Osydan 80 jyl buryn, ıaǵnı, 1940 jyly jazýshy Jaqsylyq Sámıtuly dúnıege keldi.
Qytaıdyń Altaı aımaǵyndaǵy Jemeneı aýdany, Lasty mekeninde týǵan. Shyńjań ınstıtýtynyń fılologııa fakýltetin bitirgen (1959). 1959–1979 jyldary qytaıdy júrgizilgen solshyl saıasat kezinde «ultshyl» atanyp, "Tarym" jaza lagerinde aıdaýda bolǵan. 1980–1989 jyldary «Altaı aıasy» jýrnalynda bas redaktor, 1989–1993 jyldary Shyńjań televıdenıesinde redaktor.
1993 jyly Qazaqstanǵa kóship kelgen. Ál-Farabı atyndaǵy QazMUÝ-dyń shyǵystaný fakýltetinde doent, biraz jyldar ustazdyq qyzmet atqarǵan. 1957 jyldan bastap ádebıetke aralasqan. Qytaı Halyq Respýblıkasynyń Memlekettik syılyǵynyń laýreaty (1985), «Sergeldeń» trılogııasynyń birinshi jáne ekinshi kitaby (1996–2000), «Qytaıdaǵy qazaqtar» atty monografııasy (2000) basylyp shyqty. Shyǵarmalary: "Atameken. Povest. «Úrimji», 1983; "Taý samaly". Povest. «Úrimji», 1985; "Aq tilek". Povest. «Kúıtin», 1990; "Aq sáýle". povest. «Úrimji», 1992; "Sergeldeń". Roman. 1-kitap. A., «Ana tili», 1996.
Jazýshy 2008 jyly Almatyda qaıtys boldy.
"adyrna.kz" Ulttyq portaly jazýshynyń bir áńgimesin nazarlaryńyzǵa usynady.
(Áńgime)
Shı-anda oqyp jatyrmyn. Úlken qala. Bir kezde, Prezıdent Jııań Jıeshynyń tusynda, ýaqyttyq bolsa da, Qytaı memleketiniń astanasy bolǵan áıgili orda. Qansha keremet degenmen, alǵashqy kezde onsha unaı qoımap edi. Men sııaqty saharada týyp ósken aýyl balasyna qala ómiri, jatyn orny, klımaty, turǵyndarynyń júris-turysy, iship-jemi, bári de bótendeý kóringen. «Oıpyraı, myna tymyrsyq turmys, qapyryq aýa, qolqany qapqan qoıý shań men kók tútinniń astynda bir jyl ómir súrý degeniń, qudaı saqtasyn, qıynnyń qıyny kóringen. Endi mine bitpesteı bolypsezilgen sol bir jyl zyr etip óte shyǵyp,Shynjańǵa qaıtatyn ýaqytymyz taıaǵan shaqta men oılanyp qaldym.
Oqyp jatqan ornymyz Shı-an zańınıstıtýty. Batys soltústik boıynsha zań bilimin úıretetin jalǵyz-aq oryn. Biz sonyń qysqa merzimdik kýrysynda oqyp jatyrmyz. Kýrsanttardyń bul toby Shynjańnyń árqaısy aımaq, aýdandarynan kelgen zań qyzmetkerleri. Uıǵury bar, ózbek, tatar, sibe, Solańy bar – túgel eresek azamattar. Kóbisi úılengen, bala-shaǵaly adamdar. Tipti Gomındań tusynan beri zań salasynda istegen, shalǵysy uzyn qara murtty egde adamdar da joq emes. Solardyń ishindegi eń jasy da jáne jalǵyz qazaq ta – men. Oqý merzimi aıaqtalýǵa taıaǵan saıyn bári de erterek qamdanyp, elge, bala-shaǵanyń qasyna tezirek jetýge asyǵyp, bazarǵa shyǵyp, sálem-saýqyt alyp, qýanysa bastady. Qýanbaǵan jalǵyz men ǵana. Keıingi kezde, tipti Shı-annan ketkim kelmeı de qalyp edi.
