Búgingi taqyryp - Talasbek Ásemqulovtyń «Taltús» romany. Bul 2003 jyly «Qazirgi zamanǵy Qazaqstan romany» ádebı konkýrsynda top jarǵan kórkem shyǵarma. Jazýshy Muhtar Maǵaýın óziniń «Sary qazaq» hıkaıaty týrasynda: «Sary qazaq» syn joq kezde dúnıege kelip, oqyrmanyna jetpeı qaldy» - deıtini bar ǵoı, dál solaı «Taltústi» de kóp qaýym bile bermeýi múmkin.
Nasıhaty az boldy ma, álde ádebıet alańyndaǵy túsiniksiz teketires kezeńinde jaryqqa shyqqany áser etti me? Kim bilsin? «Ádebıet báıgesinde aldyna qara salmaǵan romannyń avtory kim?» - degen suraqtyń týyndaýy zańdylyq. Jaýap berip kóreıik. Muhtar Maǵaýın 1976 jyly jazǵan «Kúı babasy Baıjigit» degen zertteýinde:
«Bólme ishin ózim baǵzy bir zamanda, aýyl syrtyńdaǵy aq taqyrda asyq oınap júrgen shaqta estigen, qazir múlde umytylǵan, jalǵyz men ǵana emes, búkil el bolyp umytqan alapat áýen kernep bara jatty… Kúıdiń aty «Kókbalaq» edi. Kúıdi qaıta tiriltken balanyń aty Talas eken. Talas sol bir otyrystyń ózinde maǵan Baıjigittiń otyz jeti kúıin shertip bergen edi»,- dep jazatyn keıipkeri, Almatyǵa óner arqalap kelgen stýdent Talasbek Ásemqulov bolatyn.
Talasbek Ásemqulov jazýshy, kınodramatýrg, kúıshi, ıaǵnı besaspap tulǵa retinde tanyldy. Kınoda Birjan sal, Qunanbaı sekildi tulǵalardyń bolmysyn ashty. Mýzykada Baıjigit – Qýandyq – Táttimbet, Kenjebaı – Bodaý, Qyzaı – Júnisbaı sııaqty ónerpazdar murasyn jetkizdi. Ádebıette talaı tanymdyq dúnıe jazdy.
Onyń «Taltús» romanyna keler bolsaq, saz óneri men sóz ónerin qatar alyp júrgen kúıshi shákirttiń avtobıografııasy, kúıshilik ónerdegi sabaqtastyq mektebi sýretteledi. Shyǵarmada kúıshi Júnisbaı qarttyń prototıpi - Sabyt aqsaqal, al avtordyń óz prototıpi - Ájigereı. Kitapta mynadaı qyzyq epızod bar. El jıylyp Sabyt aqsaqaldyń úıinde ótken-ketkendi aıtysyp, dombyra tartylady. Bala Ájigereı uıyp tyńdap otyrady. Táttimbettiń «Qyrmyzy Qosbasary» tartylǵanda azdap masaıyp, shalyqtaı bastaıdy. Kúı shertilip bolǵannan keıin estigen áńgimeleri kóz aldynda basqasha elesterge aınalady. Ájigereı ózin-ózi qansha kúshtese de úıirip bara jatqan uıqynyń qushaǵynan shyǵa almaıdy. Kenet úı ishindegi adamdar mysyq keıpine enedi. Mysyqtyń án aıtqany qandaı keremet! Ájigereı shydaı almaı kúlip jiberedi. Sonda Kúlbaǵıla apasy: «Mynaý apıyn iship alǵan ba?» - deıdi. Artynsha ornynan táltirekteı turdy dep sýretteıdi.
