ەلىمىزدەگى ءاربىر ازامات ءوز قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن بىلۋگە مىندەتتى. قازىرگى سوت سالاسىنداعى وزگەرىستەر قانداي؟ قازىرگى سوتتاردىڭ اشىقتىعى مەن جاريالىلىعى قانداي دەڭگەيدە؟ بۇل ساۋالدارعا الماتى قالاسىنداعى المالى اۋداندىق №2 سوتىنىڭ سۋدياسى ۇلان قاجىكەن جاۋاپ بەردى.
-ۇلان قوزىكورپەشۇلى، سوڭعى جىلداردا زاڭعا جاڭا وزگەرىستەر ەنىپ، سوت جۇيەسىنىڭ جاڭا رەفورمالارى جۇرگىزىلىپ جاتىر. سولارعا قىسقاشا توقتالساڭىز.
-سوڭعى جىلدارى قازاقستاندا سوت جۇيەسىندە جانە باسقا دا سالالاردا دايەكتى رەفورمالار جالعاسۋدا، تيىسىنشە زاڭناما دا وزگەرۋدە. سوت جۇيەسىنىڭ دامۋى سوتتاردىڭ جاھاندىق اۋقىمداعى دامۋ ۆەكتورلارى ەسكەرە وتىرىپ، ۋاقىت ۇردىستەرىنە سايكەس جۇرەدى. قازىرگى ۋاقىتتا وسىنداي وزەكتى باعىتتاردىڭ ءبىرى – اكىمشىلىك ادىلەت جۇيەسىن قالىپتاستىرۋ بولىپ تابىلادى.
اكىمشىلىك ادىلەت ينستيتۋتى – قازىرگى قۇقىقتىق مەملەكەتتىڭ اتريبۋتتارىنىڭ ءبىرى. بۇل تاقىرىپتىڭ وزەكتىلىگى ءبىزدىڭ ەلىمىزدە قۇقىقتىق مەملەكەت پەن دامىعان ازاماتتىق قوعام قۇرۋ ءۇشىن ماڭىزدى. ازاماتتاردىڭ قوعامدىق بيلىكپەن قارىم-قاتىناسىنداعى قۇقىقتارىن سوت ارقىلى قورعاۋدىڭ جولى قازىرگى ۋاقىتتا ەلەۋلى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى.
تاريحي تۇرعىدان العاندا، اكىمشىلىك ادىلەت ءحىح عاسىردا زاڭ ۇستەمدىگىنىڭ قاجەتتى ەلەمەنتى رەتىندە قالىپتاسقانى بەلگىلى، ونىڭ قاعيدالارى ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىنا مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ، ەڭ الدىمەن اتقارۋشى بيلىكتىڭ، زاڭسىز ارەكەتتەرىنەن كەپىلدىك بەرۋ بولىپ جاريالانعان.
بۇگىنگى تاڭدا اكىمشىلىك ادىلەت تاۋەلسىز ينستيتۋت رەتىندە كوپتەگەن ەۋروپا ەلدەرىندە ءساتتى دامىپ كەلەدى. تمد ەلدەرىندە اكىمشىلىك ادىلەت ۋكراينا مەن گرۋزيانىڭ قۇقىقتىق جۇيەلەرىنە ءتان.
قازاقستاندا اكىمشىلىك ادىلەت ماسەلەلەرىنىڭ وزەكتىلىگى – ازاماتتىق قوعامنىڭ بەرىك نەگىزىن قۇرۋ مىندەتتەرىمەن نەگىزدەلگەن. بۇل ءوز كەزەگىندە قوعامدىق باقىلاۋدىڭ قوسىمشا قۇقىقتىق كەپىلدىكتەرىن تالاپ ەتەدى. وسىلايشا، ازاماتتارعا بيلىككە اسەر ەتۋدىڭ كوپتەگەن قۇرالدارى، سونىڭ ىشىندە ەڭ كۇشتى - سوت تۇتقالارى ۇسىنىلادى. سونىمەن قاتار اكىمشىلىك ادىلەت ينستيتۋتىن ەنگىزۋدىڭ جانە سوت شەشىمدەرىنە شاعىمدانۋدىڭ ءتيىمدى تەتىگىن دامىتۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن تۇسىندىرەدى.
