Altyn orda (Joshy ulysy, Uluǵ ulys) zamanynyń bedeldi tulǵalary men áýletteri týraly derekkózderde Horezmnen shyqqan túrk bekteri men ámirleri týraly maǵlumattar da barshylyq. Olardyń deni Móńke-Temir, Toqtaı, Ózbek, Jánibek syndy handar kezinde taq múddesine qaltqysyz qyzmet etken, sondaı-aq Joshy ulysynda ıslamnyń memlekettik din retinde ornyǵýyna óz úlesterin qosqan eleýli tulǵalar qatarynda baıyptalady.
Ejelgi dáýirlerden-aq áldeneshe órkenıetter kindigi bolǵan Horezm shuraty – Shyńǵys han joryǵy qarsańynda da Syrdarııa alabynan Irak jerine deıingi alyp aýmaqty bılegen túrk tekti Horezmshahtar ımperııasynyń meldektegen baılyǵy men óristi óner-biliminiń qutty mekeni retinde áıgilengen edi. Memleket astanasy Úrgenish sháhary sol yrys pen berekeniń aıqyn kórinisindeı bop saltanatty saraılarymen, syńsyǵan bazarlarymen, munaralary samsaǵan meshitterimen, aryly-berili ótken saıahatshylardy árdaıym tań-tamasha qaldyryp, tamsandyryp jatatyn (Býnııatov Z.M.Gosýdarstvo horezmshahov-anýshtegınıdov 1097-1231. M.: Naýka. 1986.). Eke Moǵul ulysynyń joıqyn joryǵynan qatty kúıreýge ushyrap, jermen-jeksen bolsa da, Úrgenish Jibek joly ótindegi mańyzdy torapta ornalasýynyń arqasynda eńsesin qaıta tiktep, az jylda-aq Joshy ulysynyń baqýatty da sáýletti sháharlarynyń birine aınalyp úlgeredi.
Jeke enshisine Horezm men Deshti-Qypshaq aýmaǵy tıgen Joshy Uluǵ ulystyń kúngeıindegi Úrgenish óńirin Shyńǵys han áýletiniń baǵzydan bergi qudandaly jurty – qońyrat bekteriniń basqarýyna beredi. Ózbek hannyń bıligi tusynda (1313-1342) áıgili beklerbek retinde tanylǵan Qutlyqtemir de sol horezmdik qońyrattar ortasynan shyqqan sańlaq tulǵa edi. Beklerbek nemese Uluǵbek – bekterdiń begi, ıaǵnı eń uly (uluǵ) bek degen maǵynany bildiredi. Ol memlekettegi hannan keıingi ekinshi laýazym. Ári oǵan bas qolbasshy pen syrtqy ister ýáziri mindeti de qosa júkteledi (Fedorov-Davydov G.A. Obestvennyı stroı Zolotoı Ordy. M.: Izd-vo MGÝ. 1973. 89-100-b.). Sonymen birge beklerbek óz taıpasyna tıesili ulystyń basshysy, ıakı ulysbek mindetin de qatar atqarar edi.
Qutlyqtemirdiń zamandasy bolǵan sırııalyq tarıhshy Ál-Bırzalıdiń jylnamasyndaǵy derekterge qaraǵanda, Horezm aımaǵyn negizinen aty-jónderi Temir degen esim tirkespen aıaqtalatyn áýlet urpaqtary bılepti. Máselen, 13-ǵasyrdyń sońyndaǵy Horezm ulysbeginiń aty-jóni Máliktemir eken. (Bul tulǵany bir jaǵynan, Qutlyqtemirdiń týysy, bálkim ákesi nemese aǵasy retinde joramaldaýǵa da bolatyndaı). Ál-Bırzalı óz jylnamasynda Uluǵ ulystyń belgili ǵulamalarynyń biri retinde tanylǵan sheıh Aladdın Noman ál-Horezmı týraly sóz ete otyryp, onyń 1259 jyl Úrgenishte dúnıege kelgenin, 21 jasynan bastap musylman elderin aralap, logıkany, dıalektıkany, medıınany oqyǵanyn, 1301 jyly týǵan jerine qaıta oralǵanyn, Horezm ulysbegi Máliktemirdiń jeke shıpageri bolyp, qalalyq aýrýhanany basqarǵanyn jazady (Tızengaýzen V.G. Sbornık materıalov otnosıaıhsıa k ıstorıı Zolotoı Ordy // Istorııa Kazahstana v arabskıh ıstochnıkah. 1 tom. A.: Daık-Press. 2005. 142-144-b.)..
Máliktemirden keıin Horezm ulysbegi taǵyna Qutlyqtemir otyrǵan syńaıly. Sebebi, arab jylnamashylary Ibn Dýkmak, Ibn Haldýn, Ál-Aını qaldyrǵan derekterde Qutlyqtemirdiń Altyn ordanyń uly hany Toqtaıdyń kezinde-aq (1290-1312) beklerbek laýazymynda bolǵandyǵy aıtylady (Sonda. 242-248, 274-286, 360-382-b.). Iakı onyń asa joǵary beklerbek qyzmetine jetkenge deıin áýeli ulysbektik satydan ótýin qısyndy desek, Horezm ámiri mártebesiniń Máliktemirden keıin Qutlyqemirge tııýi de ılanymdy. Bul rette onyń burynǵy ulysbekke jaqyn júrgen ári Horezm musylmandarynyń kórnekti pirleriniń biri retinde tanylǵan Aladdın Noman ál-Horezmımen tyǵyz qarym-qatynas qurǵandyǵyna nazar aýdarsaq ta jetkilikti. Óıtkeni, bul sheıhty keıinnen ıslamdy memlekettik din retinde ýaǵyzdaýǵa paıdalaný úshin Toqtaı han saraıyna arnaıy aldyrǵan Qutlyqtemirdiń ózi bolatyn. Demek, sol zaman qajettiliginen týyndaǵan bul mańyzdy bastamanyń tórkini áý basta Qutlyqtemir Úrgenishte ulysbek qyzmetinde júrgen jyldary pisip, jetildi deýge keledi. Ol kez Horezm óńirinde ıslam dininiń hanafı mázhabynyń jańǵyra órkendep, haq dinniń halyq arasynda ornyǵýyna úlken áser-yqpaly tıetin sopylyq ilimniń de gúldep turǵan shaǵy edi. Kýbra, Iasaýı, Baqyrǵanı syndy sopy ǵulamalarynyń esimderin qalyń qaýym pir tuta qadirlep, ýaǵyzdaryna sheksiz uııtyn. Arab saıahatshysy Ibn Battýta sopylyqtyń kýbra tarıqatynyń negizin qalaýshy sheıh Nájmáddın Kýbranyń Úrgenishtegi beıitiniń basy sol áýlıege táý etip, zııarat etýshilerden esh bosamaıtynyn erekshelep atap ótetini bar (Sonda. 234-b.). Joshy ulysyna, Edil boıyna ıslamnyń shym-shymdap jaıylýy áýelden-aq Horezm arqyly, onyń saýdagerleri men dinı ǵulamalary arqyly atqarylǵany belgili. Endi taǵdyr onyń memlekettik din deńgeıine kóterilý máselesine de sol Horezmnen shyqqan pirlerdiń tikeleı aralasýyn buıyryp tur eken. Jáne ol saýapty isten sol dýaly aýyz pirlerdiń jolyn qýýshy múrıdteri qataryndaǵy ulysbek Qutlyqtemir de shet qala almaǵan, ózi bas bolyp, qulshyna kirisip ketken edi (Vasılev D.V. Islam v Zolotoı Orde. Astrahan, 2007. 15-32-b.).
Qutlyqtemirdiń Joshy ulysynyń hany Toqtaıdyń (bul esim keı derekkózderde Toqta, Toqty, Toqtaǵa túrinde de ushyrasady) bıligi kezinde-aq beklerbek laýazymyna qol jetkizýin onyń han áýletine jaqyn
týystyǵy turǵysynan da túsindirýge bolady. Jıhangez Battýtanyń jazýyna qaraǵanda onyń anasy Toqtaıdyń ápkesi (Tızengaýzen… 235-b.) bop keledi. Keı eńbekterde ekeýi bóle degen maǵlumattar da bar (Pochekaev R.Iý. Hany Zolotoı Ordy. SPb.: Evrazııa. 2010. 154-156 –b.)
Qutlyqtemirdiń ózi keıinnen Toqtaıdyń qaryndasyna úılengeni málim. Ráshıd ád-dınniń jylnamasy boıynsha Toqtaı hannyń sheshesi – qońyrattyń dúmdi qarashy begi Saljudaıdyń qyzy Oljaı hanym (Rashıd-ad-Dın. Sbornık letopıseı. T.2. M.-L.: Izd. AN SSSR. 1960. 72-73-b). Iaǵnı, Toqtaıdyń ózi de arǵy babalary Shyńǵys, Joshy, Batý sekildi qońyratqa týǵan jıen bolyp keledi. Uluǵ ulysty 1266-1282 jyldar aralyǵynda bılegen Móńketemirdiń báıbishesi, tekti tuqymnan taraıtyn Oljaı hanym (onyń anasy – Shyńǵys hannyń kenje uly Tóleniń nemere qyzy Kelmish begim edi) ózinen týǵan Toqtaıǵa da qońyrattyń qos qyzyn áperipti. Qadyrǵalı Jalaıyr olardy: «biriniń aty Bolǵan hatýn, ekinshisiniń aty Tuǵylsha hatýn, qońyrat qaýymynan edi» (Q.Jalaıyr. Shejireler jınaǵy. A.: Qazaqstan. 1997. 92-s.), dep jazady.
Altyn Ordanyń hany Móńketemirdiń on uly bolǵan. Alaıda olardyń birazynyń bılik jolyndaǵy taıtalas barysynda dámderi taýsylǵan. Móńketemirdiń besinshi uly Toqtaı ákesinen qalǵan altyn taqqa tek segiz jyldan keıin ǵana jambasy ázer tıgen soń, ony óz tuqymynan basqa eshkimge qıǵysy kelmegendeı qııanat áreketterge barypty. Ózinen keıin taq úlken uly Elbarystan basqa eshkimge buıyrmaǵanyn qalap, baýyrlarynyń kózin túgel joıýdan taıynbapty, tipti kenje inisi Toǵryldyń da túbine jetipti, degen áńgimeler aıtylady derekkózderde. Alaıda horezmdik shejireshi Ótemis qajynyń «Shyńǵys-name» shyǵarmasynda (HÚI ǵasyr) Toǵryl naýqastanyp, óz ajalynan qaıtys bolǵan eken, degen joramal da ortaǵa tartylady. Toǵryl o dúnıege ozǵannan keıin onyń asa kórikti Baıalyn atty áıeline (ol da qońyrat qyzy) Toqtaı han ámeńgerlik jolmen qosylypty. Alaıda kúnderdiń kúninde hannyń taq muragerligine daıyndap, aıalap ósirgen uly Elbarys da kútpegen jerden qazaǵa ushyraıdy. «Endi taq bıligi bógdeniń qolyna ótetin boldy», dep qaıǵyǵa kómilip, qatty kúızeliske túsken Toqtaıǵa Baıalyn (ony «Kelin Baıalyn» dep te ataıdy) ózi búgip kelgen qupııany ashady. Sóıtse, han týǵan baýyrlarynan taraǵan urpaqtardy da aıamaı kózderin joıyp jatqan kezderde Baıalyn kúıeýi Toǵryldyń (shamasy basqa áıelden týǵan) balasy Ózbekti sherkes ýálaıatyna asyryp jiberipti. Osy jyly on tórt jasqa tolmaq. Bul habardy estigennen keıin bárinen kúder úzip, kúńirenip otyrǵan Toqtaı qýanyshy qoınyna syımaı, dereý sol hanzadany alyp kelýge pármen beredi (Ótemis qajy. Shyńǵys-name// Qazaqstan tarıhy týraly túrki derektemeleri. 1 t. A.: Daık-Press. 2005. 214-218-b).