Onyń elden ózgesh sebebi bar. Men bir aımaqtaǵy ataqtybaıdyń balasy bolatynmyn. Ákem úlken bir rýdyń elbasy, birneshe atadan beri tuqym jalǵaǵan aqsúıek, Manchjýr patshasynyń qolynan alǵan qara kók tasy, taýys degen qustyń qyzyldy-jysyldy bolyp qubylyp turatyn eki tal shalǵysy – táji, genaral shendi sap-sary ala, oqaly tony bar erekshe abyroıly mansap ıesi. Biraq, solaı bolǵanymen. keıingi zaman bizge qyryn qaraǵan. Talaı ǵasyrmyzǵymaı kelgen baǵymyzdyń qaıtqan tusy.
Ákem oqyǵan, mol bilimdi, suńǵyla, kemeńgeradam edi. Shynjańda Altaı, Tarbaǵataı, Ile – úsh aımaq qozǵalyp, Shyǵys Túrkistan deıtin respýblıka quramyz dep jappaı atqa mingen kezde mal-dáýletti qoıyp, shybyn jandy da sonyń qurbandyǵyna atap, atoı salyp, aldyda júrgen ákem bir kezde aıaq astynan jalt burylǵan bolatyn. 1946 jyly Keńes odaǵy men Qytaı úkimeti ymyralasyp, álgi Shyǵys Túrkistan respýblıkasyn kúshinen qaldyryp, «úsh aımaq úkimeti» dep ataǵan kezde-aq: «qap!» dep, sanyn bir-aq salǵan.
On alty jastaǵy kezim edi. Úıdiń kenjesimen bolatynmyn. Ákem meni aýyl syrtyna, tóbe basyna ońasha ertip shyqqan.
-Ulym, bizdiń kúnimiz baýǵa taıady,-degen.
Keshki mezgil edi. Kún eńkeıip, sonaý alystaǵy qońyr beldiń ústine tónip qalǵan. Sol kókjıekte tutasyp jatqan qara qoshqyl, zil-batpan aýyrbulttyń ústińgi jaǵy qyp-qyzyl, kúp-kúreń, qoıý, lat qan edi. Jaıshylyqta nurlanyp, balqyp batatyn shuǵylaly altyn kún búgin qap-qara quı batpaqqa bilinbeı jyljyp, aqyryn sińip óship bara jatqan. Men sol kóriniske kóz jiberdim.
-joq, ulym, ol kún emes,- dep edi ákem basyn shaıqap. Daýysy bóten. Úni tarǵyldap kómeıinen shyǵady. Qasiretti aýyr ún,- Ol kún emes, ulym, bizdiń basymyzdaǵy kúndi aıtam. Bilesiń be, jeti atamyzdan beri bizdińbasymyzda qudaıdyń ózi bergen, bir úzilmeı jalǵasyp kele jatqan, máńgi shuǵyla shashyp jaınap turǵan baqyt kúni bolýshy edi ǵoı. Sol kúndi aıtam!- dep ishten tyna, tunshyǵyp toqtap qalǵan.
Beıýaq kesh. Qap-qara tún tónip keledi. Juldyzsyz qarańǵytún. Qara taý qara barqyndap, túnere, melshıip qalǵan. Qara tóbeniń basynda qap-qara bolyp qarbıyp ákem otyr. Uzaq ýaqyt únsiz qaldyq.
-Ulym,- dedi ákem bir kezde,- Qara nor qalyń elmsiz. Týsymyz kóp, Aǵalaryń da az emes. Biraq úmitti saǵan arttym, jas bolsań da. Sen aman bol. Kúnderdiń kúninde, zamandar ótip, kúnimiz qaıta týǵansha… Bul dúnıede bizden de bir urpaq tiri júrsin.
Sonymen on alty jasymda bir jaqsy atymdy mindim de, áskerge qatynasyp kettim. «Adamnyń basy Allanyń doby»degen. Domalaı-domalaı júrip, aqyry buryn atyn estigenimiz bolmasa, meni qoıyp, ákem de aıaq basypkórmegen Qulja deıtin shaharda qyzmetke turyp qaldym. Sodan beri, mine, segiz jyl ótti. Áli elge baryp kórgen emespin. Syrttaı estip júremin. Ákemniń sondaǵy aıtqanynyń bári aýmaı kelgen. El tozǵan. Hısapsyz qalyń mal konfeskege túsip, kim kóringenniń qolynda ketken. Bárin aldyn ala bilip otyrǵan kemeńger áke de basqa barar jer , basar taýy joq, úıde otyryp qolǵa túsken. Abaqtyǵa jabylǵan. Qytaı kompartııasy bar bılikti qolyna alǵannan keıin, ıá, anaý qyzyl armııany Shynjańǵa bastap kirgen Vań Jyn deıtin genaral qylyshynan qan tamyp turǵanda, túrmede uzaq qamalǵan, qyltamaq bolyp, keńirdeginen as ótpeı ál ústinde, onsyzda ólim aýzynda jatqan, bir rý eldiń uıtqysy bolǵan, baılyǵynan basqa qyldaı qylmysy joqsol beıkúnáákeni ólim jazasynakesip, óz aıaǵymen turatyn maǵdyry qalmaǵan beıshara hal ústinde de, tıtteı shimirikpeı, arqasyn tamǵa jastap turǵyzyp, arqanmen shandyp baılap qoıyp, myltyqty keýdesine tirep atyp óltirgen. Úkimdi solaı oryndaǵan.