-اكىمشىلىك راسىمدىك-پروتسەسسۋالدىق كودەكستىڭ باستى ماقساتى قانداي؟
-2021 جىلدىڭ 1 شىلدەسىنەن باستاپ قر اكىمشىلىك راسىمدىك-پروتسەسسۋالدىق كودەكسى كۇشىنە ەڭەدى جانە مامانداندىرىلعان اۋدانارالىق اكىمشىلىك سوتتار ءوز جۇمىستارىن باستايدى.
جاڭا كوديفيكاتسيالانعان اكت ازاماتتاردىڭ جاريا بيلىك ورگاندارىمەن ءوزارا قارىم-قاتىناستا قۇقىقتارىن سوت ارقىلى قورعاۋ ءۇشىن قابىلدانعان. بۇل قازاقستاندا اكىمشىلىك ادىلەت جۇيەسىنىڭ قالىپتاسۋىن بىلدىرەدى. ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ سوت جۇيەسى، ونىڭ ىشىندە سوت تورەلىگىنىڭ الەمدىك ستاندارتتارىن ەسكەرە وتىرىپ دامىپ كەلە جاتقاندىقتان، مامانداندىرىلعان اكىمشىلىك سوتتار قۇرۋ، سوت جانە اكىمشىلىك رەفورمالاردىڭ قيسىندى جالعاسىنا اينالدى. وسى كودەكستىڭ قابىلدانۋى، اكىمشىلىك سوت ءىسىن جۇرگىزۋدىڭ وقشاۋلاۋىنىڭ قادامى بولدى. بۇدان ءارى مامانداندىرىلعان سوتتار ازامات پەن اكىمشىلىك (مەملەكەتتىك) ورگان اراسىنداعى جاريالى-قۇقىقتىق داۋلاردى قارايتىن بولادى، بۇل ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن سوت ارقىلى قورعاۋدىڭ جاڭا قۇقىقتىق ينستيتۋتىنىڭ قۇقىق پەن زاڭناما جۇيەسىنە ەنگىزۋى بولىپ تابىلادى.
-مامانداندىرىلعان اۋدانارالىق اكىمشىلىك سوتتار دەگەنىمىز نە؟ ولاردىڭ مامانداندىرىلعان اكىمشىلىك سوتتاردان قانداي ايىرماشىلىعى بار؟ قازاقستاندىقتار شاتاستىرماي ما؟
-قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ 2021 جىلعى 26 قاڭتارداعى جارلىعىمەن مامانداندىرىلعان اۋدانارالىق اكىمشىلىك سوتتار اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىقتار جونىندەگى مامانداندىرىلعان اۋدانارالىق سوتتار بولىپ اتاۋلارىن وزگەرتتى. ولاردىڭ يۋريسديكتسيالارى وزگەرمەگەن. ولار اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق تۋرالى ىستەردى قارايدى، ياعني بارلىعىنا بەلگىلى جول ءجۇرىسى قاعيدالارىن بۇزۋ، تىنىشتىقتى بۇزۋ، ۇساق بۇزاقىلىق جانە تاعى باسقالارى.