Elbarystyń (Elbasardyń) qazasy arab tarıhshysy Badr ad-Dın ál-Aınıdiń (1361-1451) jylnamasyndaǵy derektermen de úılesedi. Onda Toqtaıdyń balasy Elbasardyń 1309 jyly óz ajalynan qaıtys bolǵany atap kórsetilgen. Sondaı-aq onda sol jyly Toqtaıdyń aǵasy Burlyqtyń da kóz jumǵany jazylǵan (Tızengaýzen… 360-362-b.).
Nazarǵa alynyp otyrǵan zaman týraly maǵlumattarǵa súıensek, hannyń týǵan jıeni Qutlyqtemirdi bul jyldary Toqtaıdyń janyndaǵy eń jaqyn tirekteriniń biri, beklerbek laýazymyndaǵy tulǵa retinde kóremiz. Osy dúmdi qyzmetiniń arqasynda ol sheıh Aladdın Noman ál-Horezmıdi ordaǵa aldyrtyp, aqyryn-aqyryn Toqtaıdyń tamyryn basyp, ıslam dinin memlekettik deńgeıge kóterý máselesine ıkemdetedi. Toqtaı da, sonaý jyldardyń ózinde musylmandyqqa jeke basy qulaı bet burǵan Berke han (Joshynyń úshinshi uly, Altyn Ordanyń Batýdan keıingi bıleýshisi – 1256-1266 j.) atalarynyń jolyn qoldap, bul dinniń órkendeýine beıil berýge onsha ket ári emes. Alaıda ordada ıslamnyń qarsylastary da jeterlik, hannyń osy nıetin teriske balap, aıaǵymdy aspannan keltirmese eken dep tartynshaqtaı beretindeı. Osy rette Qutlyqtemir úshin jańa hanzadanyń tabylǵandyǵy týraly habar bul mańyzdy sharýany oraılastyrýdyń utymdy múmkindigi retinde de qabyldanǵandaı kórinedi.
Ózbekti han ordasyna aldyrǵannan keıin Qutlyqtemir men Noman qaziret onyń ıslam minájatyna beıimdeýge shyndap kirisedi. Joshy urpaqtary arasynan hanzadany joq etkisi keletin jaýlarynyń áli de jetkilikti ekenin, al eger Ózbek erteń han bola qalǵan kúnde, ıslamnyń mártebesin kóterýge ýaǵda berse, ózderi tarapynan ony Toqtaıdan keıin taqqa otyrǵyzýǵa barynsha qoldaý kórsetiletinin qulaǵyna quıa beredi. Qutlyqtemir bul sharýaǵa týystyq jaǵyn alǵa tarta otyryp, ordadaǵy bedeli de, baılyǵy da zor Kelin-Baıalynnyń ózin (ıakı hanzadanyń kishi sheshesin) de belsendi túrde aralastyrady. Jıǵan-tergen dúnıesin sol múdde jolynda jaratýǵa úgitteıdi, delinedi ál-Aını jylnamasynda. Sondaı-aq osy derekkózde Kutlyqtemir Toqtaı hannyń janynda beklerbek bolyp júrgen jyldary Horemzmniń ulysbegi laýazymyn Baıalynnyń aǵasy qońyrat Baıtemirdiń (nazar aýdaryńyz, bul esimde de Temir qosymshasy bar) atqarǵany týraly da aıtylady.
Ǵylymı derekkózder arasyndaǵy Ráshıd ád-dınniń «Jylnamalar jınaǵynyń» jalǵasy» dep atalatyn, avtory málimsizdeý, biraq maǵlumaty tııanaqty eńbekte Ózbek hanzada ordaǵa jetkizilgennen keıin Toqtaı hannyń oǵan úlken senim bildirip, qolbasshylyq dáreje bergendigi jazylǵan. 1312 jyly Toqtaı Ózbekti áskerbasy retinde el shetindegi qosyndarǵa attandyrady da, ózi Altyn Ordaǵa alym-salyq tóleıtin orys jurty jaǵyn bir aralap qaıtpaq bop kememen Edil boılaı saparǵa shyǵady. Alaıda ımperııa astanasy Saraı-Berke sháharynan kóp uzamaı jatyp, tamyzdyń 9-shy juldyzynda onyń densaýlyǵy kúrt nasharlap, dúnıeden ozady. Osy habardy estı sala Ózbek áskerin tastap dereý astanaǵa oralady. Al bul kezde ordada Joshynyń oǵan qarsy birqatar urpaqtary tarapynan jas sultanǵa qastandyq jasaý, ordaǵa kelgen ýaqytynda oǵan tutqıyl tap berip, kózin joıý amaldary qarastyrylyp ta qoıylǵan edi. Biraq ony bul qaýipten aldyn-ala Qutlyqtemir saqtandyryp úlgeredi. Han ordasy tóńireginiń tirligine ábden tisqaqty beklerbek áýelde jaýlyq jasamaq adamdardyń pıǵylyna qosylǵan sekildi bop bildirmeı júredi de, Ózbek kelgen kezde oǵan qater tónip turǵanyn qupııalap jetkize qoıady. Sultan dereý ordadan sytylyp úlgerip aman qalady. Qalyń áskerimen qaıta oralyp, qastandyqty uıymdastyrýshylardyń jazasyn beredi. Taq ıesine shyn berilgendigin aıqyn tanytqan osy jankeshti qyzmetinen keıin Qutlyqtemirdiń bedeli odan ári kúsheıip, Joshy ulysynyń aıbyndy bıleýshisi Ózbek hannyń eń senimdi bekteriniń birine aınalady (Istorııa Kazahstana v persıdskıh ıstochnıkah. IÚ t. Almaty. Daık-Press. 2006. 277-278-b.).
Osy derekkózdegi oqıǵaǵa uqsas saryn Ótemis qajynyń «Shyńǵys-namesinde» de tarqatylady (Ótemis qajy… 216-218-b.). Bul turǵydan alǵanda «Jylnamalar jınaǵynyń» jalǵasy» eńbegindegi Ózbek hannyń taqqa otyrýyna qatysty málimetter basqa birqatar derekkózderge qaraǵanda qısyndylaý ekenin baıqaý qıyn emes.
Uluǵ ulystyń bıligin qolyna alǵan soń Ózbek te Qutlyqtemirler kózdegen údege beıil berip, memlekette ıslam dinin ornyqtyrý isine belsene kirisedi. Ajal qaýpi basqa tóngen qaterli kúnderde janqııarlyqpen qasynan tabylyp, qoldaý kórsetken uluǵbegine ábden senedi. Onyń bergen keńesterin iltıpatpen qabyldaıdy. Qutlyqtemirmen aqyldasa otyryp ıslam dininiń kindigi Mysyr memleketimen dıplomatııalyq qatynasty nyǵaıtýdy eń áýelgi mańyzdy sharýalardyń qatarynda qolǵa alady. Mámlúk sultany Nasyr Muhammedke joldaǵan áýelgi meziret hatynda Mysyr patshasyn ıslam shekarasynyń odan ári keńeıgenimen quttyqtaıdy, ózi taqqa otyrǵannan keıin ıslamnyń kóp jaýlarynyń kózin joıǵanyn jetkizedi. Joshy ulysy men Mysyrdyń aldaǵy ýaqytta da berik yntymaqta bola beretinin, ortaq jaýǵa qarsy birlese kúresýge árdaıym daıyn ekendiktkerin bildiredi. Bul rette Ózbektiń ortaq jaý dep otyrǵany dál ózindeı Shyńǵys tuqymy, saıypqyran hannyń Bórte báıbisheden týǵan tórt tirek uldyń kenjesi – Tóleniń balasy Hýlagýdyń Iran, Iraq jerinde qurǵan elhandar memleketi bolatyn.
Joshy men Hýlagý ulystary arasyndaǵy bul teketires tórkini – áý basta ázirbaıjan men gúrji jerine degen talastan týyndaǵan edi. Joshy urpaqtary ol aımaq babamyz Shyńǵys hannyń ósıeti boıynsha bizge tıesili dese, Hýlaǵý elhandary da tabıǵaty sulý osynaý quıqaly óńirden sirá aıyrylǵysy joq, «ol jerdi biz qaıqy qylyshtyń júzimen qan tógip júrip basyp alǵamyz, ıakı ony bizden bólip alý máselesin de sol qaıqy qylyshtyń tili ǵana sheshedi», dep ońaılyqpen ılige qoımaıdy. Eges ýshyqqan sátterde aǵaıyndylar bir-birimen súreńitken soǵystarǵa da baryp jatady. Alaıda qansha umtylsa da Joshy áýleti óziniń kózdegen maqsatyna Ózbek hanǵa deıin esh qol jetkize almaǵan edi.
Joshy urpaqtarynyń mámlúk sultandaryna, bir jaǵynan, qaramaǵymyzdaǵy Deshti-qypshaqtan shyqqan bahadúrler urpaǵy ǵoı dep ish tartqan bop, ózderine odaqtas tutýǵa umtylatyndarynyń basty bir
sebebi de osyǵan saıady. 1303 jyly Hýlagýdyń shóberesi Ǵazan hannyń Sırııaǵa joryǵy sátsiz aıaqtalyp, mámlúkterden tas-talqan bolyp jeńilgennen keıin, elhandardyń sol tómenshik shaǵyn paıdalanyp qalǵysy kelgen Toqtaı han Mysyrdan kómek te surapty. Biraq Nasyr Muhammed sultan oǵan «biz Ǵazanmen beıbit bitim jasap qoıyp edik» degen bultarma jaýap qaıtarǵan eken (Zakırov S. Dıplomatıcheskıe otnoshenııa Zolotoı Ordy s Egıptom. M.: Naýka. 1966. 10-21-b.).
Ózbek taqqa mingen soń kóp uzamaı-aq Mysyrǵa kelgen Joshy ulysy elshisiniń qolyndaǵy Qutlyqtemirdiń atynan Nasyr Muhammedke arnaıy joldanǵan hatta, yntymaqtastyqty nyǵaıtýmen qatar, mámlúk sultanyna ordadaǵy tekti tuqym – Toqtaıdyń aǵasy Burlyq tóreniń qyzy Tulymbıkeni uzatý arqyly, myń jyldyq quda bolýǵa nıettenip otyrǵandyqtary jónindegi usynys ta bar edi. Nasyr sultan Ózbek hannyń elshisi Mańǵyshqa úlken qurmet pen syı-sııapat kórsetip, Qutlyqtemirdiń yntymaqtastyq pen qudalyq týraly usynystaryn iltıpatpen qabyldaıtynyn bildiredi. Qalyńdyqty Mysyrǵa jetkizý jaıy, quda túsý rásimderi men jasaý-jabdyq mólsheri jóninde pikirlesedi. Mańǵyshpen birge óziniń eki elshisin Joshy ulysyna qosa attandyryp, dostyq qatynastarǵa alda da beıil ekenin baıqatady.
