Aıtylyp jatqan pikirlerge qaraǵanda qaı bir kúngi jazbamdy kópshilik túsinbegen sııaqty. Mán berip oqysa túsiner edi dep oılaımyn. Biraq qazir taqyrypty oqyp-aq oı túıip, bes tıyndy tyǵa salýǵa asyqpyz.
Birinshiden, bul meniń sáýegeıligim emes. Garvard ýnıversıtetiniń professorlarynyń zertteýi. Tolyq maqalaǵa sol jazbada silteme bergenmin.
Ekinshiden, ǵalymdar da, jazbamda da bul taza arıfmetıka dep aıtylǵan. Demek memlekettiń saıasattyn júrgizý qabileti (state capability for policy implementation) qandaı boldy, ıaǵnı qosylǵyshtar sol kezde qandaı boldy, solaı eseptelgen. Biraq bul qosylǵyshtar on myń jyl boıy ózgermeı bir orynda turady degen sóz emes. Eldegi kez kelgen ózgeris qosylǵyshtardy ııa oń, ııa teris ózgertýi múmkin. Aıtalyq, eger siz júz myń teńge aılyq alasyz delik, onyń 20 myń teńgesin aı saıyn páter alamyn dep jınaısyz. 12 mln teńgege páter alý úshin 50 jyl boıy aqsha jınaýǵa týra keledi. Biraq bul siz elý jyl boıy 100 myń teńge aılyq alyp otyrady degen sóz emes. Eńbekaqyńyz ósip, páterge tezirek qol jetkizýińiz de múmkin ǵoı. Sol sııaqty qosylǵyshtar tez ózgerse, Qazaqstannyń saıasatty júrgizý qabileti on myń jyldan soń emes, on jyldan keıin damyǵan elderdiń kórsetkishine nege jetpeske?..
Úshinshiden, «saıasatty júrgizý qabileti» degen uǵymdy asha túskim kelip otyr. Barlyq elde jalpy saıasat birdeı: eldiń qamyn kókseıdi. Biraq bir elder sol saıasatty sapaly júrgize alady, bir elder júrgize almaıdy.
Nege? Qarapaıym mysal keltireıin.
A.Chong, R.Porta, F,Lopez-de-Silanes, A.Shleifer atty ǵalymdar 2014 jyly qyzyq zertteý júrgizedi. Álemdik poshta odaǵy degen uıym bar. Oǵan 159 eldiń poshtalary múshe. Ishinde Qazaqstan da bar. Barlyq elder halyqaralyq poshta tasymalynyń saıasatyn, ıaǵnı kóptegen erejesin qabyldaǵan. Sonyń biri mynadaı: Eger basqa elden mekenjaıy durys emes hat kelse, 30 kúnniń ishinde sol elge, ıaǵnı adresantyna qaıtarý kerek. Ǵalymdar 159 eldiń iri bes qalasyna eki hattan joldaıdy. Sóıtip kútedi. Saıasatty júrgizý qabileti joǵary (Canada, Norway, Germany, and Japan) elder adresaty durys emes hattardy merziminde adresantyna qaıtaryp jiberedi. 16 elden hat múldem qaıtpaıdy, olardyń ishinde Tájikstan, Kambodja, Reseı bar.
Qazaqstannyń bes qalasyna on hat joldaǵan eken. Onyń ekeýi múlde qaıtpaǵan. Qalǵandary úsh aı men bes aıdyń arasynda keri qaıtarylǵan.
Memlekettiń saıasatty júrgizý qabileti degenimiz osy. Barlyq elde saıasat birdeı, barlyǵy da ózara mindetteme alǵan, biraq sol saıasatty oryndaýy ártúrli. Bul tek bir salanyń bir mindeti ǵana.
Bul jerde endi Prezıdent ne isteı alady? Adasyp júrgen hatty nege ýaqytynda keri jóneltpeısiń dep nuqyp otyra ma? Joq, Qazaqstanda ondaı mıllıondaǵan kúndelikti is-qımyl bar. Barlyǵy da bir erejeniń tóńireginde atqarylady. Oǵan mıllıondaǵan adam jumylady. Ár salada. Muǵalim, dáriger, qurylysshy, polıııa, taǵysyn taǵylar. Demek ár adam óz qyzmetin jaqsy atqarsa ǵana jalpy memlekettiń saıasatty júrgizý qabileti arta túspek. Demek memlekettiń saıasatty júrgizý qabileti árqaısymyzǵa baılanysty. Qazaqstannyń saıasatty júrgizý qabileti on myń jyldan soń myqtylar qataryna qosyla ma, álde on jyldan soń ba, ol jaǵy árqaısymyzǵa baılanysty.
yńǵys MUQAN