Qazir qudaıǵa shúkir, jas bolsam da, ómirdiń talaı ystyq-sýyǵyn basymnan keshirip, oń men solymdy aıyryp qalǵan kezim. Onyń ústine zań oqyp jatyrmyn. Qytaı zańy. Kommýnıstik Qytaıdyń jańa jarǵylary. «Shynjańǵa baram, kúnderdiń kúninde…Áı, osy Shı-anda qalyp qoısam jaqsy bolar edi. Eshkim tanymaıtyn bóten elde, qalyń qytaıdyń arasynda júre bersem, odan eshteńem kemimes edi. Al, úılený týraly bolsa… Basym aman, janym tiri bolsa, erkek adamǵa nemene, qazaq kezikpegen kúnniń ózinde de qytaıdan ıakı uıǵurdan bir shúıke bas tabylmaı qalmas…»
Sonymen, osylaısha, aqyry Shı-annan ketpeı, osynda qalyp qoıýǵa bel baıladym. Soǵan shyndap bekigennen keıin onyń da amalyn qarastyra bastadym. Bir ekskýrsııa tobyn bastap kelip júrgen bizdiń aımaqtyń ýálıi Telmuhammetke amandasa bardym. Ákemmen dámdes bolǵan, burynnan tanys adam edi. Jyly-jyly sóılesti. Osynda oqyp jatqanyma qýanyshyn bildirip, hal-jaǵdaıymdy, úırený aqýalymdy, budan ary ne istemek oıym bar ekenin surady. Eger qajet bolsa, meniń qalaýym boıynsha, ózimizdiń aımaqqa nemese Úrimji qalasyna ıakı Quljaǵa jaqsy bir orynǵa qyzmetke ornalastyrýǵa kómektesetinin de aıtty.
Men de onyń aýzynan osyndaı bir sóz shyqsa dep kútip otyrǵam.
-Kóńilińizge kóp raqmet. Eger shyndap kómekteskińiz kelse, meniń osy Shı-anda bir orynǵa ornalasyp qalyp qoıýyma qol úshin berseńiz,- dedim oıymdaǵyny jasyrmaı.
-Shı-anda deısiń be?- dedi ol betime jalt qarap.
-Iá, osy Shı-anda.
Telmuhammet meniń bas-aıaǵymdy qaıtadan bir sholyp shyǵyp, kózime tesile qarap qaldy da, sońynan tereze jaqqa oılana qarap otyryp baryp, ishten tyna aqyryn kúrsinip qoıdy.
Bárin bilip tur edi. Meniń oıymdaǵyny da túsindi.
-Qaıtqyń kelmeıdi ǵoı sonda?- dep qaıtalady astyńǵy ernin jymqyra tistep, bógelip qalyp.
-Iá, qaıtqym kelmeıdi.
-Onyń da jón,- dedi oıǵa shoma otyryp,- Qytaı degen qalyń el ǵoı. Ońaı sińesiń… Sonda men saǵan ne istep berýim kerek?
-Osynda batys soltústik Qytaı ulttyq ister komıtetinde Jákeniń Muqashy isteıdi. Laýazymy bıik, aıtqan sózi ótip tur deıdi ǵoı. Sol kisige ertip barsańyz.- dedim ishteı qýanyp otyrsam da, onymdy ashyq sezdirgim kelmeı, jasqana til qatyp.
-Jaraıdy,- dedi Telmuhammet birden kelisim berip.