Erterekte shyǵys elderinde mýzykanyń qudiretimen adamnyń ótkenin eske túsiredi eken. Adam sanasynan óship qalǵan bala kúnderdi, tipti táı-táı basqan tátti kezderdi, eń alǵash baýyryńdy kóterip eńbektegen sátterdi, sábılik kezeńdi mýzyka men apıyn arqyly kınodaǵydaı kóz aldyńa keltiretin eksperımentter bolǵan. Mýzykanyń rıtmin kúsheıtken saıyn múldem este joq alty aılyq, tórt aılyq, eki aılyq kez adam sanasynda qaıta jańǵyrady. Tek qyrqynan shyqqannan keıingi ómiri eske túsedi, ári qaraıǵy kezeń qara túnekke aınalady. Avtordyń ózi: «Ájigereıdiń kúıge mas bolyp qalatyn tusyn bilimdi synshy baıqasa basqasha ınterpretaııa jasar edi» - dep beker aıtpasa kerek.
«Taltústegi» oqıǵalar Ekinshi dúnıejúzilik soǵystan keıingi aýylda ótip jatady. Sondyqtan el ishindegi áńgimeniń deni maıdangerler kýá bolǵan oqıǵalar týrasynda órbıdi. Sovettik ıdeologııadaǵy kitaptardaǵy sııaqty soǵystaǵy kózsiz erlik, jalǵan patrıotızm, soıalıstik realızm joq. Kerisinshe, avtor soǵystan jırentýdi kózdegen sekildi. Máselen, «- Tankiniń ishin ashqanda, ishindegi bolǵan jaıdy kórgen adam soǵysqysy kelmeı qalady», -dedi Baımuqan.
- Adamnyń eti týra ettartqyshtan ótkizilgendeı jentek-jentek bolyp shashylyp qalady eken, - dedi Jeńis.
- Oıbaı, kótek. Qoıyńdar endi, - dedi tórdegi ájeı, - Balalardy shoshytatyn boldyńdar». Kórdińiz be, munda baıaǵy taptaýryn tásil, ıaǵnı soǵysty áspetteý joq. Tipti, Baımuqan esimdi keıipker 44-shi jyly nemister sheginip bara jatqan kezde sumdyq jaıtqa tap bolady. Tún ortasynda qalyń orman ishinde keri qaıtyp bara jatqan bir polk sovet áskerimen kezdesip qalady. Soldattardan aıqaılap jón suraıdy. Mylqaý adamdaı eshqaısysy jaýap bermeıdi. Ne kerek sol qupııa áskerdi kórgeni úshin NKVD tergeýine túsedi. Jurtty dúrliktirip neshe túrli qańqý sóz taratpaýǵa ýádesin alady. Keıin basqa komandırden istiń mán-jaıyn surap bilse, bylaısha túsindiredi: «Senderdiń ol kórgenderiń jer betinde joq adamdar. Nemister soǵys bastaǵanda, qanshama dıvızııalar, polktar joǵary jaqqa qarap, jarlyq kútip otyryp qyrylyp qalǵan ǵoı. Al senderdiń kórgenderiń sol qyrylyp ketken kóp polktyń biri, eles deıdi. Jalǵyz sender ǵana emes, taǵy qanshama adam kórgen, kórgenderin aıtqan, sol sebepti qupııa trıbýnaldyń jarlyǵymen óltirilgen» - dep endigári aýzyn baǵyp júrýdi eskertedi. Sol áńgimeni estigen Sabyt aqsaqal: «Qudaıdyń zańy onyń orys-qazaǵyna qaraı ma? Janaza shyǵarylmaǵan kimniń arýaǵy bolsa da qańǵyrmaı ma?» - deıdi. Dál osyǵan uqsas eleske kezikken barymtashy jaıly oqıǵany Sárýar aqsaqal kitaptyń aıaq jaǵynda baıandap beredi. Jalpy, «Taltús» romanynda kúıshilik ónerdiń atadan balaǵa mura retinde berilýi negizgi sıýjettik jeli bolǵanymen, osyndaı qyzyqty-qyzyqty qosymsha epızodtar sol zamanany boıamasyz jetkizýge septesedi.