ال مامانداندىرىلعان اكىمشىلىك سوتتار دەگەنىمىز ولار جاڭا سوتتار. اكىمشىلىك سوت ءىسىن جۇرگىزۋ – سوت ءىسىن جۇرگىزۋدىڭ جاڭا نىسانى. قر اكىمشىلىك راسىمدىك-پروتسەستىك كودەكسىنىڭ 5-بابى 2-تارماعىنا سايكەس، اكىمشىلىك سوت ءىسىن جۇرگىزۋدىڭ مىندەتى – جاريا-قۇقىقتىق قاتىناستاردا جەكە تۇلعالاردىڭ بۇزىلعان نەمەسە داۋ ايتىلاتىن قۇقىقتارىن، بوستاندىقتارى مەن زاڭدى مۇددەلەرىن، زاڭدى تۇلعالاردىڭ قۇقىقتارى مەن زاڭدى مۇددەلەرىن ءتيىمدى تۇردە قورعاۋ جانە قالپىنا كەلتىرۋ ماقساتىندا اكىمشىلىك ىستەردى ءادىل، بەيتاراپ جانە ۋاقتىلى شەشۋ بولىپ تابىلادى.
اكىمشىلىك ادىلەت سوتتارى اكىمشىلىك ىستەر بويىنشا سوت تورەلىگىنىڭ نەعۇرلىم دامىعان جانە قازىرگى زامانعى نىسانى بولىپ تابىلادى. بيلىك قاتىناستارىنداعى داۋلاردى شەشەتىن جانە ازاماتتاردى اكىمشىلىكتىڭ زاڭسىز ارەكەتتەرىنەن قورعايتىن مۇنداي سوتتار كاسىبيلىك، بەيتاراپتىق جانە داۋلاردى شەشۋ قۇزىرەتتىلىگى تۇرعىسىنان اكىمشىلىك سوت تورەلىگىن ۇيىمداستىرۋدىڭ ەڭ قولايلى نىسانى بولىپ ەسەپتەلەدى.
ەكى سوتتىڭ ماقساتتارى مەن مىندەتتەرى، سالالارى بولەك بولعاندىقتان قازاقستاندىقتار بۇل تۋرالى مالىمەتتە بولۋ كەرەك.
-قازىرگى كەزدەگى ترەندتەردىڭ ءبىرى مەدياتسيا. ول نەگە بايلانىستى؟ وسى جونىندە ايتا كەتسەڭىز.
-مەدياتسيا – بۇگىنگى تاڭدا جانجالداردى شەشۋدىڭ جالپىعا بىردەي تانىلعان جولدارى بولىپ تابىلادى. داۋلاردى التەرناتيۆتى جولدارمەن شەشۋدىڭ ۇلتتىق زاڭنامادا بىرنەشە تۇرلەرى كوزدەلگەن – ولار: مەدياتسيا، پارتيسيپاتيۆتىك جانە تاتۋلاسۋ كەلىسىمى تۇرلەرى بار. مەدياتسيا دەگەنىمىز تاراپتاردىڭ ەرىكتى كەلىسىمى بويىنشا جۇزەگە اسىرىلاتىن، ولاردىڭ ءوزارا قولايلى شەشىمگە قول جەتكىزۋى ماقساتىندا مەدياتوردىڭ (مەدياتورلاردىڭ) جاردەمدەسۋىمەن تاراپتار اراسىنداعى داۋدى (داۋ-شاردى) رەتتەۋ ءراسىمى. بۇل ءادىس داۋدىڭ ەكى تاراپىنا دا پايدالى، بۇل ۋاقىت، ەڭبەك جانە قارجى شىعىندارىن بولدىرماۋعا مۇمكىندىك بەرەدى، داۋدى ءوزارا ءتيىمدى جاعدايلاردا شەشۋگە جاعداي جاسايدى.
