Ärtürlı adam bolady. Adam sapasyn san ölşemge salmai, mysal üşın, qabılettı jäne qabıletsız dep ekıge bölıp köreiık. Qabıletsız adam ädette uädesıne berık emes, jūmysyna jürdım-bardym qaraidy, qolynan köp närse kelmeidı, ötırık-ösekke jaqyn, sūǧanaqtau, bala-şaǧaǧa köp qaraspaidy.
Qabılettı ärı tabysty tanysyna qaraidy da bolmasam da ūqsap baǧaiyn dep özın qamşylaidy, odan da köp ter tögedı. Onyŋ sory bıreu - boiyndaǧy negızgı paradigmany özgertpei, bır närsenı qaitalap ıstei beredı de, özge nätije kütedı. Söitedı de, döŋgelegı balşyqqa batyp qalǧan kölık sekıldı gazdy basady kelıp, basqan saiyn alǧa jyljudyŋ ornyna kerısınşe bata tüsedı.
Memleketter de sondai, saiasatty jürgızuge qabılettı memleketter bar, qabıletsız memleketter bar. Jalpy, älemde saiasat bıreu: halyqtyŋ qamy. Alaida keibır memleketter sol saiasatty jürgızuge kelgende özgelerden qaraǧanda qabılettırık.
Adamdardyŋ qabıletın ölşeitın qūral joq bolǧanymen, memleketterdıŋ qabıletın ölşeitın indeks bar.
Sol indekstı oilap tapqandardyŋ bırı Mätt Ändriusten sabaq aldym. (Surette) Bır top ǧalym 2016 jyly «Ūlttyq tūralau: Memleketterdıŋ saiasatty ıske asyru qabıletı» (The Big Stuck in State Capability for Policy Implementation) atty maqala jazyp, 102 damuşy eldı salystyrady. Onyŋ ışınde Qazaqstan da bar. Memlekettıŋ qabılettılık indeksın şyǧaru üşın International Country Risk Guide-tıŋ üş indikatoryn («Jemqorlyq», «Zaŋ men Tärtıp», «Biurokratiia sapasy»), The Failed State Index-tıŋ «Memlekettık qyzmet» inikatoryn, World Governance Indicators-dıŋ üş körsetkışın («Ükımettıŋ tiımdılıgı», «Jemqorlyqty baqylu», «Zaŋ üstemdıgı») alady da, damuşy elderdıŋ qabılettılık indeksın şyǧarady.
Qabılettı elder dep eskı OECD ūiymyna kıretın damyǧan elderdı alady.
Söitıp, damuşy elderdıŋ qabıletınıŋ ösu dinamikasyn eseptep, qabıletı zor elder qataryna qai uaqytta qosylatynyn şyǧarady. Söitse, esepke ılıngen kezeŋdegı ekpınmen damysaq, Qazaqstan 10 820 jyldan soŋ qabıletı zor damyǧan elder qataryna qosylady eken. Būl 2016 jylǧy esep. Qazaqstannyŋ 2012 jylǧa deiıngı atalǧan indikatorlar boiynşa damu ekpının ölşegen. Odan berı bıraz özgerdı desek, būdan keiın de bıraz özgerıs bolady dep oilaimyz.
Ärine, būl taza arifmetika. Degenmen oilandyrady.
Şyŋǧys MŪQAN