Jákeniń Muqashyna ertip bardy. Meniń kim ekenimdi jasyrmaı aıtyp, tolyq tynystyrdy. Shı-anda ne sebepti qalyp qoımaq bolǵanymdy da búkpesiz aıtty. Muqash ta túsingen syńaı baıqatty. Bilimdi, sabyrly adam eken. Ózi de men sııaqty qara kóktiń tuqymy. «merkittiń ákesimin, kereıdiń jákesimin» deıtin Altaı, Tarbaǵataı óńirindegi kereı, naımanǵa ǵana emes, qytaı men manchjýrge, monǵolǵa da sózin syılatqan Jáke bıdiń balasy. Osydan eki-aq jyl buryn ıaǵnı 1951 jylǵy «úshke qarsy» deıtin eń birinshi kommýnıstik naýqan kezinde ózi de abaqtyǵa jabylyp, ólim jazasyna kesilgen. Sý isheri bolǵanda dál sol tusta urdajyq Qytaı genaraly Van Jyn ortalyqqa aýysyp ketti de, onyń ornyna kelgen Chı Juńshyn Shynjań túrmelerindegi dál osylaı ólim kútip otyrǵan kóp adamdy aqtap, bosatyp jibergende, sol kóp beıýazdyń ishinde bostandyqqa shyqqandardyń biri osy Muqash bolatyn. Sodanol óziniń týǵan jeri Altaıdan, tipıti Shynjańnan da pana tappaı ábden túńilip, Shı-anǵa kelip, bir mezgilge bolsa da, ajaldan tasada ómir súrip jatqan. Sondyqtan ol da eki sózge kelgen joq.
-Jaraıdy. Oqý aıaqtalýǵa jaqyndaǵanda kel, alyp qalaıyn,- dedi bógelmesten.
Oqý merzimi aıaqtap, endi bólis júreıin dep jatqan kezde Muqashqa taǵy bardym. Ol kisi de umytpaǵan eken. Batys soltústik Qytaı zań ınıstıtýti deıtin úlken oqý ornynyń rektoryna ertip kirdi.
Ústinde tórtqaltaly kók shapany bar, qulaǵy qalqıǵan, alasa boıly, jaǵyna pyshaq janyǵandaı aryq qytaı otyr eken. Bizdi ornynan ushyp turyp, qalbalaq qaǵyp qarsy aldy. Oryndyq qoıdy. Bir-bir tal papıros usynyp, bir-bir stakan qaınaǵan sý ákeldi. Osynyń bárin ol ózi qolymen istep bolyp, qaıta kelip ornyna ornyǵyp otyrdy da:
-Al, qosh keldińizder,- dedi bizdiń betimizge barlaı qarap.
Muqash óziniń jónin aıtyp edi, birden tanı ketti:
-O, ıá, sizdi bilem. Biz burynnan tanyspyz emes pe?! Mart aıynda ulttyq ister komıtetiniń joralarjınalysynda siz baıandama jasadyńyz ǵoı. Keremet sóıledińiz. Sodan keıingi qonaqasyda da birge bolǵamyz.- dep sózin jalbyraqtaı, jaǵympazdana bastady da, sońynan túsin sýyta kelip toqtap qaldy.
Muqash meniń jónimdi aıtyp edi, oǵan da lypyldap, kóńildi jaýap qaıtardy:
-Jaraıdy. Biz aqyldasyp kóreıik.- dedi Muqashqa qarap, jylmań qaǵyp. Sonan maǵan buryldy. Qashan kelgenimdi, qaıda oqıtynymdy surady. Sońynda :
-Qytaısha bilesiń be?- dedi qasyma kelip.
-Iá, bilem,- dedim men qytaısha jaqsy sóıleı alatynymdy dáleldep, ózim jóninde qysqasha túsinik jasap.
-Jaza alasyń ǵoı?
-Iá, jaza da, oqı da alam.
-Onda óte jaqsy. Biz de dál sendeı ózi jas, ózi bilimdi, ulttyq kadrge zárýmiz. Osynda muǵalim bolyp qalýǵa qalaısyń?
-Qandaı qyzmet berseńiz de, bárine maqulmyn.
– Jaraıdy. Biz aqyldasyp kóreıik. Shı-an degen úlken qala. Sender sııaqty az ulttan shyqqan bilimdi jastardy qajet etip otyrǵan oryndar óte kóp. Osynda qalarsyń, ıakı mynaý Muqańnyń qasyna ulttyq ister komıtetine jiberermiz. Aqyldasaıyq. Sen kelerdúısenbi kúni bir habarlasshy,- dedi kúlip turyp, arqama qaǵyp.