Qos memleket arasyndaǵy baılanystardy nyǵaıtýdy kózdeıtin bul qudalyqtyń jón-josyqtarynyń atqarylýy da biraz ýaqytqa sozylypty. Aqyry bes jyl ótkesin, 1319 jyldyń kúzinde ǵana 400 adamnan turatyn saltanatty delegaııa qalyńdyqty Mysyrǵa qaraı alyp shyǵypty. Onyń quramynda alty elshiden basqa, Saraı sháharynyń bas qazysy, birneshe sheıhtar da bar edi. Qalyńdyqtyń janynda júretin jeńgeleri men qurbylarynyń, qyzmetshileri men quldarynyń ózi jyrtylyp aıyrylady. Osy oraıda bizdiń nazarymyzdy aýdaratyn bir jaıt, sol delegaııamen birge Mysyrǵa Qutlyqtemirdiń úzeńgiles serigi – sheıh Aladdın Noman ál-Horezmıdiń de attanǵandyǵy. Oǵan Joshy ulysynyń atynan Meke men Mádınada, Qudysta (Ierýsalımde) minájathanalar salýǵa baǵyshtalǵan qarajatty jetkizý mindeti júktelgen bolatyn…
Al keler jyly Hýlagý men Joshy urpaqtary arasynda Ázirbaıjan jeri úshin talastyń kezekti bir shaıqasy ótipti. Áıtse de Ózbek pen Qutlyqtemirdiń Iranǵa qarsy Derbenttiń temir qaqpasynan ótip bastaǵan bul joryǵy da sátsiz aıaqtalypty. «Vassaf tarıhy» men Ibn Dýkmaktyń, Ál-Aınıdyń jylnamalarynda Altyn Orda áskeriniń asaý tolqyndy Kýra darııasynan óte almaı turǵan kezinde, Ábý-Saıd padıshahtyń jaýjúrek qolbasshysy Jubannyń jıyrma myń áskerimen bulardyń syrtyna shyǵyp ketýi saldarynan, tý-talaqaıy shyǵyp, oısyraǵan jeńiliske ushyraǵany egjeı-tegjeıli jazylady (Istorııa Kazahstana v persıdskıh ıstochnıkah. IÚ t… 72-177-b; Tızengaýzen… 245-247, 363-367-b.). Odan keıin Ózbek hannyń Qutlyqtemirge qalyń qol berip, Horasan jaqtan Iranǵa shabýyl jasaǵan Shaǵataı urpaǵy Jasaýyl Baraqulyna kómek berý úshin Horezm arqyly attandyrǵan joryǵy da sátsiz aıaqtalady. Áıgili uluǵbek bastaǵan ásker jolshybaı qalyń jaýǵan qar men tutqıyl soqqan boranǵa urynyp, kóp shyǵynǵa ushyrap keri oralady. Bul jeńilister tizbegi Ózbekti qatty pushaıman etken bolsa kerek, ol talaı jyl qasynda senimdi tirek bop júrgen Qutlyqtemirdi beklerbek laýazymynan bosatyp, Horezmniń ulysbegi qyzmetine tómendetip jiberedi. Jańa uluǵbek etip, kópten qasynda júrgen taǵy bir senimdi túrk begi úısin Isabekti (Isa Kórkózdi) taǵaıyndaıdy. Bul beklerbek te Qutlyqtemir sııaqty han áýletiniń kúıeý balasy edi, dep jazady sol dáýir jylnamashylary. Qutlyqtemirdiń han qyzynan týǵan uly Harunbek keıinnen Ózbektiń Taıdýly begim atty áıgili hanymynan týǵan qyzǵa úılenip, ol da hannyń kúıeý balasy (kúrgen, kóregen) atanady. Isabektiń han qyzy Útkóshekten kórgen perzenti Ámettiń de joly osylaısha jalǵasady. Ol Ózbektiń áıgili uly Jánibek hannyń qyzyna úılenip, áz hannyń janyndaǵy áıgili bekterdiń birine aınalady. Ámettiń han qyzynan týǵan balasy Salshy da osal shyqpaıdy. Ol 1375 jyly Qajytarhannyń ámiri bop taǵaıyndalady.
Jylnamashy Ibn Haldýn Qutlyqtemirdiń sol 1320 jylǵy Horezmge shettetilýiniń kópke uzamaǵanyn, tórt jyldan keıin qaıtadan beklerbek laýazymyna kóterilip, han ordasyna oralǵanyn jazady. Ózbek hannyń 1332 jyly veneııalyq kópesterge arnaǵan altamǵaly jarlyǵynda da qońyrat beginiń sol qyzmette otyrǵanyn baıqaımyz. «…Moǵol ulysynyń Qutlyqtemir basshylyq etetin oń qol, sol qol oǵlandaryna, Azaýdyń Muhammedqoja bastaǵan myńbasy, júzbasy, onbasy bekterine, darýǵalaryna, baj jınaýshylary men tarazyshylaryna…» dep bastalatyn jarlyq mátininde onyń esimi barshaǵa bılik jasaıtyn sol laýazymyna sáıkes atalyp tur (Grıgorev A. P., Grıgorev V. P. Iarlyk Ýzbeka veneıanskım kýpam Azova: Rekonstrýkııa soderjanııa // Istorıografııa ı ıstochnıkovedenıe ıstorıı stran Azıı ı Afrıkı. L., 1990. Vyp. 13. 74-107-b).
Al eki jyldan keıin Joshy ulysyn aralap, óz saparnamasy arqyly sol kezeńge qatysty teńdesi joq qundy derekter qaldyryp ketken arab jıhangezi Ibn Battýtanyń jazǵandarynan biz Qutlyqtemirdiń taǵy da Horezm ulysbegi qyzmetine oralǵanyn baıqaımyz. Úrgenishke arnaıy soqqan saıahatshy Horezm ámiri Qutlyqtemirdiń sháhardy órkendetýge qosqan zor eńbegin tamsana sýretteıdi. Úrgenishtiń bitimine tań-tamasha qalyp, ony túrkterdiń dańqty bazarlarymen, keń qoltyq kóshelerimen, kóptegen sándi qurylystarymen áıgili, asa zor da sulý qalalarynyń biri, dep joǵary baǵa beredi. Sháhar turǵyndarynyń kóptigi sonsha, olar bir qaraǵanda, aınala tóńirekti teńizdiń tolqyndary sııaqty teńseltip, yrǵaltyp jibergendeı áserge ıelendiredi, dep beıneleıdi. Sháhardy Qutlyqtemir syndy bedeldi bek basqarady. Onyń zaıyby Tórebıke de áıel zattylardyń asyl úlgisi, ardaq tutýǵa laıyq óreli, óte qarapaıym jan. Ol Horezm qazysy Ábý Hafstyń áıeli Jıjaǵy qatýnnyń sińlisi. Úrgenishtiń munaraly bas meshitin osy hanym salǵyzǵan. Onyń janyndaǵy medreseni Qutlyqtemirdiń ózi turǵyzǵan (Tızengaýzen… 207-240-b.), dep jazady. Úrgenish ámiriniń baılyq pen berekege malynǵan saltanatty saraıynda ráýishti áńgimeler ótkizgen sátterin iltıpatpen sóz ete otyryp, ulysbekti bilimi men biligi qup jarasqan sańlaq tulǵa, sol zamannyń aldyńǵy qatarly qaıratkerleriniń biri retinde baǵalaıdy.
Bul rette Qutlyqtemirdiń Joshy ulysynyń astanalary – Saraı-Berke men Jańa Saraı (Saraı ál-Jádıd) sháharlaryn kórkeıtý isine de óz úlesin qosqanyn aıtpaı ketpeske bolmaıdy. Edil alabynda Altyn Ordanyń negizgi eki astanasy bolǵany belgili. Ekeýi de Edildiń sol jaq salasy, qyzdyń qos burymyndaı bop teńizge deıin uly darııamen qatarlasa aǵatyn Aqtóbe (Ahtýba) ózeniniń jaǵasynda. Tarıhshylar kóp ýaqyt ol astanalardyń ataýlaryn Saraı-Batý jáne Saraı-Berke túrinde tanyp, alǵashqysy Batý bılegen jyldary (1236-1255), ekinshisi Berke han (1256-1266) zamanynda irge kóterdi dep kelgen edi. Alaıda, keıingi arheologııalyq zertteýler nátıjesi boıynsha, bul qos ataý bir sháhardyń eki kezeńdegi esimi bop shyqty. Parsy jylnamashylary ony Saraı-Batý dep jazǵandy daǵdy etse, arab shejireshileri qalany musylmanshylyqqa alǵash beıil bergen Berke hanǵa degen qurmetteriniń belgisi retinde Saraı-Berke dep atapty. Búginderi Qajytarhan (Astrahan) qalasynan 80 shaqyrymdaı teriskeıde jatqan joıqyn qala qırandylarynyń belgileri sol qos esimdi astananyń baıyrǵy orny. Al odan júz shaqyrymdaı joǵaryda ornalasqan Saraı ál-Jádıd (Jańa Saraı) sháharynyń irgesi Ózbek hannyń tusynda ǵana qalana bastapty. Ǵalymdar dáıekteýinshe, Ózbek han sonda jerlengen (Egorov V. L. Istorıcheskaıa geografııa Zolotoı Ordy v XIII-XIV vv. M.: Naýka, 1985. 111-117-b.).
Ózbek pen Qutlyqtemir bılik qurǵan jyldar Joshy ulysynyń eń dáýirlegen kezeńderiniń qatarynda sanalady. Ol ýaqyt qala qurylysynyń da aıryqsha órkendegen shaǵy. Derekkózderde baıyrǵy astana Saraı-Berkeniń de sol ýaqyttarda álemdegi eń sáýletti qalalardyń birine aınalǵandyǵyn tamsana sýretteıdi. Demek, ol jarqyn isterde jıyrma jyldaı hannan keıingi ekinshi laýazymdy atqaryp júrgen Qutlyqtemirdiń de kádimgideı mol úlesi, qatysy bar dep aıtý ábden qısyndy. Astana baıtaqtyń kórkeıýine bas-kóz bolý da beklerbektiń basty mindetteriniń birine saıady. Sol zamanda 75 myńdaı adam mekendegen Saraı-Berkeniń asqaq saltanaty Ibn Battýtanyń saparnamasynda taıǵa tańba basqandaı anyq sypattalady. Jıhangez onda Ózbek sultannyń Saraı-Berke atty astanasyna kystygúni Qajytarhannan úsh kún júrip jetkenin jazady. «Sháhar halqy meılinshe mol, ıin tiresken sáýletti úıleri, samsaǵan bazarlary, keń kósheleri bar óskeleń ári asa ádemi qalalardyń biri. Birde biz onyń kólemin bilmek nıetke berilip, atqa minip aınalyp shyqpaq boldyq. Qalanyń bir basynda turatyn biz, azanda úıden shyqqannan, tús aýǵanda ǵana onyń ekinshi basyna ázer jettik. Sol jerde namazymyzdy oqyp, aýqattanyp alyp ymyrtta ǵana jatyn ornymyzǵa qaıtyp oraldyq», – dep jazady Battýta. – «Bir ret qalanyń enin baıqamaq bop shyǵyp, jarty kúnde ǵana keıin orala aldyq. Sháharda 13 bıik munaraly meshitten basqa kóptegen kishigirim meshitter de bar. Astananyń qazysy Badr ad-dın ál-Aradj – eń úzdik qazylardyń biri. Munda ıslam ǵulamasy ımam Noman ád-dın ál-Harazmıdiń de óz
qujyrasy bar. Men onymen jolyqtym, ol eń bilgir sheıhtardyń biri, sonshama qarapaıym ári qaıyrymdy jan eken», – deıdi saıahatshy. Sapar jazbalarynan Qutlyqtemir beklerbektiń Uluǵ ulysta ıslamdy ornyqtyrý baǵytynda atqarǵan isine kóp kómek bergen bul sheıhty Ózbek hannyń da qatty qadirleıtinine kýá bolamyz. Battýta Altyn Orda bıleýshisiniń ár juma saıyn sheıhqa arnaıy jolyǵyp ketetinin, alaıda ımamnyń ony qarsy alýǵa ózi shyqpaıtynyn jáne han kelgende ornynan turmaıtynyn tańdana jazady. Han onyń aldyna jaıǵasyp, ımammen sonshama izet saqtaı otyryp áńgimelesedi, sheıh ta hanǵa jyly peıil, qurmet bildire til qatysady (Tızengaýzen… 231-232-b.). Arab jıhangezi endi salynyp jatqan Jańa Saraı sháhary týraly, ol jaqqa joly túspegesin eshteńe aıtpaıdy. Árıne irgesi sol jyldary kóterile bastaǵan bul jańa astananyń qurylysyna da Qutlyqtemirdiń tikeleı aralasqany anyq. Saraı ál-Jádıdtiń sharyqtap órleýi negizinen Ózbektiń balasy Jánibek hannyń bıligi tusyna (1343-1357) dóp keledi.
