Jastar - bolashaqtyń barometri. Eskiniń bir kisisi "Jasyńdy kórset, keleshegińdi baıandaıyn" degen eken. Shynyn da solaı. Búgingi jas qandaı - erteńimiz sondaı. Óıtkeni Ahmetshe aıtqanda "Bizdiń zamanymyz ótken zamannyń balasy, keler zamannyń atasy" . Árıne, elimizde jastar saıasaty ilkimdi isterimen aıshyqtalyp júr. Jastar qoldaýsyz da emes. Óıtkeni olar erteńimiz, kemeńger keleshegimiz. Bolashaqqa janashyrlyq búginnen bastalady.
Búginde jastardyń qaı saladan da oıyp turyp alǵan orny bar. Ásirese, el jastary kásipkerlik salasynda eleýli eńbek etip keledi. Úkimet te olardyń bıznes álemine dendeı enýine jaǵdaı jasap, túrlishe baǵdarlamalar ázirlep júr. Sonyń biri hám biregeıi "Zhas projest" baǵdarlamasy. Munan ózge "Bastaý Bıznes" bastamsy da bar. Bul baǵdarlamalardyń deni jastar arasyndaǵy jumyssyzdyqty aýyzdyqtaýǵa baǵyttalǵan. Neet sanatyndaǵy jastardyń kóbeımeýine septesip jatqan baǵdarlamalardy jan-jaqty nasıhattaý, sol baǵdarlamanyń ıgiligin kórip, kásipker júrgen jastardy úlgi etý qajet-aq.
Jalpy Jetisý óńirinde jastarǵa qoldaý kóp. "Janamyn" degen jastarǵa óńir atqaminerleri jalyn beredi. Máselen, Aqsý aýdany Altynaryq aýylynyń turǵyndary Dınara Talapqyzy, Nazerke Jetpisbaı, Ádemi Almasovalardyń kásip ashyp, tirligin dóńgeletýge bir qoldaý qajet edi. Boıjetkender búginde memlekettik baǵdarlamanyń ıgiligin kórýde. Olar qomaqty sommaǵa «Zhas Rroject» jobasy arqyly qol jetkizgen.
18-20 jastaǵy boıjetkender I.Jansúgirov atyndaǵy Jetisý ýnıversıtetiniń bilimgerleri. Olar «Tátti-TIME» kondıterler mektebin ashý jobasyn sátti qorǵap, búginde kásibin dóńgeletip otyr. Bul bastamanyń maqsaty – jumyssyz qyz-kelinshekterge túrli kondıter ónimin pisirip qana qoımaı jańa reepterdi oılap tabýǵa, pisirý jáne árleý ónerin jetik meńgerýge múmkindik beredi.
«Zhas Rroject» jastar korpýsyn damytý jobasy Bilim jáne ǵylym mınıstrligi men Dúnıejúzilik banktiń qoldaýymen 2017 jyldan beri júzege asyp keledi. Jumyssyz jastardyń úzdik áleýmettik jobalaryn nazarǵa alatyn granttyq konkýrs jeńimpazdarǵa óz kásibin bastaýǵa múmkindik beredi. Ár jobaǵa 1 mıllıon teńgeden qaıtarymsyz qarajat jáne ár qatysýshyǵa 5 aı boıy 40-60 myń teńgeden shákirtaqy taǵaıyndaldy. Top músheleri 5 aı ishinde óz jobalaryn júzege asyra alady. Al joba aıaqtalǵan soń daıyn ónimderdi satyp, kásipkerlikpen aınalysýlaryna múmkindik bolady.
Qyzdar búgingi kúni jobany sátti iske asyrýda. Tátti daıyndaýǵa yntaly 50 qyz-kelinshektiń tizimin jaraqtady. Olardyń basym kópshiligi kópbalaly, jumyssyz, az qamtylǵan otbasy músheleriniń názik jandary. Búginde jas kásipkerler ónimin shyǵaryp, kópke úlgi bolyp júr.
«Zhas Project» jobasy arqyly kásibin bastaǵandardyń biri Raıymbek aýdanyndaǵy Qaqpaq aýylynda turatyn Marǵulan Jolshyuly. Bastama barysynda 1 mıllıon teńge kóleminde grant utyp alyp, ustahana ashqan edi.