ەگەر تاريحقا جۇگىنەتىن بولساق، مەدياتسيا قازاقستاندىق زاڭناما ءۇشىن جاڭا ينستيتۋت بولسا دا، ول جالپى قۇقىق جۇيەسى ءۇشىن جاڭا ەمەس ەكەنىن اتاپ وتكەن ءجون. قازاقتىڭ ادەتتەگى قۇقىعىنىڭ تاريحىنا جۇگىنۋ داۋلاردى مەدياتسيا ارقىلى شەشۋ بيلەر زامانىنان بەرى قالانعانىن ايعاقتايدى: بۇل تۋرالى داۋلاردى ءادىل شەشۋدى سەنىپ تاپسىرعان، اناعۇرلىم قۇرمەتتى جانە بەدەلدى ادامدى بيمەن سايلاۋ فاكتىسى دە ايعاقتايدى. ءحىح عاسىردىڭ وزىندە بەلگىلى شىعىستانۋشى ۆ.گريگورەۆ بيلەردىڭ قازاق قۇقىعى مەن ادىلدىگىنە "بۇرىن وركەنيەتتى حالىقتار قىزعانا الار ەدى" دەپ جازعان.
حالىقارالىق اۋقىمدا مەدياتسيانى الەمدە قولدانۋ جەتپىس جىل بويى بەلگىلى. ونىڭ شىعۋ تەگى اقش-تا جاتىر، ول ۇلىبريتانيادا، گەرمانيادا، گرۋزيادا جانە سكانديناۆيا ەلدەرىندە دامىعان. مەدياتسيا داۋلاردى شەشۋدىڭ نەگىزگى ءادىسى رەتىندە اۆستراليادا قاراستىرىلادى، ال مۇنداعى سوت ءتارتىبى بالاما بولىپ سانالادى. ەۋروپا كەڭەسى 1999 جىلدان باستاپ مەدياتسيانى ءارتۇرلى سالالاردا قولدانۋ بويىنشا بىرقاتار ۇسىنىستار قابىلدادى: وتباسىلىق، قىلمىستىق، اكىمشىلىك جانە ازاماتتىق ىستەردى شەشۋ كەزىندە ولار ودان ءارى كەڭەيە تۇسەدى.
مەدياتسيا ينستيتۋتىنىڭ حالىقارالىق اۋقىمدا دامۋىن تالداۋ سوڭعى ونجىلدىقتاردا تاتۋلاستىرۋ راسىمدەرىن قولدانۋ قارقىندى ءوسىپ كەلە جاتقانىن جانە داۋلاردى شەشۋدىڭ نەعۇرلىم باسىم جانە امبەباپ ءتاسىلى رەتىندە قاراستىرىلعانىن كورسەتەدى.
مەدياتسيا پروتسەستىڭ كەز كەلگەن ساتىسىندا، ونىڭ ىشىندە سوت اكتىلەرىن ورىنداۋ ساتىسىندا دا قولدانىلۋى مۇمكىن.
-اكىمشىلىك راسىمدىك-پروتسەستىك كودەكستە تاراپتارعا مۇنداي مۇمكىنشىلىك قاراستىرىلدى ما؟
-مەدياتسيا جولىمەن داۋدى شەشۋ اكىمشىلىك راسىمدىك-پروتسەستىك كودەكستە بەكىتىلگەن. ياعني، تاراپتار ءوزارا جول بەرۋ نەگىزىندە اكىمشىلىك پروتسەستىڭ بارلىق ساتىسىندا (كەزەڭىندە) سوت شەشىم شىعارۋعا كەتكەنگە دەيىن تاتۋلاسۋ، مەدياتسيا نەمەسە داۋدى پارتيسيپاتيۆتىك ءراسىم تارتىبىمەن رەتتەۋ تۋرالى كەلىسىم جاساسۋ ارقىلى اكىمشىلىك ءىستى تولىعىمەن نەمەسە ءىشىنارا اياقتاي الادى. جاۋاپكەردىڭ اكىمشىلىك قالاۋى بولعان كەزدە تاراپتاردىڭ تاتۋلاسۋىنا جول بەرىلەدى. وسىلاي زاڭدا مەدياتسيا، تاتۋلاسۋ نەمەسە پارتيسيپاتيۆتىك كەلىسىم سياقتى تاتۋلاستىرۋ راسىمدەرى شەڭبەرىندە اكىمشىلىك ورگانمەن تاتۋلاسۋ مۇمكىندىگى كوزدەلگەن.