Qýanyp kettim. Jataqqa da qýanyshymdy basa almaı, salyp uryp, alqynyp kirdim.
-Óte kóńildisiń ǵoı?- dedi menimen bir jataqta jatatyn Qashqarlyq, Mámtimin deıtin uıǵur azamaty. Jasy bizden kóp úlken. Baıaǵyda anaý 30-jyldarda Úrimjidegi ofıerler tárbıeleıtin mektepte oqyǵan. Keıin polk basqarǵan. Sol tustaǵy qazaqtyńBádelhan Súgirbaev, Hakim Ómirbaev, Mahmut Ómirtaev, Ánýar Qanafın sııaqty kóp jigitterimen birge oqyǵan. Ómir boıy qytaılarmen istesbolyp, solardyń syr-sıpatyn jattap ósken asa bilimdi jigit edi. Keıde bizge aǵa ispetti aqyl da aıtyp qoıatyn. Bir jataqta jatqan soń jáne ózin erekshe qurmetteıtindigim sebepti men odan kóp syr jasyrmaıtynmyn. Shı-anda qalyp qoıǵysh oıym bar ekenin de ashyq aıtqanmyn.
-Qudaı berdi. Shı-anda qalatyn boldym.- dedim men Alyp ushqan qýanyshymdy onymen bóliskim kelip.
-Bastyq solaı dedi me?
-Joq. Beınesinen sony bildim.
Ol meniń betime kóz toqtata, barlaı qarap qaldy:
-Qalaı boldy?
-Bastyq óte jaqsy qabyldady?- dedim men eki ezýim eki qulaǵyma jetip.
Mámtimin áka qabaǵyn sál shytynǵandaı boldy:
-Óte jaqsy qabyldady de,- dedi meniń sózimdi qaıtalap.- Temeki usyndy ma?
– Iá, óz qolymen sý da quıyp berdi. Tiptibáıek boldy.
– Kúldi me ózi?
-Iá, kúlip otyrdy.
-Ózińdi maqtady ma?
-Oı, Meni sondaı jaqsy túsinedi eken. Tipti arqalanyp qaldym.
-Aqyldasaıyq dedi me?
-Iá, tup-týra súı dedi.- dedim men onyń bárin bilip otyrǵanyna qýana túsip.
– Shyǵarda arqańa qaqty ma?
-Iá, qaqty.
Mámtiminniń ezýine bolymsyz kúlki úıirildi. Úndemeı basyn shaıqady. Ne dáýir bógelip qaldy.
-Neboldy, áka?- dedim men shydamym taýsylyp.
Mámtimin qabaǵyn shytyndy:
-Onda úmitińdi úz. Shı-anda qala almaıdy ekensiń.- dedi short kesip.
Men yza bop kettim. «Ottapsyń!» dep qala jazdap baryp aýzymdy áreń tıyp aldym. Zamandastarymnyń bireýi bolsa, áýeli boqtap ta jiberetin edim. Amalsyz syrt aınalyp júrip kettim. Ókpelep, renjip qalsam da, eshteńe degem joq. «bilgishsinýin óziniń. Pendeshilikpen kóre almaı aıtyp otyrǵoı. Erteń kórermin» dedim ishimnen.
Keler aptada bólis shyqpaqshy. Bizdiń qaıda qyzmetke baratyn taǵdyrymyz da sheshilmek. Jeti kún degen taýsylyp berseshi. Mámtiminniń álgi sózinen keıin júregim kúpti bolyp, alańdap qalsam da, alyp ushqan asaý kóńilmen, úlken úmit arqalaǵan jastyq jalyn toqtatpaı, ýádeli dúısenbi kúni rektordyń aldyna taǵy bardym. Ol da meni kórgen jerden yrsyńdap, taǵy da jalbyraqtap qarsy aldy. Sońynda tıtteı shimirikpesten:
-Shynjańnan kelgen kýrsanttardy túgel óz jerine qaıtaratyn boldyq. Ereje osyndaı. Joǵarynyń buıryǵy da osy,- dedi kúlip otyryp. Taǵy da arqama qaǵyp shyǵaryp saldy.
Sońy