Halqymyzda «Ata kórgen oq jonar», «At tuıaǵyn taı basar» degen jaqsy támsil bar. Marǵulannyń ákesi Jolshy Terlikbaev – sheber usta. Ásirese, qys maýsymynda Jolshynyń soqqan taǵa, shegesin tutynatyn turǵyndar kóp.
Marǵulandaı jas óren ákesiniń qasynda qolqanat bola júrip ustalyqty meńgerdi. Qolynan keletin dúnıeni keńeıtý úshin «Zhas Project» jobasynan baǵyn synap kóredi. Asyǵy alshysynan túsken ol grant ıegeri atanyp, qarajatqa ustahananyń jumysyn jandandyrýǵa qajetti qural-jabdyqtardy satyp aldy. Jas sheberdiń Ertaı, Darhan, jáne Dáýen atty kómekshileri bar. Úsheýine de alǵashqy ýaqytqa 5 aı shákirtaqy tólengen edi.
– Temirden taǵa, shege, úıdiń tirshiligine qajetti qalaq, qysqash, kóseý syndy turmysqa qajetti zattardy jasap júrmin. Osyndaı jobanyń múmkindigin qoldanyp, oıymda júrgendi iske asyrdym. Bolashaqqa jospar kóp, – deıdi Marǵulan Jolshyuly.
On saýsaǵynan óner tamǵan sheber Marǵulan kúmisten saqına, bilezik, qyzdardyń áshekeı buıymdaryn da jasaıdy eken. Aǵashtan er-toqym, at ábzelderin jasaý da qolynan keledi. Munyń barlyǵy – jaqsylyq, aýyl tirshiligine qajetti dúnıe. Ras, keı aýyldan ustany, ustahanany tappaısyń. Marǵulan ashqan ustahana Qaqpaq pen Kókbel aýyly turǵyndarynyń qajetine jarap tur.
Kásip ashyp, tirlik etemin degenderge qoldaý bar. Keı jas kásipkerler memlekettik baǵdarlama arqyly nesıe almaı, bilimi men biligin paıdalanyp kásip etip júr. Solardyń biri Qarabulaq kentiniń turǵyny Álı Bamıshın. Ol turmysqa qajetti jıhaz jasaýmen aınalysady.
Kez kelgen úıdi, keńseni jıhazsyz elestetý múmkin emes. Sebebi ádemi jıhaz – úıdiń sáni. Osyny túsingen jas kásipker zamanaýı úlgidegi jıhaz jasaýdy qolǵa alǵan. Ákesimen birge jıhazdyń barlyq túrin daıyndaıtyn Álıdiń shaǵyn sheberhanasy naǵyz eńbektiń altyn ordasyna aınalǵan.
– Árbir adamǵa mamandyq kerek. Zamandastarymnyń qolynda tabaqtaı-tabaqtaı dıplomdary bar. Alaıda kópshiligi jumyssyz. Bul búgingi kúnniń úlken qasireti. Biraq qazir «alma pis, aýyzǵa tús» dep otyratyn ýaqyt emes. Qoldan kelgenshe tirshilik jasap, nápaqamyzdy tabý tek ózimizge baılanysty. Sondyqtan, barsha adamdy eńbek etýge shaqyramyn. Ata-anamnyń qoldaýymen osy kásipti bastaǵanyma óte qýanyshtymyn. Shańyraqqa qajetti jıhazdyń barlyq túrin jasaımyz. Jalpy, kásipqoı mamanǵa aınalý úshin kem degende sol iste 5 jyl ter tógý kerek. Sonda ǵana jasalǵan ónimniń sapasyn salystyra alasyń. Bul jumys asa tııanaqtylyqty, eptilikti talap etedi, – deıdi kásipker.
Jas sheberdiń aıtýynsha, bir qaraǵan adamǵa kádimgi taqtaı bolyp kóringen dúnıeniń qııýyn kelistirip, ádemi jıhaz etip shyǵarý ońaı sharýa emes.