Shynynda Battýtanyń eńbegin Uluǵ ulystyń Qutlyqtemir sııaqty kóptegen tulǵalarynyń ǵumyryna qatysty talaı maǵlumatty toptastyrǵan eń qundy derekkóz ekendigine moıynsynbasqa esh laj joq. Máselen, saıahatshynyń Ózbek hannyń otbasy músheleri, áıelderi, bekteri týraly sóz etken tustarynan, hannyń altyn shatyr ishindegi ústi asyl tastarmen malynǵan kúmis sıraqty taqqa otyrǵan kezinde, onyń oń jaǵynda úlken hanymy Taıdýly qatyn, onyń qasyna ekinshi hanymy Kebek qatyn (qońyrat begi Naǵanaıdyń qyzy), hannyń sol jaǵynda úshinshi hanymy Baıalyn qatyn (Konstantınopol patshasynyń qyzy), onyń janyna Ordasha qatyn (úısin Isabek beklerbektiń qyzy) jaıǵasqany týraly qundy derekterge jolyǵar edik. Taqtyń aldyńǵy tusynda, oń jaqta hannyń órimdeı úlken uly Tynybek, sol jaqta ekinshi uly Jánibek turypty. Olardyń aldynda hannyń qyzy Útkóshek jaıǵasqan. Oń jaq, sol jaqtaǵy oryndyqtarda úlkendi-kishili bekter tizilip otyrypty (Tızengaýzen… 217-223-b.). Bul jerde hanymdar arasyndaǵy Baıalyn qatyn týraly birer sóz aıtýǵa týra keledi. Keı eńbekterde osy hanym men anaý jyldary Ózbektiń ákesi Toǵryldyń áıeli bolǵan, Ózbektiń aman qalýyna jáne onyń han taǵyna otyrýyna kóp kómek kórsetken qońyrat tekti Baıalyndy shatastyryp jatady. Jas Ózbektiń qolyna handyq bılik tıgennen keıin, onyń otbasyna bas-kóz bolý mindetin Qutlyqtemir osy Kelin-Baıalynǵa tapsyrǵan-dy. Han da óz tarapynan kishi sheshesine úlken izet-qurmetpen qaraıdy. Baıalyn 1323 jyly qaıtys bolǵannan keıin (Grıgorev A. P., Grıgorev V. P.Poslanıe ordynskoı hanshı Taıdýlly veneıanskomý dojý (1359) // Vestnık SPb ýn-ta. 1996. Ser.2. Vyp. 4. 18-19-b.), ol ózine bar qamqorlyǵyn tanytqan jannyń áziz esimin este qaldyrý úshin, vızantııalyq hanshaıymǵa (shamasy, ımperator Andronık II Paleologtyń qyzy) úılengende, onyń hrıstıan esimin ózgertip Baıalyn dep ataıdy…
Battýtanyń Saraı-Berkeden soń uzaq jol júrip Horezmge jetip, ýálaıat ulysbegi Qutlyqtemirge jolyqqan kezi áıgili beklerbektiń qýaty qaıtyp, shaý tartyp, qımyl-qozǵalysty azaıtqan shaǵy edi. Saıahatshymen áńgimelesken kezde ol aıaǵyn qymtaı jaýyp otyrypty. Horezm begi túrkterdiń kóbinde kezdesetin aıaqqa tuz baılaný dertimen aýyrady eken, dep túsindiredi muny arab jıhangezi.
Battýtanyń kelip-ketkenine bir jyl ótkende, ıaǵnı 1335 jyldyń 26 qarashasy kúni Úrgenish jurtyn úlken qasiret-muńǵa kómdirgen qaraly habar tarady. Qalyń eldiń qabyrǵasy qaıysyp, «Allanyń nury jaýǵan, jer-jıhannyń jaryq shamshyraǵyndaı, ıslam ulylyǵynyń aıqyn nyshanyndaı bolǵan Qutlyqtemir syndy ardaqty patshamyzdyń demi úzildi», dep qaıǵynyń ay zapyranyn jutty. Sol zaman jylnamashylary bul orny tolmas qaza týraly «Ózbek ulysynyń basty tiregi bolǵan áıgili tulǵa dúnıeden ozdy» (Fasıh Ahmad al-Havafı. Fasıhov svod. Tashkent. Fan. 1980. 60-b.), dep qaǵaz betine túsirip, alǵy dáýirlerge asyrdy…
* * *
Derekkózderde «Qutlyqtemir beklerbektiń Muhammedqoja jáne Saraıtemir atty eki inisiniń bolǵandyǵy» da jazylyp qalǵan. Badraddın ál-Aınıdiń pysyqtap aıtýynsha, olar Qutlyqtemirge myqty súıeý bop, aǵasy bergen tapsyrmalardy tyńǵylyqty oryndaýlarymen erekshelengen. Qutlyqtemir basqarǵan joryqtarǵa qatysqan. Jas Ózbek handy taqqa otyrǵyzý úshin jantalas ótken qaýip-qaterli kúnder kezinde de aǵa qasynan tabylyp, qoldan kelgen kómekterin aıamaǵan (Iz letopısı Badr ad-dına al-Aını // Tızengaýzen… 361-b.). Jáne bul qyzmetteri eleýsiz qalmaǵan. Ózbek han eti tiri jıenderine ordanyń beldi-beldi qyzmetterin berip otyrǵan.
Muhammedqoja týraly eń qundy derekti biz taǵy da sol Battýtadan kezdestirer edik. Qara teńiz arqyly Qyrymǵa kelip, odan soń arbaǵa minip Azaý qalasyna jetken saıahatshy, osynda qalanyń darýǵasy (ámiri) Muhammedqoja ál-Horezmıge jolyqqanyn jazady. Eki kúnnen keıin Azaýǵa Qyrymnyń ulysbegi Tólektemirdiń saparmen kelýine oraı úlken qonaqasy berilgende, sol dastarqannyń syıly meımandarynyń biri bolady. Jylqy eti, qymyz jáne boza molynan tartylǵan astan keıin quran oqyla bastady, dep jazady jıhangez. Ony qurannyń sonshama ádemi mahammen oqylǵany rıza etedi, sondaı-aq ýaǵyz aıtý kezinde, áýeli onyń arabsha, sodan soń túrkshe qaıtalanǵanyn atap ótedi. Qurannan keıin mánerlep óleń oqý men án aıtýǵa kezek berilipti. Aldymen arabsha, sosyn parsysha men túrkshege aýysypty. Kádimgideı án men poezııa saıysy saltanat qurypty (Iz opısanııa pýteshestvıı Ibn Battýty // Tızengaýzen… 213-214-b.). Muhammedqojanyń shańyraǵynda ótken osy keshti sıpattaýdyń ózinen-aq sol zamanda orda mańynda qalyptasqan rýhanı ómirdiń bitim-tynysyn baıqaý qıyn emes. Túrk bekteriniń mádenıetke osylaısha kóńil bólýiniń arqasynda, Altyn Orda zamanynda orta qypshaq tilindegi baı ádebı mura jasaldy. Qutb, Horezmı, Saıf Saraı, Álı jáne basqa da qalamgerlerdiń shoqtyqty shyǵarmalary dúnıege keldi.
Osy rette biz tilge tıek etip otyrǵan Muhammedqojanyń Altyn Orda zamanyndaǵy uly shyǵarmalardyń biri – áıgili «Muhabbatnama» dastanyn aqyn Horezmıge tapsyryspen jazdyrǵan tulǵanyń tap ózi ekenin aıtsaq ta jetkilikti. Horezmıdiń:
O, arystan júrekti, Qońyrat uryǵy,
Kishi jastan ulyqtardyń ulyǵy.
Baqyt – kózi, bereket – kenishi,
Muhammedqoja bek álemniń qýanyshy.
Elimiz jansyz tán edi buryn sensiz,
Shahtyń shahy Jánibek hanǵa etenesiz, –
dep sıpattaıtyn («Oǵyz-nama», «Muhabbat-name». –Almaty: «Ǵylym», 1986. 91 b.) joǵary laýazymdy begińiz osy Muhammedqoja bolatyn. Dastannyń 1353 jyly Jánibek hannyń kezinde, onyń Syr boıyndaǵy ordalarynyń birinde jazylǵanyna qaraǵanda, Qutlyqtemirdiń bul inisi sol kezge deıin bılikte nyǵyz otyrǵan.
Ol ǵana emes, kishi inisi Saraıtemir de kóp jyldar boıy ordadaǵy eń joǵary qyzmetterdi atqarypty. Jánibek han ákesi Ózbekke talaı ýaqyt arman bolǵan Ázirbaıjandy 1356 jyly jaýlap alǵan kezde, aımaq ortalyǵy Tebrızge balasy Berdibekti ulysbek etip qaldyrady da, onyń qasyna Saraıtemirdi ýázir etip bekitedi. Berdibek keler jyly ákesi Jánibektiń naýqastanyp qalǵanyn estigesin, taqtan aıyrylyp qalam ba degen qaýippen dereý ordaǵa qaıtady. Bar týysqanyn qyryp, taqqa otyrǵan soń, Berdibek han qııat Moǵulbuǵaǵa beklerbek qyzmetin, Saraıtemirge odan keıingi ýázirlik laýazymdy berip, oǵan ordanyń búkil qarjy isin basqarýdy tapsyrady (Grıgorev A. P., Grıgorev V. P. Iarlyk Berdıbeka veneıanskım kýpam Azova 1358 g.: Rekonstrýkııa soderjanııa // Istorıografııa ı ıstochnıkovedenıe ıstorıı stran Azıı ı Afrıkı. SPb. Vyp. 16. 24-66-b.). Alaıda eki jyldan keıin, keı tarıhshylardyń topshylaýynsha, Berdibektiń ózi de sondaı zulym qastandyqtyń qurbanyna aınalady. Onymen birge janynda júrgen talaı adam da ajal tyrnaǵyna iligedi. Solardyń biri Saraıtemir bolatyn. (Ótemis qajynyń jazýynsha, Berdibek úsh jyl patshalyq quryp baryp, naýqastan qaıtqan. /Ótemis qajy… 184-b./). Berdibektiń ólimimen Batý urpaqtarynyń Altyn Ordadaǵy uzaq áýlettik bıligi aıaqtalyp (qazaq arasynda ony «nar moıyny Berdibekte kesildi» dep aıtady), jıyrma jyldaı ýaqytqa sozylǵan alasapyran kezeń bastalǵan edi.