-سوتتاردى سىنعا الۋ قانشالىقتى ءادىل؟ قازىرگى سوتتار اشىق، ءارى الەۋمەتتىك جەلىلەردە تەز جاۋاپ بەرەدى، سونىڭ ىشىندە كونسترۋكتيۆتى سىنداردى دا قابىلداي بىلەدى. بۇل جوعارعى سوت ورگانىنىڭ جاڭا ترەندى مە؟
-پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ 01.09.2020 جىلعى "قازاقستان جاڭا ناقتى احۋالدا: ءىس-قيمىل ۋاقىتى" اتتى قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا "الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋدىڭ بىردە-ءبىر اسپەكتىسى زاڭ ۇستەمدىگىنسىز جانە ازاماتتارىمىزدىڭ قاۋىپسىزدىگىنە كەپىلدىك بەرمەي-اق تابىستى ىسكە اسىرىلا المايدى" دەلىنگەن. بۇل قاعيدات "حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت" تۇجىرىمداماسىنىڭ وزەگى بولىپ تابىلادى. ونى ىسكە اسىرۋ ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن قامتاماسىز ەتۋدە نەگىزگى ءرول اتقاراتىن قۇقىق قورعاۋ جانە سوت جۇيەلەرىن ودان ءارى رەفورمالاۋدى كوزدەيدى.
ءادىل سوت تورەلىگى قۇقىقتىق مەملەكەتتىڭ ماڭىزدى ولشەمى ەكەنى بەلگىلى. "قوعامنىڭ سوتتارعا دەگەن سەنىمىن نىعايتۋ باسىم ماقساتقا اينالۋعا ءتيىس. وعان مەملەكەت پەن سۋديالار كورپۋسىنىڭ بىرلەسكەن كۇش-جىگەرىمەن عانا قول جەتكىزۋگە بولادى", - دەلىنگەن جولداۋدا. سوندىقتان جاقىن ارادا بۇل باعىتتاعى رەفورمالار جالعاساتىن بولادى.
ەلدىڭ سوت جۇيەسى جۇمىسىنىڭ اشىقتىعى مەن جاريالىلىعى – قازاقستان رەسپۋبليكاسى جوعارعى سوتى قىزمەتىنىڭ باعىتتارىنىڭ ءبىرى. سوتتىڭ اشىقتىعىن، جاريالىلىعىن جانە ايقىندىعىن ارتتىرۋ ماقساتىندا، سوت قىزمەتىنىڭ ناتيجەلەرىن قالىڭ جۇرتشىلىققا تولىق ءارى ۋاقتىلى جەتكىزۋ بويىنشا سوتتىڭ باق-پەن بايلانىسىن ورناتۋ ءۇشىن رەسمي سايتتار، سوتتاردىڭ الەۋمەتتىك جەلىلەردەگى پاراقشالارى جۇمىس ىستەيدى، پايدالانۋشىلارعا ىڭعايلى بولۋ ءۇشىن «سوت كابينەتى» جۇيەسى جانە ت.ب. قۇرىلعان.
سونىمەن قاتار، پرەزيدەنتىمىز قاسىم-جومارت توقاەۆ سۋديالاردىڭ سەزىندە اتاپ قەتكەندەي، سۋديالارعا باق پەن الەۋمەتتىك جەلىلەر تاراپىنان قىسىم كورسەتۋگە جول بەرمەۋ كەرەك: «جاريالىلىق، باق اشىقتىعىن سوتقا قىسىم جاساۋ ءۇشىن پايدالانۋعا بولمايدى. سوت تورەلىگى تەك سوت زالىندا جانە سوت پروتسەسىنىڭ قورىتىندىلارى بويىنشا عانا جۇرگىزىلۋى ءتيىس».
-جاۋابىڭىزعا راقمەت!
سۇحباتتاسقان: دينا ليتپين،
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
