıŋ körgenderıŋ sol qyrylyp ketken köp polktyŋ bırı, eles deidı. Jalǧyz sender ǧana emes, taǧy qanşama adam körgen, körgenderın aitqan, sol sebeptı qūpiia tribunaldyŋ jarlyǧymen öltırılgen» - dep endıgärı auzyn baǧyp jürudı eskertedı. Sol äŋgımenı estıgen Sabyt aqsaqal: «Qūdaidyŋ zaŋy onyŋ orys-qazaǧyna qarai ma? Janaza şyǧarylmaǧan kımnıŋ aruaǧy bolsa da qaŋǧyrmai ma?» - deidı. Däl osyǧan ūqsas eleske kezıkken barymtaşy jaily oqiǧany Säruar aqsaqal kıtaptyŋ aiaq jaǧynda baiandap beredı. Jalpy, «Taltüs» romanynda küişılık önerdıŋ atadan balaǧa mūra retınde berıluı negızgı siujettık jelı bolǧanymen, osyndai qyzyqty-qyzyqty qosymşa epizodtar sol zamanany boiamasyz jetkızuge septesedı.
Naǧaşy atasyndaǧy küişılık amanatty sıŋırıp jürgen Äjıgerei qysqa moiyn dombyranyŋ syryn sūraidy. Sonda atasy: «Moiyn qysqarǧanda perneler bır-bırıne jaqyndaǧanyn kördıŋ ǧoi. Perneler bır-bırımen midai aralasyp, qūrdai qatynasady. Myŋ sözdıŋ ışınde bır söz - jön söz bolatyny siiaqty, dombyrada da myŋ qisynnyŋ ışındegı bıreuı - şyn qisyn bolady. Sony esıŋe saqtaisyŋ. Taǧy bır qiysta qolyŋa taǧy bır qisyn ılınedı. Ony da monşaq qūsatyp jıpke tızıp qoiasyŋ. Mıne, osylai jinai beresıŋ. Osylaişa tar jerde tabylǧan qisyn jinaqtalyp kelıp küi bolyp şyǧady», - deidı.Bala Äjıgereidıŋ baǧyna qarai bırde qart küişı Säruar qūdaiy qonaq bop tüsedı. Ekı qariianyŋ äŋgımesı jarasady. Eskılıktı äŋgıme aitylyp, küi tartysqa ūlasady. Auyl adamdary küişı qarttyŋ önerıne taǧy bır kün täntı bolady, keter kezınde Sabyt aqsaqalǧa ökınışın jetkızedı: «Baiaǧyda dombyraşyny at arytyp ızdep kelıp küi üirenuşı edı. Endı Qazyǧūrttyŋ basynda qalǧan kemedeimız. Aitqan äŋgımeŋnıŋ barlyǧy ötırık. Sondai da sondai saltanat bolǧan deseŋ, osyndai da osyndai el bolǧan, osy qara jerdı qaiystyryp basyp ötken deseŋ kım sener. Nansaŋ, menı osy jasyma deiın bır adam ızdep kelgen joq. Şäkırtsız ötıp bara jatyrmyn», - deidı. Sonda atasy «Menıŋ balam… ekeumızge ortaq şäkırt bolsyn» - dep köŋılın jūbatady. Kıtapta naqty ömırde bolǧan tūlǧalar jaiynda būryn-soŋdy kezıkpeitın qyzyqty derekter aitylady. Tättımbettıŋ Zere anamyzǧa arnaǧan «Molǧara» küiınıŋ şyǧu tarihy, sal-serılerdıŋ önerı, temır ilegen ūstalardyŋ şeberlıgı baiandalady. Abaidyŋ äkesı Qūnanbai jaiynda: «Synşynyŋ bırı Qūnanbai edı ǧoi. Qūnanbai eşqaşan maldy da, jandy da maqtamaidy eken. Maqtaǧan adamy nemese közınıŋ sūǧyn qadaǧan maly ölıp qalady eken» - dep alapatyn asyryp, basqa qyrynan tanytady. Kelesı bır keiıpkerdıŋ barymtada ekı aiaǧyn üsık şalyp, jasamaǧan emı qalmaidy. Qūrtqa da salǧan, jynǧa da salǧan. Aqyry amaly tausylǧanda, jūrtty üiden quyp şyǧady. Sonda jūrt esıktı būzyp kırgende qyzyala qan bolyp jatyr eken deidı. Ekı aiaqtyŋ basyn ūstaramen kesıp laqtyryp jıberıptı. Osyndai jan türşıgerlık siurrealistık siujetterdı selt etpei oqu mümkın emes. Talasbek Äsemqūlov özı küişı bolǧan soŋ köne zaman şeberlerınıŋ mänerın, ädıs maşyǧyn jete meŋgergen. Qalamgerdıŋ «Taltüsı» de arqanyŋ şertpe küiı sekıldı. Bırde baiau, bırde yrǧaqqa tüsıp, Qosbasar sekıldı jürektı şymyrlatyp tūrady. Al III-taraudaǧy bozbala Äjıgerei men Gülşattyŋ mahabbaty turaly äŋgımenı oqyrmannyŋ enşısıne qaldyrdyq. Bızdıŋ mūrat - qazaq ädebietıne 2000-şy jyldary ınju-marjandar qosylǧanyn jūrtşylyqqa jetkızu!
İdeia avtory - Şyŋǧys Mūqan;
Prodiuserı - Abylaihan Jänıbekūly;
Jürgızuşısı - Däuren Dariiabek.
https://www.youtube.com/watch?v=rt7HlZVYcTwSılteme "Abai.tv" telearnasynan alyndy.
Ūqsas jaŋalyqtar