* * *
Altynordalyq Qutlyqtemir uluǵbek týraly osy maqalanyń sońynda Irandaǵy Hýlaǵý (Shyńǵyshannyń Tóleden týǵan nemeresi) áýleti bılegen elhandar memleketinde de qońyrattan shyqqan taǵy bir Qutlyqtemir esimdi bektiń bolǵanyn qaperge sala ketkimiz keledi. Ol 1262 jyldary Hýlagý áskerin basqarǵan qońyrat Abataı noıannyń balasy. Abataıdyń Qutlyqtemirden basqa Narbur, Otaman degen uldary da bolǵan. Hýlagýdyń shóberesi Ǵazan hannyń (1271-1304) eki áıeli de Abataı bektiń nemereleri.
Biri Bolǵan – Otamannyń qyzy bolsa, ekinshisi Keremen – Qutlyqtemirdiń qyzy. Qutlyqtyń taǵy bir qyzy Eltúzmish Qazan hannyń inisi Oljaıtý hanǵa shyqqan (Rashıd ad-Dın. Sbornık letopıseı. Tom 1. Knıga 1. M.-L. AN SSSR. 1952. 163-b).
2. Naǵanaı bek jáne onyń urpaqtary
El aýzynda taraǵan dástúrli Qońyrat shejiresiniń qaı-qaısysy da álqıssa sózin Naǵanaı bıden bastaıdy. Qońyrattyń túp atasy Naǵanaı babamyz eken, onyń otyz balasy bopty, qazirgi qazaq qońyrattary onyń Jyǵaly, Meldebı, Orynbı degen úsh balasynan óripti, qalǵandary Jıdeli-Baısyn jaqta eken, delinedi (Beısenbaıuly J. Qazaq shejiresi. Almaty: Atamura-Qazaqstan, 1994. 42-48-b.). Qazaq shejiresindegi «Naǵanaı bıdiń otyz balasy bopty» degen bul ápsana halqynyń jartysy qońyrattardan turatyn qaraqalpaqtarda da bar. Olardaǵy erekshelik Naǵanaıdyń Naǵadaı dep atalýynda ǵana. Máselen, qaraqalpaqtyń uly aqyny Berdaq Qarǵabaıulynyń (rýy qońyrat) «Shejire» atty shyǵarmasynda:
«Naǵadaı bıı ıýrt aǵasy,
Jýmlá Qońyrattyń babasy,
Otyz ýǵylnyń atasy,
Ýǵly otyz bolǵan eken»2, –
deıtin joldar bar (Berdaq. Tańdamaly shyǵarmalary. Nókıs: Qaraqalpaqstan, 1987. 273-b.). Osy shyǵarmanyń taǵy bir shýmaǵyndaǵy: «Naǵadaıdyń otyz ýǵly, Eben-Seben ekı qýly» degen joldar da qazaq qońyrattary shejiresindegi: «Naǵanaıdyń otyz uly jáne Emen, Semen degen eki quly bolǵan. Naǵanaı ol ekeýin de óz balalary sanaǵandyqtan, otyz eki balasy bar delinedi»; «Naǵanaı Úrgenishke barǵanda oǵan Emen, Semen degen eki qul beripti. Naǵanaı ol ekeýin de quldyqtan azat etip, ózine bala qylyp alypty. Solardy qosqanda, Naǵanaıdyń otyz eki balasy bolǵan», deıtin qosymsha táptishteýlermen qabysyp jatady.
Aýyzeki shejirelerde qońyrattyń túp atasy retinde atalyp, birsypyra ańyzdyq saryndarmen kómkerilgen Naǵanaı esimi – bir qaraǵanda, qazaqtyń basqa da taıpalaryna qatysty keı shejirelerde ushyrasatyn, kóbine áýelgi túpbaba retinde halyq qııalynan ǵana týyndaǵan, tarıhı deregi málimsiz tulǵalar sekildi bop ta qabyldanar edi. Alaıda, Naǵanaıdyń jóni basqa. Ol ómirde shyn jasaǵan, sonaý Altyn Orda dáýirinde Ózbek hannyń zamandasy bolǵan, onyń balasy Jánibek hannyń kezinde de áıgili ulysbek retinde tanylǵan aıbyndy ámirlerdiń biri.
Joshy ulysy (Uluǵ ulys, Altyn Orda) zamanyna qatysty jazba derekkózderge Naǵanaı bektiń esimi qaraqalpaq shejiresindegideı, Naǵadaı, Naǵataı nemese Nýǵdaı, Nangýdaı, Iangýdaı túrinde ártúrli bop túsken. Qazaq tiliniń óz úndestik ereksheligine saı ol bizde Naǵanaı bolyp qalyptasqan. Eger merzim jaǵynan dáıekter bolsaq, Naǵanaı esiminiń tarıhta alǵash ret qaǵazǵa túsip tańbalanýy áıgili arab saıahatshysy Ábý Abdallah Ibn Battýtanyń (1304-1377) arqasynda júzege asqanyn kóremiz. 1334 jyly Joshy ulysyn aralap júrgen ol, Ózbek hannyń Bestaý mańyna jaılaýǵa shyqqan jazǵy ordasyna barǵanda óziniń osy bekpen tikeleı jolyqqanyn jazady.
Ol zaman Altyn Ordanyń asa dáýirlep, erekshe baıyǵan, sán-saltanaty artqan kezi. Jıhangezdiń han ordasy men onyń tóńiregindegi berekeli de baqýatty tirlikti qaz-qalpynda beıneleýi – etnografııalyq turǵydan asa qundy maǵlumattardy ortaǵa tartady. Battýtanyń bul jazbalaryn Uluǵ ulystyń sol dáýirdegi dáýletti, mamyrajaı tynys-tirshiligi týraly enıklopedııalyq deńgeıdegi jınaq dese de bolady. Muny Ózbek hannyń hanymdary (qatýndary) kóshiniń jaılaýǵa qalaı bettep kele jatqandyǵy sýrettelgen joldardan da aıqyn baıqaý qıyn emes. «… Árbir qatýn kúımeli arbamen júredi. Kúıme shatyry altyn jalatqan kúmisten ne oımyshtalyp boıalǵan aǵashtan jasalǵan. Arbany súıreıtin attar jibek jabýly. Attardyń biriniń arqasynda otyrǵan aıdaýshy bozbalany ulaqshy dep ataıdy. Kúımedegi qatýnnyń oń jaǵynda ájepteýir egdergen kári áıel, ony ilýqatýn (kómekshi) dep ataıdy, sol jaǵynda qujyqqatýn (kıindirýshi) atalatyn egde áıel. Qatýnnyń (hanymnyń) qarsy aldynda júziktiń kózinen ótkendeı sulý, órimdeı alty qyz. Al art jaǵynda arqasyn súıep otyrý úshin dál sondaı taǵy eki qyz jaıǵasqan. Qatýnnyń basynda tóbesine taýystyń ásem qaýyrsynyn bekitken, qymbat asyl tastarmen bezendirilgen táj, ústinde altyn-kúmis, asyl tastan kóz qaryqqan jeńil jelbegeı shapan. Ilýqatýn men qujyqqatýnnyń bastarynda zerli kımeshek. Qyzdardyń basynda tóbesine taýys qaýyrsyny taǵylǵan, asyl tastarmen bezendirilgen shoshaq tebeteı. Bári de asyl tastary jarq-jurq etken jibek kóılek kıgen. Qatýn kóshinde on-on bes shaqty, ústerinde jibekten tigilip, altynmen zerlengen, asyl tastarmen árlengen kıim kıgen vızantııa nemese úndi bozbalalary. Olardyń qolynda altyn, kúmis nemese sol altynmen aptalyp, kúmispen kúptelgen asataıaq. Qatýn kóshiniń sońynda 100-ge tarta basqa arbalar. Olardyń árqaısynda ústerine jibek kıim, bastaryna shoshaq bórik kıgen tórt-bes qyzmetshi áıel. Olardyń sońynda túıe, ógiz jegilgen 300-ge jýyq arba, olarda qatýnnyń qazynasy, dúnıe-múlki, kıim-keshegi, as-sýy artylǵan…» (Tızengaýzen V.G. Sbornık materıalov otnosıaıhsıa k ıstorıı Zolotoı Ordy // Istorııa Kazahstana v arabskıh ıstochnıkah. 1 tom. A.: Daık-Press. 2005. 219-222-b.).
Arab saıahatshysynyń joljazbasynan dál osyndaı saltanatty qatýn (hanym) kóshimen Naǵanaı bektiń qyzy Kebek begimniń de jaılaýǵa kelgenin baıqaımyz. Elde Ózbek hannyń syıly qonaǵy retinde júrgen Battýtanyń birer kúnnen keıin onyń hanymdarynyń shańyraqtaryna da iltıpat bildirip bas suǵyp shyǵatyny bar. Áýeli bas hanym Taıdýly begimniń (Jánibek pen Tynybek hanzadalardyń anasy) ordasynda meıman bolǵan soń, saıahatshy kelesi kúni hannyń ekinshi hanymy Kebek begimniń ordasyna da izet jasaıdy. Onyń otaýyna kirgen kezde hanym jaıly tósenish ústinde kıeli quran kitabyn oqyp otyrypty. Úı ishinde onshaqty kempir men jıyrma shaqty qyz zerli kıimder tigýmen aınalysýda eken. Meımandardyń ıilip amandasqan iltıpatyna Kebek begim sonshama bııazy túrde jaýap berip, ádemi tilekterin bildiripti. Molda quran oqyǵannan keıin, hanym sándi tostaǵandarmen qymyz aldyrady. Solardyń birin begim saıahatshyǵa degen qurmetin bildirip óz qolymen usynady. «Bul Naǵadaı bektiń qyzy, – dep jazady Battýta. – Ákesin kórdim. Zor deneli kisi. Aıaǵyna tuz baılaný dertimen aýyrady eken. Aıaǵyn basa almaıtyn bolǵan soń, kóbine arbamen júredi. Bir jerge barý kerek bolsa, qyzmetshileri ony qoldarymen kóterip alyp keledi, sońyra solaı alyp ketedi. Dál osyndaı naýqasqa uluǵbek Isabek te ushyrapty. Ony da osylaısha kóterip alyp júredi eken», deıdi ári qaraı saıahatshy.
Bul Isabek te – ataqty uluǵbek Qutlyqtemirmen birge talaı jyl Ózbek hannyń eń senimdi adamdarynyń biri bolǵan tulǵa. Qutlyqtemir ekeýi bir-birimen kezek-kezek almasa otyryp beklerbektik laýazymdy atqarǵan. Ózara týystyǵy, jekjattyǵy da bar. 1335 jyly kóz jumǵan Qutlyqtemirdiń óz basy Ózbek hannyń ápkesin alǵan, balasy Harýnbekke Ózbektiń Taıdýlydan týǵan qyzyn ápergen, ordanyń sarysúıek qudasy bolsa, úısin Isabek te Ózbekke qyzyn berip qana qoımaı (kishi hanym Ordasha osy uluǵbektiń qyzy), ózi de hannyń úlken qyzy Útkóshekti alǵan bel kúıeý. Naǵanaıdyń da hanmen ilik-shatystyǵy osyndaı. Onyń qyzy Kebek begim Ózbektiń ekinshi áıeli bolsa, hannyń taǵy bir qyzy Shekerbıkeni balasy Aqqusaıynsopyǵa ápergen.
