Halyqtyŋ qūqyqtyŋ sanasy qandai deŋgeide? «Adyrna» ūlttyq portalynyŋ kezektı sūhbaty qūqyqtanuşy N.Badanova hanymmen boldy.
-Nazira hanym, qūqyq salasynda jürgenıŋızge qanşa uaqyt boldy? Sūraq törkının qūqyqtyq sananyŋ qalyptasuynan bastaiyq. Jalpy qūqyqtyq mädeniet degenımız ne?
-Qūqyqtanuşy degen mamandyqty ielengenıme biyl 15 jyl tolady. Sodan berı aldymnan köptegen qūqyq salasyn süiıp oqityn tülekter öttı. Türlı taǧdyrǧa, mäselesın şeşe almai jürgen jandarǧa jolyqtym. Negızı halyq qazır zaŋ salasynan habardar. Oǧan äleumettık jelı kuä. Zaŋsyzdyqqa tap bolǧandar bırden sotqa jügınıp, odan şeşımın tappasa joǧary jaqqa hat joldap, nemese äleumettık jelıge jariialaidy. Mūnyŋ barlyǧy «zaŋsoqqandyq» emes, zaŋnyŋ dūrys oryndaluy men oǧan qol jetkızu.
Qūqyqtyŋ mädeniet te zaŋdy bılumen qalyptasady. Iаǧni, öz qūqyǧyŋdy qorǧau barysynda naqty faktımen, talappen, zaŋ aiasymen jüru degen söz. Ras, jappai halyqtyi barlyǧy zaŋdy bıledı, qūqyqtyq mädenietı jıtı qalyptasqan dep aitu qiyn. Alaida, köş jüre tüzelmei me? Bır adamnyŋ zaŋ bılgenı ekınşı adamǧa äser etpei qoimaidy.
-Qūqyqtyq mädeniet te, sana da özınen özı qalyptasyp ketpeidı. Belgılı bır dünie äser etedı. Arnaiy jūmys ısteidı. Al bızdıŋ qoǧamda «qūqyqtyq sanany qalyptastyruda» qandai äreket etude?
-HHI ǧasyr. Közı aşyq, kökıregı oiau zaman. Qazaqstannyŋ konstitusiiasynan bastap barlyq saladaǧy zaŋ aiasy internet resurstarynda tūr. Arnaiy saittar qyzmet ısteidı. Saiyp kelgende, zaŋger de öte köp. Teledidardan türlı baǧdarlamalardy közım şaldy. Halyqqa qarapaiym tılmen «osyndai jaǧdaiǧa tap bolsaŋyz...» dep barlyq situasiiadan mysal keltırıp tüsındırıp jatady. Öz qūqyǧyn qorǧauǧa tyrysqan adamǧa barlyǧy qoljetımdı. Tegın konsultasiia beretın zaŋgerler de jeterlık. Tek halyqtan keregı – äreket, senım, jıger.
Qūqyq qorǧau organdarynyŋ qyzmetkerlerı, sot salasynyŋ mamandary, zaŋgerler de äleumettık jelıde tıkelei efir ūiymdastyruda. Maqsaty – halyqtyŋ qūqyqtyq sauatyn aşu.
-Teledidardan tek maǧynaly dünielerdı aitatyn baǧdarlamalar ǧana emes, türlı taǧdyrlardy talqyǧy salatyn äleumettık taqyryptaǧy tok-şoular bar. «Balasyn qaitara almai jürgender, üiın ataǧyna audara almai jürgender» köp keledı. Zaŋ bılmeidı nemese jügıngen qūzyrly organ ıstı dūrys qaramaidy. Kım kınälı?
-Joǧaryda aityp ötkendei, barlyq adam sauatty, qūqyǧyn qorǧai alatyn küide emes. Auyl-aimaqtarda, tıptı ülken qalalardyŋ özınde zaŋsyzdyq köp kezdesedı. Zardap şegetın halyq. Amaly qalmaǧan adamdar äleumettık baǧdarlamalarǧa jügınedı. Ökınışke qarai, qazır baǧdarlamalardyŋ sany da köbeiıp kettı. Būl baǧdarlamalardyŋ köptıgı emes, halyq jaǧdaiynyŋ mäz emestıgınde. Kım kınälı deuge kelmes, tek bılım men mädeniet jetıspeidı. Osy ekeuı bolǧanda, baǧdarlamalarǧa şyǧuǧa da ūialatyn qoǧam qalyptasuşy edı.
-Qūqyqtyq sananyŋ qylmysqa äserı bola ma?
-Qylmysqa barǧan är adam būl joldyŋ qatelık ekenın jaqsy bıledı. Mysaly, ūrlyqşyny alaiyq. Ol ūry. Bıreudıŋ zatyn rūqsatsyz almaq tügılı, qol ūşyn tigızuge bolmaitynyn bıledı. Bıle tūra alady, ūrlaidy. Ökınışke qarai qylmys azaimaidy. Degenmen, halyqtyŋ qūqyqtyq sanasy artsa jemqorlyq, para beruşılık joiylar ma edı, kım bılsın...
-Zaŋ bılmegen adam qūjattardy räsımdeu kezınde qatelık jıberse, onyŋ bılmegendıgı kömektese me?
-«Zaŋdy bılmeu jauapkerşılıkten bosatpaidy». Mysaly, qūjattaryn joǧaltyp, räsımdeu barysynda olarǧa jeŋıldıkter qarastyrylady.
-Qazır zaŋgerler köp. Jügınetın adamdar qarasy da köp pe?
-Sūranysqa ūsynys qoi. Zäru jandar köp. Şaǧyn keleŋsızdık oryn alsa da zaŋgerge jügınıp, mäselenıŋ tez şeşıluın qalaidy halyq.
Sūhbatyŋyzǧa raqmet!
Äŋgımelesken: Inju Ömırzaq,
«Adyrna» ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