– Ár salanyń qyzyǵy men qıyndyǵy qatar júredi. Sol sekildi jıhaz jasaýdyń da ózindik qyr-syry bar. Osy kásipti damytýǵa bar kúshimdi salyp kelemin. Jasaǵan jıhazdarymdy tutynýshylar maqtap jatady. Bul bizdiń mereıimizdi ósirip, jumysqa degen ynta-jigerimizdi oıatady. Ákem ekeýmiz talǵamy joǵary tutynýshynyń oıyn dóp basyp, kóńilindegideı etip jasap shyǵarý úshin kúndiz-túni jumys istep, barymyzdy salamyz. Endigi maqsat – kásibimizdi damytý. Bolashaqta jańa tehnologııany qolǵa alyp, jańa jıhaz túrlerin shyǵarýdy qolǵa alýdy josparlap otyrmyz, – deıdi ol.
Álı Bolatbekuly tutynýshylardyń áleýeti ortasha bolǵandyqtan, baǵa da aldyn ala kelisim boıynsha júrgiziletinin aıtty. Negizinen, asúı men kireberis bólmelerdiń jıhazdaryna, sondaı-aq, ústelderge, oryndyqtary bar ústelge tapsyrys kóp. Naryq zamanyna baılanysty as bólmege arnalǵan eń arzan jıhaz quny 90 myń teńgeden bastalady.
Qyzyǵýshylyǵyn kásipke aınaldyrǵandardyń biri – Alfııa Dúısenbinova. Onyń qoldan syılyq jasaý óneri (handmade) jeke hobbıi bolatyn. Ol halyqqa erekshe syılyqtar usynýdy oılastyryp, qoldan jasalǵan túrli buıymdar shyǵara bastaıdy.
Halyqtyń suranysyn baıqaǵan Alfııa qyzyǵýshylyǵyn kásipke aınaldyrýdy oılaıdy. Kásipkerler palatasynda «Bıznes bastaý» oqý kýrsyna qatysyp, kásipkerlik álemine baǵyt alǵan ol óz ıdeıasyn ınnovaııalyq grantqa usyndy. Nátıjesinde, grant ıegeri atanyp, berilgen qarajatqa osy buıymdardy jasap shyǵarýǵa qajetti qural-jabdyqtar satyp aldy. Qazirgi ýaqytta shaǵyn dúken ashyp, óz buıymdaryn usynyp júrgen jas kásipker memlekettiń berip jatqan kómegine dán rıza.
– Biz, eń aldymen, óz kózqarasymyzdy ózgertýimiz kerek eken. Jaqsy oılar nátıjeli jumystyń negizi bolatynyna kózim jetti. Osy hobbımen aınalysyp júrgende memleketten kómek alýǵa bolady degenge esh senbeıtin edim. «Bıznes bastaý» kýrsyna qatysyp, kásipkerlik negizderi týraly aqparat aldym. Sodan keıin qyzyǵýshylyǵymdy kásipke aınaldyrý maqsatynda jobamdy ınnovaııalyq grantqa usyndym. Grant ıegeri atanǵanyma qýanyshtymyn, – deıdi Alfııa Qaıratqyzy.
Jas kásipkerdiń boıyna tiginshilik pen qolóner anasy Sveta Aqbolatovadan daryǵan kórinedi. Mektep kezinen án men bıge jaqyn bolǵan ol 7-synypta ózi ózbek halqynyń ulttyq kıimin tigip, sony kıip óner kórsetken. Tipti, 4-synypta ustazy Gúlnar Syrymbetovanyń plastılınnen jasaǵan gúlin maqtaǵany onyń qolónerge degen qyzyǵýshylyǵyn oıatqandaı. Balalyq yntyzarlyq hobbıine aınalyp, búginde kásibin dóńgelentip, jeke kásipker atanýyna sep boldy.
«Bıznes bastaýǵa» qatysyp, 505 myń teńge kólemindegi grant qarajatyna is mashınasy, manıken, jumys ústeli, oryndyq, útik syndy qajetti zattar men materıaldar satyp alady. Oǵan qosymsha 300 myń teńgege nesıe rásimdep, alǵashqy salym retinde saldy. Alǵashynda qolda bar mata, qaǵaz ben monshaqtan 2 gúl, 2 shashqa taǵatyn buıym jasap, “Instagramdaǵy” paraqshasyna sýretin júkteıdi. Ol buıymdary az ǵana ýaqyttyń ishinde satylyp, jańasyna tapsyrys túse bastaıdy. Osylaısha ol jalǵa oryn alyp, shaǵyn dúken ashty. Jumysynyń ilgeri basqanyna 5 aıdaı ýaqyt bolǵan.