Naǵanaıdyń arǵy tegi kim? Ol qońyrattyń qaı tuqymynyń urpaǵy degen saýaldarǵa jaýap izder bolsaq, biz ony Altyn Ordanyń Toqtaı han zamanyndaǵy (1291-1312) áıgili qońyrat bekteriniń eń mártebelisi bolǵan Saljudaıdyń tóńireginen tabar edik. Bul ámir týraly parsynyń ataqty tarıhshysy Ráshıd ád-Dınniń «Jamıǵ at-taýarıh» kitabynyń «Qońyrat taıpasy» atty taraýy ǵana emes, basqa da tustarynda biraz maǵlumat bar. Saljudaı Shyńǵys hannyń báıbishesi Bórtege jaqyn týys bop keletin dúmdi bekterdiń biri. Ákesiniń aty Bulaǵan noıan. Bórte báıbisheniń jaqyn týysy bolǵan soń da sózi ótimdi Bulaǵan bek – óz ýaqytynda Shyńǵys hannyń Eke Moǵúl ulysynyń tórt tiregi bolǵan uldarynyń kenjesi, qara shańyraq ıesi Tóleniń týǵan nemeresi (onyń Qutyqty degen balasynyń qyzy) – Kelmish bıkege quda túsip, balasy Saljudaıǵa alyp bergen. Saljudaı men Kelmish bıkeden týǵan Oljaı begim Uluǵ ulystyń hany Móńketemirge (1266-1282) shyǵyp, ekeýiniń nekesinen Altyn Ordanyń 1291-1313 jyldardaǵy bıleýshisi Toqtaı han týǵan (Rashıd ad-Dın. Sbornık letopıseı. Tom 2. M.-L. AN SSSR. 1960. 84-85-s).
Ráshıd ád-Dınniń asa qundy shyǵarmasynda osy Toqtaıdyń Joshy hanǵa shóbere bop keletin týysy, ataqty qolbasshy, Don ózeninen Dýnaıǵa deıingi aralyqty jeke ózi bılep-tóstegen Noǵaı beklerbekpen qaqtyǵysyp qalýynyń bir sebebi de osy Saljudaıǵa qatysty týyndaǵany jazylady.
Toqtaı hanǵa týǵan qaınaǵa bop keletin Saljudaı óziniń balasy Baılaqqa (Iaılaq) áıgili han tuqymy Noǵaıdyń qyzy Qııaqty (Qabaq) ápergen eken. Alaıda jas jubaılar kóp uzamaı birine-biri salqyn tartypty. Kelin túrtpekteýge ushyrapty. Qııaq bul jaıdan tórkinderin habardar etipti. Noǵaı beklerbek buǵan kádimgideı týlap, kezinde Toqtaıdyń taqqa otyrýyna óziniń aqylyn da, aılasyn da aıamaı jumsap, taqty jaýlarynan tartyp áperýge úlken kúsh jumsaǵanyn alǵa tartyp, endi sol eńbegimdi esh qylyp, bılikti Saljudaıǵa berip qoıǵanyń qalaı, degen renishin bildiredi. Eger menimen durys qatynasta bolǵyń kelse, Saljudaıdy Horezmdegi óziniń ulysyna jiber, degen qatań talapqa barady. Buǵan Toqtaı han: «Ol ákemdeı bolǵan adam, jasy kep otyrǵan bek, ózime tárbıe bergen, qalaı shettetemin» degen ýáj aıtyp, kónbeıtinin baıqatady. Aqyry sol eges úlken kıkiljińge ulasyp, Noǵaı men Toqtaıdyń arasyndaǵy soǵysqa uryndyrady. 1300 jyly Noǵaı qoly jeńiliske ushyrap, qasynda qalǵan on jeti adammen qashyp bara jatqanda Toqtaı hannyń jasaǵyndaǵy orys sarbazynyń qolynan qaza taýyp, bu dúnıeden ótedi (Sonda).
«Jamıǵ at-taýarıh» jylnamasynda Saljudaıdyń Baılaqtan (Iaılaq) basqa balasynyń esimi atalmaıdy. Degenmen, osy oraıda amerıkandyq ǵalym Iý. Bregeldiń ortaazııalyq qońyrattardyń áýlettik tarıhyn zerttegen eńbegindegi Aǵadaı bahadúrdiń esimi atalatyn derekkózge nazar aýdarǵan maqul der edik. Onda Aǵadaıdyń 30 myń úıli qońyrat pen 100 myń úıli basqa da túrk jurttaryn basqaryp, Bulǵar, Sherkes, Qazan ulystaryn bılegeni, onyń balasy Naǵdaıdy Ózbek hannyń Edil darııasynyń tómengi aǵysyndaǵy elge bı etkeni, ol bektiń Horezmde jerlengeni jazylypty (Ishakov D. Iýgo-vostok Tatarstana: problema ızýchenııa etnıcheskoı ıstorıı regıona HIÚ-HÚII vv. // Almetevskıı regıon: problemy ıstorıko-kýltýrnogo nasledııa. Almetevsk, 1999. 15-20-s.).
Hıýa tarıhshylary Shırmuhammed Mýnıs (1778-1829) pen Muhammed Rıza Agahıdiń (1809-1874) túrk tilinde jazylǵan «Fırdaýs al-Ikbal» (Berekeniń beıish baǵy) atty shyǵarmasynda da Bulǵardy biraz jyl bılegen Aǵadaı bahadúr týraly aıtylady. Ol orystar men sherkesterge qarsy joryqtarǵa shyǵyp, ol jerlerdegi Joshy han zamanynan beri qırap jatqan qalalardyń qorǵandaryn qalpyna keltiripti. Mýnıstyń jazýynsha, ol 1312-13 jyly ótken bir soǵysta qaza tapqan. Aǵadaı týraly bul málimet Iý. Bregel eńbegindegi Ózbek hannyń kezinde ulysbek laýazymynda bolǵan Naǵdaıdyń ákesiniń aty Aǵadaı degen qısyndy odan ári dáıekteı túsedi (Zaıev I.V. Astrahanskoe hanstvo. S. 14. Moskva: Vostochnaıa lıteratýra, 2006. – 304 s.).
Naǵanaıdyń esimi ár ádebıette ártúrli atalatyny joǵaryda kórsetildi. Sońǵy sóz bolyp otyrǵan Bregel derekkózinde de ol Naǵdaı dep túrlengen. Osy oraıdan alǵanda Saljudaıdyń balasynyń esiminiń birde Baılaq, birde Iaılaq túrinde jazylýyna qarap, ony Aǵadaı, Iaǵadaı dep te, (tipti Baılaqtyń aǵasy ne inisi retinde de) topshylaýǵa bolatyndaı kórinedi. Eger keıingi derekkózdiń merzimi men keıbir qısyndaryna oı jibersek te Aǵadaıdyń ákesi Saljudaıǵa tıesili bolǵan joǵarǵy dárejeli ulysbek mindetin atqarǵanyn baıqaımyz (30 myń úıli qońyrat pen 100 myń úıli
basqa rýlardy bıleıdi). Ráshıd ád-Dın shejiresiniń málimeti boıynsha Aǵadaı 1302 jyly dúnıeden ozǵan. Altyn Orda jylnamashylary Naǵanaıdy 1360 jyl shamasynda dúnıeden ótti dep esepteıdi. Baılaqtyń 1300 jyly qaıynatasy Noǵaı qaza tabardan úsh-tórt jyl buryn úılengenin eske alsaq, ony (ıakı Baılaqty nemese Aǵadaıdy) 1280 jyldardyń o jaq, bu jaǵynda dúnıege keldi dep joramaldar edik. Demek Saljudaı 1302 jyly kóz jumǵanǵa deıin de, onyń jasy jıyrmalardan asqan balasy Baılaqtyń (nemese Aǵadaıdyń) ákesi atqarǵan joǵary laýazym men onyń qaraýynda bolǵan ulysty basqarýy óz qolyna alǵany kádimgideı ılantady. Onda Naǵanaıdyń osy Aǵadaı (Baılaq) bektiń balasy bolýy ábden qısyndy. Iaǵnı, Bulaǵannan – Saljudaı, Saljudaıdan – Aǵadaı (Baılaq), Aǵadaıdan – Naǵanaı. Bulaı deýge Naǵanaıdyń jasy da úılesedi. Onyń 1313 jyly 15-16-synda taqqa mindi delinetin Ózbek hanmen jasy shamalas ekendigin eske alsaq, 1334 jyly Battýta Joshy ulysyn aralaǵan kezde Naǵanaıdyń qyzy, hannyń ekinshi qatýny bop otyrǵan Kebek begimniń jasyn da sol shaqta jıyrmalar qarsańynda, dep qısyndatý da shyndyqtan alys ketpeıdi.
Bul jerde Naǵanaıdyń Ózbek hanǵa qaıynatalyǵy men Ózbektiń qyzyn balasyna alyp berýiniń arjaǵynda, sonaý Saljudaıdyń Toqtaıǵa týǵan naǵashylyǵynan bastalǵan eki shańyraq arasyndaǵy jaqyn qudandalyq úrdistiń ári qaraı sabaqtasyp jalǵasýy jatqany aıdan anyq. Naǵanaıdyń Saljudaı urpaǵy ekendigi týraly bul boljamdy – Saljudaı bektiń ordadaǵy áıgili qońyrat ulysbegi retinde ylǵı aldyńǵy orynnan baıqalar bıik mártebesiniń, so qalpynda keıinnen Aǵadaıǵa aýysqany, odan Naǵanaıǵa ótkeni, odan soń Naǵanaıdyń balasy Aqqusaıynǵa deıin jalǵasqany týraly maǵlumattar da joqqa shyǵarmaıdy. Biz tómende nazar aýdarǵaly otyrǵan qundy derekkózder tizbeginde de sol dáıekti odan ári tııanaqtaı túsetin tustar barshylyq.
Bul derekkózder «Altyn Orda handarynyń jarlyqtary» dep atalatyn qujattar shoǵyrynan turady. Ol jarlyqtarda ádette han tarapynan qabyldanatyn zańdar, normalar men kelisimder, jeke aımaqtarda saýda jasaýǵa qatysty jon-josyq erejeleri men salyq mólsherleri, keı tulǵalarǵa beriletin jeńildikter sııaqty ártúrli máseleler quqyqtyq negizde bekitilip, memlekettik mártebemen mindettelip jatady. Áýelde olar tek hannyń óz atynan ǵana jarııalanatyn dara bılik pármeni bolyp kelse, HIÚ ǵasyrdyń alǵashqy jartysynan bastap, jarlyqtar mátinine Uluǵ ulystyń saıası ómirinde jetekshi oryndarǵa shyǵa bastaǵan beklerbekter men qarashy, ulysbekterdiń de aty-jónderi qosyla bastaıdy.
