Elimizdegi árbir azamat óz quqyqtary men bostandyqtaryn bilýge mindetti. Qazirgi sot salasyndaǵy ózgerister qandaı? Qazirgi sottardyń ashyqtyǵy men jarııalylyǵy qandaı deńgeıde? Bul saýaldarǵa Almaty qalasyndaǵy Almaly aýdandyq №2 sotynyń sýdıasy Ulan Qajyken jaýap berdi.
-Ulan Qozykórpeshuly, sońǵy jyldarda zańǵa jańa ózgerister enip, sot júıesiniń jańa reformalary júrgizilip jatyr. Solarǵa qysqasha toqtalsańyz.
-Sońǵy jyldary Qazaqstanda sot júıesinde jáne basqa da salalarda dáıekti reformalar jalǵasýda, tıisinshe zańnama da ózgerýde. Sot júıesiniń damýy sottardyń jahandyq aýqymdaǵy damý vektorlary eskere otyryp, ýaqyt úrdisterine sáıkes júredi. Qazirgi ýaqytta osyndaı ózekti baǵyttardyń biri – ákimshilik ádilet júıesin qalyptastyrý bolyp tabylady.
Ákimshilik ádilet ınstıtýty – qazirgi quqyqtyq memlekettiń atrıbýttarynyń biri. Bul taqyryptyń ózektiligi bizdiń elimizde quqyqtyq memleket pen damyǵan azamattyq qoǵam qurý úshin mańyzdy. Azamattardyń qoǵamdyq bılikpen qarym-qatynasyndaǵy quqyqtaryn sot arqyly qorǵaýdyń joly qazirgi ýaqytta eleýli máselelerdiń biri.
Tarıhı turǵydan alǵanda, ákimshilik ádilet HIH ǵasyrda zań ústemdiginiń qajetti elementi retinde qalyptasqany belgili, onyń qaǵıdalary azamattardyń quqyqtary men bostandyqtaryna memlekettik organdardyń, eń aldymen atqarýshy bıliktiń, zańsyz áreketterinen kepildik berý bolyp jarııalanǵan.
Búgingi tańda ákimshilik ádilet táýelsiz ınstıtýt retinde kóptegen Eýropa elderinde sátti damyp keledi. TMD elderinde ákimshilik ádilet Ýkraına men Grýzııanyń quqyqtyq júıelerine tán.
Qazaqstanda ákimshilik ádilet máseleleriniń ózektiligi – azamattyq qoǵamnyń berik negizin qurý mindetterimen negizdelgen. Bul óz kezeginde qoǵamdyq baqylaýdyń qosymsha quqyqtyq kepildikterin talap etedi. Osylaısha, azamattarǵa bılikke áser etýdiń kóptegen quraldary, sonyń ishinde eń kúshti - sot tutqalary usynylady. Sonymen qatar ákimshilik ádilet ınstıtýtyn engizýdiń jáne sot sheshimderine shaǵymdanýdyń tıimdi tetigin damytýdyń mańyzdylyǵyn túsindiredi.
-Ákimshilik rásimdik-proessýaldyq kodekstyń basty maqsaty qandaı?
-2021 jyldyń 1 shildesinen bastap QR Ákimshilik rásimdik-proessýaldyq kodeksi kúshine eńedi jáne mamandandyrylǵan aýdanaralyq ákimshilik sottar óz jumystaryn bastaıdy.
Jańa kodıfıkaııalanǵan akt azamattardyń jarııa bılik organdarymen ózara qarym-qatynasta quqyqtaryn sot arqyly qorǵaý úshin qabyldanǵan. Bul Qazaqstanda ákimshilik ádilet juıesiniń qalyptasýyn bildiredi. Bizdiń elimizdiń sot júıesi, onyń ishinde sot tóreliginiń álemdik standarttaryn eskere otyryp damyp kele jatqandyqtan, mamandandyrylǵan ákimshilik sottar qurý, sot jáne ákimshilik reformalardyń qısyndy jalǵasyna aınaldy. Osy Kodekstiń qabyldanýy, ákimshilik sot isin júrgizýdiń oqshaýlaýynyń qadamy boldy. Budan ári mamandandyrylǵan sottar azamat pen ákimshilik (memlekettik) organ arasyndaǵy jarııaly-quqyqtyq daýlardy qaraıtyn bolady, bul azamattardyń quqyqtary men bostandyqtaryn sot arqyly qorǵaýdyń jańa quqyqtyq ınstıtýtynyń quqyq pen zańnama júıesine engizýi bolyp tabylady.
-Mamandandyrylǵan aýdanaralyq ákimshilik sottar degenimiz ne? Olardyń mamandandyrylǵan ákimshilik sottardan qandaı aıyrmashylyǵy bar? Qazaqstandyqtar shatastyrmaı ma?
-Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń 2021 jylǵy 26 qańtardaǵy Jarlyǵymen mamandandyrylǵan aýdanaralyq ákimshilik sottar ákimshilik quqyq buzýshylyqtar jónindegi mamandandyrylǵan aýdanaralyq sottar bolyp ataýlaryn ózgertti. Olardyń ıýrısdıkııalary ózgermegen. Olar ákimshilik quqyq buzýshylyq týraly isterdi qaraıdy, ıaǵnı barlyǵyna belgili jol júrisi qaǵıdalaryn buzý, tynyshtyqty buzý, usaq buzaqylyq jáne taǵy basqalary.
Al mamandandyrylǵan ákimshilik sottar degenimiz olar jańa sottar. Ákimshilik sot isin júrgizý – sot isin júrgizýdiń jańa nysany. QR Ákimshilik rásimdik-proestik kodeksiniń 5-baby 2-tarmaǵyna sáıkes, ákimshilik sot isin júrgizýdiń mindeti – jarııa-quqyqtyq qatynastarda jeke tulǵalardyń buzylǵan nemese daý aıtylatyn quqyqtaryn, bostandyqtary men zańdy múddelerin, zańdy tulǵalardyń quqyqtary men zańdy múddelerin tıimdi túrde qorǵaý jáne qalpyna keltirý maqsatynda ákimshilik isterdi ádil, beıtarap jáne ýaqtyly sheshý bolyp tabylady.
Ákimshilik ádilet sottary ákimshilik ister boıynsha sot tóreliginiń neǵurlym damyǵan jáne qazirgi zamanǵy nysany bolyp tabylady. Bılik qatynastaryndaǵy daýlardy sheshetin jáne azamattardy ákimshiliktiń zańsyz áreketterinen qorǵaıtyn mundaı sottar kásibılik, beıtaraptyq jáne daýlardy sheshý quzyrettiligi turǵysynan ákimshilik sot tóreligin uıymdastyrýdyń eń qolaıly nysany bolyp esepteledi.
Eki sottyń maqsattary men mindetteri, salalary bólek bolǵandyqtan qazaqstandyqtar bul týraly málimette bolý kerek.
-Qazirgi kezdegi trendterdiń biri medıaııa. Ol nege baılanysty? Osy jóninde aıta ketseńiz.
-Medıaııa – búgingi tańda janjaldardy sheshýdiń jalpyǵa birdeı tanylǵan joldary bolyp tabylady. Daýlardy alternatıvti joldarmen sheshýdiń ulttyq zańnamada birneshe túrleri kózdelgen – olar: medıaııa, partısıpatıvtik jáne tatýlasý kelisimi túrleri bar. Medıaııa degenimiz taraptardyń erikti kelisimi boıynsha júzege asyrylatyn, olardyń ózara qolaıly sheshimge qol jetkizýi maqsatynda medıatordyń (medıatorlardyń) járdemdesýimen taraptar arasyndaǵy daýdy (daý-shardy) retteý rásimi. Bul ádis daýdyń eki tarapyna da paıdaly, bul ýaqyt, eńbek jáne qarjy shyǵyndaryn boldyrmaýǵa múmkindik beredi, daýdy ózara tıimdi jaǵdaılarda sheshýge jaǵdaı jasaıdy.
Eger tarıhqa júginetin bolsaq, medıaııa qazaqstandyq zańnama úshin jańa ınstıtýt bolsa da, ol jalpy quqyq júıesi úshin jańa emes ekenin atap ótken jón. Qazaqtyń ádettegi quqyǵynyń tarıhyna júginý daýlardy medıaııa arqyly sheshý bıler zamanynan beri qalanǵanyn aıǵaqtaıdy: bul týraly daýlardy ádil sheshýdi senip tapsyrǵan, anaǵurlym qurmetti jáne bedeldi adamdy bımen saılaý faktisi de aıǵaqtaıdy. HIH ǵasyrdyń ózinde belgili shyǵystanýshy V.Grıgorev bılerdiń qazaq quqyǵy men ádildigine "buryn órkenıetti halyqtar qyzǵana alar edi" dep jazǵan.
Halyqaralyq aýqymda medıaııany álemde qoldaný jetpis jyl boıy belgili. Onyń shyǵý tegi AQSh-ta jatyr, ol Ulybrıtanııada, Germanııada, Grýzııada jáne Skandınavııa elderinde damyǵan. Medıaııa daýlardy sheshýdiń negizgi ádisi retinde Avstralııada qarastyrylady, al mundaǵy sot tártibi balama bolyp sanalady. Eýropa Keńesi 1999 jyldan bastap medıaııany ártúrli salalarda qoldaný boıynsha birqatar usynystar qabyldady: otbasylyq, qylmystyq, ákimshilik jáne azamattyq isterdi sheshý kezinde olar odan ári keńeıe túsedi.