Naǵashy atasyndaǵy kúıshilik amanatty sińirip júrgen Ájigereı qysqa moıyn dombyranyń syryn suraıdy. Sonda atasy: «Moıyn qysqarǵanda perneler bir-birine jaqyndaǵanyn kórdiń ǵoı. Perneler bir-birimen mıdaı aralasyp, qurdaı qatynasady. Myń sózdiń ishinde bir sóz - jón sóz bolatyny sııaqty, dombyrada da myń qısynnyń ishindegi bireýi - shyn qısyn bolady. Sony esińe saqtaısyń. Taǵy bir qıysta qolyńa taǵy bir qısyn ilinedi. Ony da monshaq qusatyp jipke tizip qoıasyń. Mine, osylaı jınaı beresiń. Osylaısha tar jerde tabylǵan qısyn jınaqtalyp kelip kúı bolyp shyǵady», - deıdi.
Bala Ájigereıdiń baǵyna qaraı birde qart kúıshi Sárýar qudaıy qonaq bop túsedi. Eki qarııanyń áńgimesi jarasady. Eskilikti áńgime aıtylyp, kúı tartysqa ulasady. Aýyl adamdary kúıshi qarttyń ónerine taǵy bir kún tánti bolady, keter kezinde Sabyt aqsaqalǵa ókinishin jetkizedi: «Baıaǵyda dombyrashyny at arytyp izdep kelip kúı úırenýshi edi. Endi Qazyǵurttyń basynda qalǵan kemedeımiz. Aıtqan áńgimeńniń barlyǵy ótirik. Sondaı da sondaı saltanat bolǵan deseń, osyndaı da osyndaı el bolǵan, osy qara jerdi qaıystyryp basyp ótken deseń kim sener. Nansań, meni osy jasyma deıin bir adam izdep kelgen joq. Shákirtsiz ótip bara jatyrmyn», - deıdi. Sonda atasy «Meniń balam… ekeýmizge ortaq shákirt bolsyn» - dep kóńilin jubatady.
Kitapta naqty ómirde bolǵan tulǵalar jaıynda buryn-sońdy kezikpeıtin qyzyqty derekter aıtylady. Táttimbettiń Zere anamyzǵa arnaǵan «Molǵara» kúıiniń shyǵý tarıhy, sal-serilerdiń óneri, temir ılegen ustalardyń sheberligi baıandalady. Abaıdyń ákesi Qunanbaı jaıynda: «Synshynyń biri Qunanbaı edi ǵoı. Qunanbaı eshqashan maldy da, jandy da maqtamaıdy eken. Maqtaǵan adamy nemese kóziniń suǵyn qadaǵan maly ólip qalady eken» - dep alapatyn asyryp, basqa qyrynan tanytady. Kelesi bir keıipkerdiń barymtada eki aıaǵyn úsik shalyp, jasamaǵan emi qalmaıdy. Qurtqa da salǵan, jynǵa da salǵan. Aqyry amaly taýsylǵanda, jurtty úıden qýyp shyǵady. Sonda jurt esikti buzyp kirgende qyzyala qan bolyp jatyr eken deıdi. Eki aıaqtyń basyn ustaramen kesip laqtyryp jiberipti. Osyndaı jan túrshigerlik sıýrrealıstik sıýjetterdi selt etpeı oqý múmkin emes.
Talasbek Ásemqulov ózi kúıshi bolǵan soń kóne zaman sheberleriniń mánerin, ádis mashyǵyn jete meńgergen. Qalamgerdiń «Taltúsi» de arqanyń shertpe kúıi sekildi. Birde baıaý, birde yrǵaqqa túsip, Qosbasar sekildi júrekti shymyrlatyp turady. Al III-taraýdaǵy bozbala Ájigereı men Gúlshattyń mahabbaty týraly áńgimeni oqyrmannyń enshisine qaldyrdyq. Bizdiń murat - qazaq ádebıetine 2000-shy jyldary injý-marjandar qosylǵanyn jurtshylyqqa jetkizý!
Ideıa avtory - Shyńǵys Muqan;
Prodıýseri - Abylaıhan Jánibekuly;
Júrgizýshisi - Dáýren Darııabek.
Silteme "Abaı.tv" telearnasynan alyndy.
