Aitylyp jatqan pıkırlerge qaraǧanda qai bır küngı jazbamdy köpşılık tüsınbegen siiaqty. Män berıp oqysa tüsıner edı dep oilaimyn. Bıraq qazır taqyrypty oqyp-aq oi tüiıp, bes tiyndy tyǧa saluǧa asyqpyz.
Bırınşıden, būl menıŋ säuegeilıgım emes. Garvard universitetınıŋ professorlarynyŋ zertteuı. Tolyq maqalaǧa sol jazbada sılteme bergenmın.Ekınşıden, ǧalymdar da, jazbamda da būl taza arifmetika dep aitylǧan. Demek memlekettıŋ saiasattyn jürgızu qabıletı (state capability for policy implementation) qandai boldy, iaǧni qosylǧyştar sol kezde qandai boldy, solai eseptelgen. Bıraq būl qosylǧyştar on myŋ jyl boiy özgermei bır orynda tūrady degen söz emes. Eldegı kez kelgen özgerıs qosylǧyştardy iia oŋ, iia terıs özgertuı mümkın. Aitalyq, eger sız jüz myŋ teŋge ailyq alasyz delık, onyŋ 20 myŋ teŋgesın ai saiyn päter alamyn dep jinaisyz. 12 mln teŋgege päter alu üşın 50 jyl boiy aqşa jinauǧa tura keledı. Bıraq būl sız elu jyl boiy 100 myŋ teŋge ailyq alyp otyrady degen söz emes. Eŋbekaqyŋyz ösıp, päterge tezırek qol jetkızuıŋız de mümkın ǧoi. Sol siiaqty qosylǧyştar tez özgerse, Qazaqstannyŋ saiasatty jürgızu qabıletı on myŋ jyldan soŋ emes, on jyldan keiın damyǧan elderdıŋ körsetkışıne nege jetpeske?.. Üşınşıden, «saiasatty jürgızu qabıletı» degen ūǧymdy aşa tüskım kelıp otyr. Barlyq elde jalpy saiasat bırdei: eldıŋ qamyn kökseidı. Bıraq bır elder sol saiasatty sapaly jürgıze alady, bır elder jürgıze almaidy. Nege? Qarapaiym mysal keltıreiın.
A.Chong, R.Porta, F,Lopez-de-Silanes, A.Shleifer atty ǧalymdar 2014 jyly qyzyq zertteu jürgızedı. Älemdık poşta odaǧy degen ūiym bar. Oǧan 159 eldıŋ poştalary müşe. Işınde Qazaqstan da bar. Barlyq elder halyqaralyq poşta tasymalynyŋ saiasatyn, iaǧni köptegen erejesın qabyldaǧan. Sonyŋ bırı mynadai: Eger basqa elden mekenjaiy dūrys emes hat kelse, 30 künnıŋ ışınde sol elge, iaǧni adresantyna qaitaru kerek. Ǧalymdar 159 eldıŋ ırı bes qalasyna ekı hattan joldaidy. Söitıp kütedı. Saiasatty jürgızu qabıletı joǧary (Canada, Norway, Germany, and Japan) elder adresaty dūrys emes hattardy merzımınde adresantyna qaitaryp jıberedı. 16 elden hat müldem qaitpaidy, olardyŋ ışınde Täjıkstan, Kambodja, Resei bar.Qazaqstannyŋ bes qalasyna on hat joldaǧan eken. Onyŋ ekeuı mülde qaitpaǧan. Qalǧandary üş ai men bes aidyŋ arasynda kerı qaitarylǧan. Memlekettıŋ saiasatty jürgızu qabıletı degenımız osy. Barlyq elde saiasat bırdei, barlyǧy da özara mındetteme alǧan, bıraq sol saiasatty oryndauy ärtürlı. Būl tek bır salanyŋ bır mındetı ǧana. Būl jerde endı Prezident ne ıstei alady? Adasyp jürgen hatty nege uaqytynda kerı jöneltpeisıŋ dep nūqyp otyra ma? Joq, Qazaqstanda ondai milliondaǧan kündelıktı ıs-qimyl bar. Barlyǧy da bır erejenıŋ töŋıregınde atqarylady. Oǧan milliondaǧan adam jūmylady. Är salada. Mūǧalım, därıger, qūrylysşy, polisiia, taǧysyn taǧylar. Demek är adam öz qyzmetın jaqsy atqarsa ǧana jalpy memlekettıŋ saiasatty jürgızu qabıletı arta tüspek. Demek memlekettıŋ saiasatty jürgızu qabıletı ärqaisymyzǧa bailanysty. Qazaqstannyŋ saiasatty jürgızu qabıletı on myŋ jyldan soŋ myqtylar qataryna qosyla ma, älde on jyldan soŋ ba, ol jaǧy ärqaisymyzǧa bailanysty.
Şyŋǧys MŪQAN