Sondaı mańyzdy qujattardyń biri – ǵylymı aınalymda «Jánibek hannyń veneııa kópesterine 1342 jylǵy jarlyǵy» degen atpen engen quqyqtyq derekkóz bolyp tabylady. Áýeli sol dáýirde Altyn Ordanyń memlekettik tili bolyp tabylǵan qypshaq tilinde (Nadjıp E.N. Kýltýra ı tıýrkoıazychnaıa lıteratýra mamlıýkskogo Egıpta HIÚ veka. Týrkestan. 2004. 54-b.) jazylǵan bul jarlyq aldymen Azaý qalasynda ıtalıan tiline aýdarylyp, odan Veneııaǵa jetkizilip, Veneııa Respýblıkasynyń sol kezdegi resmı qaǵazdar tili latynshaǵa tárjimalanǵasyn ǵana eldegi senat
komıssııasynyń qaraýyna usynylypty. Italııa arhıvterinde Altyn Orda bıleýshileri tarapynan jazylǵan mundaı jarlyqtardyń onshaqtysy bar kórinedi. Kónege uqypty Italııa muraǵatshylary olardyń bárin shyp-shyrǵasyn shyǵarmaı qattap saqtaı bergen. 1880-1889 jyldary Veneııada memlekettiń mańyzdy kelisimderi men solarǵa qatysty qujattar jınaqtalǵan eki tomdyq basylyp shyqqanda, arhıvte daıyn turǵan osy han jarlyqtary kitapqa bir taraý retinde engen. Kitapta ıtalıan, latyn tilindegi aýdarma nusqasymen ǵana jarııalanǵan ol jarlyqtar, keıinnen sol tilderden orysshaǵa tárjimalanyp, zertteýshiler arasynda talaı ýaqyttan beri Altyn Orda tarıhyn qaýzaýdyń qundy derekkózderi sanatynda paıdalanylyp keledi. Ásirese bul rette, keıingi jyldary túrkolog-derektanýshy hám roman tilderiniń mamandary A.P. Grıgorev, V.P. Grıgorev sekildi peterborlyq ǵalymdardyń qyrýar ister atqarǵanyn atap ótýge bolady. Olar Veneııada saqtalǵan han jarlyqtarynyń áý bastaǵy túpnusqasy qypshaq tilinde jazylǵandyǵyn anyqtaý maqsatynda kóp eńbek etip, jarlyqtarda kezdesetin tulǵalardyń kim ekenin naqtylaý boıynsha da tııanaqty taldamalar jasady (Grıgorev A.P., Grıgorev V.P. Kollekııa zolotoordynskıh dokýmentov XIV veka ız Veneıı. SPb. SPBGÝ. 2002).
Al jarlyqtardyń qypshaqsha jazylǵan túpnusqalary qaıda bolǵan edi? Olar sol dáýirde negizinen Azaý qalasyndaǵy Veneııa konsýldyǵynyń keńsesinde saqtalyp kelgen eken. 1395 jyly Ámir Temir Joshy ulysyna joıqyn shabýyl jasap, ony ımperııa astanasy Jańa Saraımen (Saraı ál-Jádıdpen) birge qıratqan kezde, bul alasapyrannan teńizdiń alqymynda turǵan saýda-sattyq ortalyǵy Azaý sháhary da aman qalmaıdy. Ásirese qalanyń veneııalyq kópester turatyn oramy erekshe búlinip, túgelimen órtke oranady. Sonda konsýldyqtaǵy bar qujat kúlge aınalypty, desedi veneııalyq derekkózder.
Endi Jánibek hannyń 1342 jylǵy veneııa kópesterine arnalǵan jarlyǵynyń latynshadan orysshaǵa qalaı aýdarylǵanyna nazar aýdaralyq. Onyń alǵashqy sóılemi: «Predvechnogo boga sıloıý, velıkogo genııa-hranıtelıa pokrovıtelstvom, moı, Djanıbeka, ýkaz Mongolskogo gosýdarstva pravogo ı levogo kryla oglanam, tem, pod nachalom s Mogýlbýgoı, tysıach, soten ı desıatkov knıazıam, darýgam-knıazıam Azova pod nachalom s Cherkes-hodjoı, tamojnıkam ı vesovıkam, zastavıkam ı karaýlıkam, mnogım lıýdıam, ıdýım po kakomý-nıbýd delý, vsem..» dep bastalady (Sonda. 46-b.).
Eger muny kezinde áıgili orys túrktanýshysy Berezın, sondaı-aq ózimizdiń Shoqan Ýálıhanov zerttegen Toqtamys hannyń polıak knıazi Iagoılaǵa, sondaı-aq Qyrym túmeniniń bekterine qypshaqsha jazylǵan jarlyqtarmen sabaqtastyra qarasaq, onyń áý bastaǵy tól túpnusqasy mynadaı túrde qaǵazǵa tústi dep tabar edik. «Allaǵa berilip, onyń ıgi isi men qaıyrym raqymyna úmit artamyn. (Iaǵnı «ǵala allahı taýakkaltý ýa ǵala karamıh ýa ahsanıkı ǵaýýaaltý» degen arabshadan aýdarma). Meniń Jánibek sózim, Moǵol ulysynyń Moǵulbúǵa basshylyq etetin oń qol, sol
qol oǵlandaryna, Azaýdyń Sherkesqoja basshylyǵyndaǵy myńbasy, júzbasy, onbasy bekterine, darýǵalaryna, tamǵashy, tartynaqshylaryna, buqaýl, tutqaýyldaryna, kóp adamdarǵa, keı jortar jolaýshylaryna, barshaǵa». Sońǵy ataýlardaǵy: darýǵa sózi – aımaq ámiri, tamǵashy – kedenshi, tartynaqshy – tarazyshy, buqaýl – tabysty retteýshi, jortar – júrginshi degen maǵynalardy beretinin eske salamyz (Ibatov A. HIÚ ǵasyrdaǵy handar jarlyqtarynyń tili. Almaty: Ǵylym, 1990. 12-29-b.).
Veneııa kópesterine Azaý qalasynan arnaıy jer bólip berý, saýda-sattyqtaryn júrgizý, salyq tóleý, kemelerden baj alymyn alý, týyndaǵan daýlardy sheshý máseleleri júıe-júıesimen qarastyrylǵan altamǵaly (qyzyltamǵaly) jarlyqtyń sońynda onyń jylqy jylynyń onynshy aıynda (1342 jyldyń 30 qarashasy), orda Balysyrda turǵanda jazylǵany kórsetiledi. (Balysyr Azaý teńiziniń teriskeıindegi qumdaýyt túbek).
Jarlyqtyń eń tómengi jaǵynda ony Veneııa elshileriniń qolyna saltanatty túrde ustatqan Altyn Ordanyń dúmdi segiz beginiń esimderi de tizilgen edi. Sonda eń birinshi bop– Naǵanaı esimi jazylyp tur. Odan keıingileri – Álı, Moǵulbuǵa, Ahmet, Beklemish, Qurtqabashy, Qutlyqtemir, Aıtemir sekildi bekter. Buny Naǵanaıdyń ordadaǵy bedel-bıiginiń sol kezde qandaı deńgeıde ekendigin baıqatatyn salmaqty derektiń biri retinde qabyldaýǵa bolady. Iakı Uluǵ ulysty erekshe dáýirletken Ózbek han bıliginiń sońyna deıin de (Ózbek sodan bir jyl buryn, 1341 jyldyń kúzinde ǵana dúnıeden ozǵan bolatyn), qońyrattardyń sonaý Saljudaı bek zamanynan bergi ordadaǵy bıik mártebeli ornynyń myǵym kúıinde ekeni baıqalady. Han áýletine ári naǵashy, ári jıen bop keletin bul taıpa bekteriniń áli de is basynda, aldyńǵy lekte otyrǵanyn kóremiz. Ózbekten keıin handyq taqqa otyrǵan Jánibek (1342-1357) te óziniń bel qudasy, kishi sheshesi Kebektiń ákesi, ári týǵan qaryndasy Shekerbıkeniń qaıynatasy Naǵanaıdy bılikke jaqyn ustaıdy. Muny ol shyqqan áýlet ókilderiniń atadan balaǵa aýysyp kele jatqan mártebeli ornyna sáıkes, esiminiń tizimde birinshi bop jazylyp turǵanynan da anyq paıymdaýǵa bolady.
Jarlyq sońynda tizimde turǵan bekterdiń birsypyrasy da, birazdan orda tóńireginde júrgen shonjarlar nemese solardyń urpaqtary edi. Ekinshi turǵan Álıdiń esimi bizge Battýta joljazbasynan tanys. Ol Ózbek hannyń Ordasha begim atty hanymynyń (beklerbek úısin Isabektiń qyzy) sińlisin alǵan, bir jaǵynan hanǵa týǵan baja, Isabekke bel kúıeý bala esebindegi bek. Sondaı-aq tizimdegi Ahmet, Beklemish atty esimderdi, shamasy, keıinnen orystyń Ahmetovtar, Beklemishovtar sekildi túrkten taraǵan áýletteriniń túp-tegi retinde joramaldaýǵa bolady. Qurtqabaqshy – ordadaǵy is qaǵazdaryn júrgizýshi, bitikshi, ıakı keńse bastyǵy degendi bildiredi. Al Qutlyqtemir – Battýta ordaǵa saıahattap kelgen kezde Qyrymnyń darýǵasy bolǵan qııat Tólektemirdiń balasy. Tizimniń sońyndaǵy Aıtemirdiń kim ekeni belgisiz, deıdi zertteýshiler.
Arada biraz jyldar ótkende, ıakı 1358 jyly Jánibek hannyń balasy Berdibek hannyń da Veneııa kópesterine qatysty kezekti jarlyq shyǵarýynyń reti kelipti. Árıne bul kezde Naǵanaıdyń shaý tartyp, ári aıaǵynyń aýrýy da tipten asqynyp, qımyl-qozǵalystan qalǵan shaǵy. Alaıda bul áýlettiń orda bekteri arasynda alǵashqy bop atalatyn myǵym orny so kúıinde saqtaýly. Dálirek aıtqanda, onyń ornynda tizimde birinshi bop balasy Qusaıynsopynyń (Aqqusaıynsopy) esimi jazylyp tur. Naǵanaıdyń bılikke belsene aralasqan Aqqusaıynsopy jáne Júsipsopy esimdi eki balasy bolǵan. Ózbektiń týǵan kúıeý balasy Aqqusaıynsopynyń da bılikke kádimgideı kiriskenin osy jarlyqqa esimi birinshi bop enýinen de baıqaý qıyn emes. Ol tizimde ákesi Naǵanaı sııaqty, Berdibek hannyń bas beklerbegi qııat Moǵulbuǵanyń, bas ýázir Saraıtemirdiń (qońyrat Qutlyqtemirdiń inisi) de aldynda tur. Olardan keıingiler de osal emes. Bahrın taıpasynyń kósemi Toǵlubaı men qııat begi Qutlybuǵa.
Naǵanaı balalarynyń esimderine sopy qosymshasynyń jalǵanýy, olardyń horezmdik sopylar baýyrlastyǵyna qatysy barlyǵyn ańǵartady. Bir kezderde olardyń týysy Qutlyqtemir uluǵbek te osy tarıqat talaptaryna saı qımyl-áreket jasaı júrip, Joshy ulysynda musylmandyqty ornyqtyrý isin júzege asyrǵan edi. Demek, Naǵanaıdyń uldary da qońyrattardyń tól ulysynda órken jaıǵan sol rýhanı ilimniń jolyn qýǵan musylman basshylary qatarynda bolǵan. Bul rette sol dáýirlerde sopylyqtyń ádebi men tártibin Beıbarys, Babyr, Muhammed Haıdar Dýlatı sekildi túrk tekti patshalar ustanǵanyn eske sala ketý de artyqtyq etpeıdi. Naǵanaı urpaqtarynyń dinge jaqyn bolǵandyǵyn, Battýta joljazbasyndaǵy «ulysbektiń qyzy Kebek hanym quran kitabyn oqyp otyr eken», degen joldardan da baıqar edik.