– Joǵary oqý ornyn mektepke deıingi tárbıe mamandyǵy boıynsha aıaqtadym. Balabaqshada da jumys istedim. Sol kezderi aı saıyn keminde 1-2 erteńgilik uıymdastyratynbyz. Balaqaılarǵa jalǵa bolsyn túrli, ádemi naqyshtaǵy kóılekter izdeý qıynshylyq týǵyzdy. Sodan ol da ózimniń kópten beri oılap júrgen armanymdy qamshylaı tústi. Endi, mine, 10-synypqa deıingi oqýshylarǵa tapsyrys boıynsha ár ulttyń kıimderin tigemin. Daıyndaryn jalǵa ótkizemin, – deıdi jalǵyzbasty ana.
Túrli-tústi lentadan jasalyp, ádemi qaǵazǵa oralǵan gúldiń eki qushaǵyn jasaý úshin bir kún ýaqyty ketedi. Baǵasy da qoljetimdi. Jumystyń qıyndyǵyna baılanysty 1500 teńgeden bastalady. Odan bólek, qyzdarǵa arnalǵan áshekeı-buıymdaryn taza hrýstal, svarovskıı tastarymen kómkeredi. Satyp alýshynyń qaltasyna da qaraǵan ol tek qoldanǵan zattarynyń ǵana baǵasyn eseptep, óziniń eńbegin qospaı satylymǵa shyǵarady.
- Ulttyq qolónerdi damytqym keledi. Úırenemin deýshilerge árdaıym esigi ashyq mektep ashýdy josparlap otyrmyn. Qazir jalǵa bergenge dep keıbir kıimderdi satyp alamyn. Satýshylardan otandyq ónim be dep surasań, Qyrǵyzstan, Qytaı dep jaýap beredi. Qazaqstannan tek tapsyrys boıynsha ǵana jasaı alady. Men bul olqylyqtyń ornyn toltyryp, otandyq ónimdi shyǵarsam deımin. Kıimderdi de qazirgi ýaqytta restavraııamen ǵana aınalysyp júrmin. Endi ádemi naqyshta, ádemi kıimder tigip úırenýdi kózdep otyrmyn, – deıdi jas kásipker.
Alfııanyń bolashaqqa qurǵan josparlary da aýqymdy. Tiginshilikti ózi úırengen ol óziniń sheberligin odan saıyn shyńdap, bar bilgenin úıretkisi keledi.
Eldegi jaǵdaıǵa qaramastan Alfııanyń jumysy toqtaǵan joq. Ol úıden tapsyrys qabyldap, aınalymǵa salǵan qarajatynyń bir bóligin bolsyn shyǵaryp otyrdy. Eń qynjylatyny – kóbiniń qolónerdi baǵalamaýy.
- Dúkende turǵan ýaqytta kópshiligi shash buıymyn suraǵanda, fırmanyń taýary eken dep qalady. Tipti, qoldan jasalǵan qushaq gúlderdi kórip, muryndaryn tyjyraıtqandary da kezdesti. Dese de, keıbiri qoldan jasalǵan syılyqty syılasań, ómir boıyna estelik emes pe degen sózderi janymdy jylytady. Jumysymnyń zaıa ketpegenin bildiredi, – deıdi.
Buıymdary erekshe qyzdyń ómirlik ustanymy da erek. Onyń aıtýynsha, eshkimge aqtalyp, ózińniń durystyǵyńdy dáleldeýdiń qajeti joq.
- Bastysy, shúkirshilik ete bilý kerek. Odan keıin ózińe degen senimdilik pen sabyr qajet. Qıynshylyq ár adamnyń basynda kezdesedi, - deıdi kásipker boıjetken.
Kásipkerlik - el ekonomıkasynyń maıatnıgi. Bıznes damysa - el órisi keńeıedi. Árıne, jastardyń kásippen shuǵyldanýy qóz qyzyǵarlyq. Óıtkeni jastar - progress. Al progress ádette órkendeýge sep. Jetisý óńirinde progress jastar kóp. Sebebi jumaq mekende jastarǵa qolaıly orta túzilip, qoldaý artyp keledi. Qoldaý bar da órkendeý bar.