Medıaııa ınstıtýtynyń halyqaralyq aýqymda damýyn taldaý sońǵy onjyldyqtarda tatýlastyrý rásimderin qoldaný qarqyndy ósip kele jatqanyn jáne daýlardy sheshýdiń neǵurlym basym jáne ámbebap tásili retinde qarastyrylǵanyn kórsetedi.
Medıaııa proestiń kez kelgen satysynda, onyń ishinde sot aktilerin oryndaý satysynda da qoldanylýy múmkin.
-Ákimshilik rásimdik-proestik kodekste taraptarǵa mundaı múmkinshilik qarastyryldy ma?
-Medıaııa jolymen daýdy sheshý Ákimshilik rásimdik-proestik kodekste bekitilgen. Iaǵnı, taraptar ózara jol berý negizinde ákimshilik proestiń barlyq satysynda (kezeńinde) sot sheshim shyǵarýǵa ketkenge deıin tatýlasý, medıaııa nemese daýdy partısıpatıvtik rásim tártibimen retteý týraly kelisim jasasý arqyly ákimshilik isti tolyǵymen nemese ishinara aıaqtaı alady. Jaýapkerdiń ákimshilik qalaýy bolǵan kezde taraptardyń tatýlasýyna jol beriledi. Osylaı zańda medıaııa, tatýlasý nemese partısıpatıvtik kelisim sııaqty tatýlastyrý rásimderi sheńberinde ákimshilik organmen tatýlasý múmkindigi kózdelgen.
-Sottardy synǵa alý qanshalyqty ádil? Qazirgi sottar ashyq, ári áleýmettik jelilerde tez jaýap beredi, sonyń ishinde konstrýktıvti syndardy da qabyldaı biledi. Bul joǵarǵy sot organynyń jańa trendi me?
-Prezıdent Qasym-Jomart Toqaevtyń 01.09.2020 jylǵy "Qazaqstan Jańa naqty ahýalda: is-qımyl ýaqyty" atty Qazaqstan halqyna Joldaýynda "áleýmettik-ekonomıkalyq damýdyń birde-bir aspektisi zań ústemdiginsiz jáne azamattarymyzdyń qaýipsizdigine kepildik bermeı-aq tabysty iske asyryla almaıdy" delingen. Bul qaǵıdat "halyq únine qulaq asatyn memleket" tujyrymdamasynyń ózegi bolyp tabylady. Ony iske asyrý azamattardyń quqyqtary men bostandyqtaryn qamtamasyz etýde negizgi ról atqaratyn quqyq qorǵaý jáne sot júıelerin odan ári reformalaýdy kózdeıdi.
Ádil sot tóreligi quqyqtyq memlekettiń mańyzdy ólshemi ekeni belgili. "Qoǵamnyń sottarǵa degen senimin nyǵaıtý basym maqsatqa aınalýǵa tıis. Oǵan memleket pen sýdıalar korpýsynyń birlesken kúsh-jigerimen ǵana qol jetkizýge bolady", - delingen Joldaýda. Sondyqtan jaqyn arada bul baǵyttaǵy reformalar jalǵasatyn bolady.
Eldiń sot júıesi jumysynyń ashyqtyǵy men jarııalylyǵy – Qazaqstan Respýblıkasy Joǵarǵy Soty qyzmetiniń baǵyttarynyń biri. Sottyń ashyqtyǵyn, jarııalylyǵyn jáne aıqyndyǵyn arttyrý maqsatynda, sot qyzmetiniń nátıjelerin qalyń jurtshylyqqa tolyq ári ýaqtyly jetkizý boıynsha sottyń BAQ-pen baılanysyn ornatý úshin resmı saıttar, sottardyń áleýmettik jelilerdegi paraqshalary jumys isteıdi, paıdalanýshylarǵa yńǵaıly bolý úshin «Sot kabıneti» júıesi jáne t.b. qurylǵan.
Sonymen qatar, Prezıdentimiz Qasym-Jomart Toqaev sýdıalardyń sezinde atap qetkendeı, sýdıalarǵa BAQ pen áleýmettik jeliler tarapynan qysym kórsetýge jol bermeý kerek: «Jarııalylyq, BAQ ashyqtyǵyn sotqa qysym jasaý úshin paıdalanýǵa bolmaıdy. Sot tóreligi tek sot zalynda jáne sot proesiniń qorytyndylary boıynsha ǵana júrgizilýi tıis».
-Jaýabyńyzǵa raqmet!
Suhbattasqan: Dına LITPIN,
«Adyrna» ulttyq portaly