Ózbek pen Jánibek handar basqarǵan jyldarda meılinshe órkendegen Altyn Orda Berdibektiń eki jyldaı ǵana ýaqytqa sozylǵan bıligi (1357-1359) kezinde keri kete bastaıdy. Aqyry óziniń bar baýyrlaryn qyryp tastap taqqa mingen Berdibektiń ómiri de sholaq boldy. Bir derekkózderde ol syrqattan qaıtty delinse, ekinshisinde kisi qolynan qaza tapty (Pochekaev R.Iý. Hany Zolotoı Ordy. SPb.: Evrazııa. 2010. 199-200-b.), delinedi. Ol qaıtys bolǵannan keıin, daǵdarysqa kılikken Uluǵ ulys ydyrap, jıyrma jyldaı ýaqytqa sozylǵan alasapyran kezeńdi bastan keshti. Usaq ıelikterge bólinip ap, biriniń túbine biri jetken, bir bıleýshini ekinshi bıleýshi saqasha almastyrǵan kelte handar zamany bastaldy.
Berdibekten keıingi bir taq talasy kezinde Naǵanaı da basqa belgili bektermen birge qazaǵa ushyrady delinedi. Degenmen daǵdarys bastalǵan kezde onyń balalary Aqqusaıynsopy men Júsipsopy ana jyldary Qutlyqtemir ulysbek bop basqarǵan, keıin Naǵanaıǵa aýysqan, áý bastan qońyrat bekteriniń enshisine tıgen Horezm ulysyn Altyn Ordadan bólip alyp, derbes memleket etip quryp ta qoıǵan edi. Qońyrat áýleti qurǵan bul ulystyń alǵashqy ámiri bolǵan Aqqusaıynsopy 1359-1372 jyldar aralyǵynda bılik júrgizdi. Qońyrat ulysy kúsheıip alǵan soń irgedegi
Shaǵataı ulysyna aıbat shegip, 1365 jyly onyń quramyndaǵy Qııat pen Hıýany ózine qosyp alyp, baıaǵy Horezmshahtar memleketine etene aımaqtardy túgendeı bastapty. Biraq, sodan keıingi jyldary Shaǵataı ıelikterin birtindep ózine qarata bastaǵan jaýjúrek Ámir Temir (Aqsaq Temir) qolbasshy ol qalalardy qaıtaryp berýdi talap etipti. Qusaıynsopy oǵan kónbegesin, Temir oǵan qarsy soǵys jarııalap, 1872 jyly Úrgenishti qorshaıdy. Sol qorǵanys shaıqasy kezinde Qusaıynsopy qaza tabady. Onyń ornyna bılikke kelgen Júsipsopy amal joq Ámir Temirmen kelissózge shyǵyp, Qııat pen Hıýadan bas tartýǵa májbúr bolady. Temir onymen qosa, Qusaıynsopynyń qyzy Súıinbıke sulýdy (Ózbek hannyń jıeni) balasy Jahangerge uzatýdy talap etedi. Kelesi jyly Samarqan tóńiregindegi Temirdiń jazǵy ordasynda ámirzada Muhammed Jahanger men Súıinbıke arýdyń úılenýine arnalǵan teńdessiz toı ótedi. Ámir Temirdiń tóńiregindegi jylnamashylar Naǵanaıdyń osy nemere qyzynyń esimin kóbine Hanzada dep jazady (Fasıh Ahmad al-Havafı. Fasıhov svod. Tashkent. Fan. 1980. 97-98-b.).
Ámir Temir týǵan qudasy bolsa da Júsipsopynyń Horezmdi bıleýine odan ári kóp erik bere qoımaıdy. Qońyrat ámirleri taǵy biraz jyl bılik qurǵandaı bolǵanymen, Aqsaq Temir men Joshy ulysyn qaıta qalpyna keltirgisi kelgen Toqtamys han arasyndaǵy kıkiljiń talastardyń ótinde qalǵan aımaqtyń mazasy jyldan jylǵa kete bastaıdy. Aqyry Naǵanaı urpaǵy Súleımensopynyń Toqtamystyń aıdap salýyna erip, Temirge qarsy kádimgideı kóterilýiniń sońy – Ámir Temirdiń 1388 jyly Úrgenishke joıqyn shabýyl jasap, Qońyrat áýleti memleketin joıyp jiberýimen támámdalady. Temir Úrgenish jurtyn Samarqanǵa kóshirip, sháhardyń ornyn typ-tıpyl tegistep, ornyna arpa egýge buıryq beredi. Ámirdiń sarbazdary on kúndeı asa baı da gúldengen qalany tonap, qıratyp, oıranyn shyǵarady. Ulys túgelimen Temir ımperııasynyń quramyna qaraıdy (Iakýbovskıı A.Iý. Tımýr // Tamerlan: epoha, lıchnost, deıanııa. M.: Gýrash.1992. 31-32-b.).
Eli aýa kóshken Úrgenish sháhary osydan keıin-aq qaıta ońalmaıdy. Ári oǵan HÚ ǵasyrdyń basynan bastap, tabıǵattyń aýysýynan týyndaǵan ekologııalyq jaǵdaı da áserin tıgizbeı qoımaıdy. Ámýdarııa arnasynyń ózgerip, qaladan qyryq shaqyrymdaı qashyqtyqqa aýnap ketýi saldarynan, baıyrǵy astana aımaǵy qýańshylyqqa urynyp, aqyry ol bir kósheden ǵana turatyn shaǵyn mekenge aınalady. Sháhardyń Úrgenish ataýy 1645 jyldary odan ońtústik-batysqa qaraı 190 shaqyrymdaı jerde irge kótergen jańa ortalyqqa aýysyp, ol Jańaúrgenish atalady. Sonaý ǵasyrlarda aıbyndy horezmshahtar memleketiniń, odan keıinderi Naǵanaı balalary qurǵan Qońyrat áýleti ulysynyń elordasy bolǵan baǵzy Úrgenish sháhary Kóneúrgenish degen atqa ıelenedi. Aımaq ortalyǵy Hıýa sháharyna kóshirilýine baılanysty, endi ulys ta Hıýa handyǵy dep atala bastaıdy.
Keıingi orta ǵasyrlyq musylman derekkózderinde Naǵanaı esimi árdaıym eńbegi eleýli tulǵalar qatarynda atalatyny nazar aýdartady.
HIÚ ǵasyrdyń basynda ómir súrgen Mýın ad-Dın Natanzı jazǵan, Bartold «Eskendir anonımi» dep shartty at qoıǵan parsysha shyǵarmada «Ózbek tarapynda Ámir Naǵadaıdaı eleýli tulǵa bolǵan emes, biletin kóziqaraqty jandar oǵan tek Shádibek teń edi desedi» degen joldar bar (Anonım Iskandara // Istorııa Kazahstana v persıdskıh ıstochnıkah. IÚ tom. A.: Daık-Press. 2006. 263-b.).
HÚI ǵasyrdaǵy hıýalyq tarıhshy Ótemis qajynyń «Shyńǵys-name» shyǵarmasynda «Hárázm ýálaıatynyń hákimi qońyrat Naǵadaıoǵly Aqqusaıyn» týraly da sóz bolady. Onda Aqqusaıyn da ákesi Naǵanaı sııaqty el bılegen bedeldi tulǵa, shamyna tıse horezm áskerin jıyp, sol kezde daǵdarysqa maltyqqan Saraı ýálaıatynyń (Altyn Ordanyń) ózine de joryqqa attanyp, Taıdýly begim taqqa otyrǵyzǵan Bazarshy handy ornynan alyp, Mańǵytaıuly Hyzyrǵa taqty alyp beretin qudiretke ıe adam retinde beınelenedi (Ótemis qajy. Shyńǵys-name // Qazaqstan týraly túrki derektemeleri. I tom. A.: Daık-Press. 2005. 230-231-b.).
1760 jyldardan bastap Hıýa handyǵynyń bıligine qaıtadan Naǵanaı urpaqtarynyń kelý úrdisi baıqalady. Soǵan deıin de taq tóńiregindegi joǵarǵy oryndarǵa taǵaıyndalyp júrgen qońyrat shonjarlarynyń arasynan Ishmuhammed bı jańa qońyrat áýletiniń negizin qalaıdy. Bul áýlet ózderi han tuqymy bolmaǵannan keıin, taqqa keıde qazaq sultandaryn da shaqyryp, mártebelegen sııaqty bolǵanymen, ózderi ınaq degen laýazymǵa ıelenip negizgi bılikti qoldarynda ustap otyrdy. Sodan olar 1920 jylǵa deıin Hıýa handyǵynyń tizginin qoldan shyǵarǵan joq. 1800 jyldardan bastap ózderine de handyq laýazymdy zańdastyryp, bir ortalyqqa birikken qabyrǵaly memleket basshylaryna aınalady. Hıýa tarıhshylarynyń jazbalarynda sol qońyrat bıleýshileriniń báriniń Ózbek hannyń zamandasy bolǵan, asyl súıegi kóne Qııat qalasyndaǵy Abbas Ýálı sheıhtyń mazaraty qasynda jerlenip, basyna bıik kesene ornatylǵan Nýǵdaı bıdiń (Naǵanaıdyń) urpaqtary ekendigi árdaıym nazarǵa alynady. (Bartold V.V. Novyı ıstochnık po ıstorıı Horezma // Raboty po ıstochnıkovedenııý.ÚIII t. M.: Izd. Vost. Lıt-ry. 1973. 575-578-b.).
Olar ózderiniń handyq bıligi ábden dáýirlegen jyldary, babalary Naǵanaı men onyń urpaqtaryna astana bolǵan Kóneúrgenishti qaıtadan ortalyq etýdiń de joldaryn qarastyrypty. Sháharǵa sý jetkizetin arnaıy aryq (oman) qazylyp, Muhammed-ámın hannyń bıligi kezinde (1845-1855) astanany Hıýadan ejelgi ornyna kóshirmek bopty. Naǵanaı zamanyndaǵy sáýletti ordanyń ornyna «Horezm baq» dep atalatyn myǵym bekinis te saldyrypty. Alaıda Muhammed-ámınniń ózi túrikmendermen ótken bir shaıqasta qaza taýyp, josparlanǵan bul is aıaqsyz qalypty. Artynsha 1873 jyly Hıýa handyǵy Reseı ımperııasynyń qaramaǵyna enip, handyq bılik sol kúıi saqtalǵanymen, balapan basymen, turymtaı tusymen ketken zaman bastalady. Kóneúrgenish sol shaǵyn kent kúıinen óspeı qalady. Búginde ol Túrikmenstannyń Tashaýz ýálaıatyna qaraıtyn Kóneúrgenish atyrabynyń ákimshilik ortalyǵy ǵana. Baıaǵy Horezm memleketi zamandarynan ejelgi órkenıetter astanasy retinde tanylǵan qalada baǵzy dúnıe jádigerlerindeı bop birqatar sáýlet eskertkishteri áýpirimmen saqtalyp qalǵan. Solardyń arasynda qońyrat Qutlyqtemirdiń ulysbektik bıligi kezinde salynǵan bıiktigi alpys jeti metrlik Qutlyqtemir munarasy, áıgili sopy ǵulamasy Nájmáddın Kýbranyń záýlim kesenesi, Naǵanaı balalarynyń bıligi kezinde turǵyzylǵan Tórebıke begimge (Qutlyqtemirdiń zaıyby) arnalǵan sándi kesene, horezmbah, tasqala saraılaryn, Mońǵol joryǵyna deıin salynǵan horezmshah Tekeshke arnalǵan kesene sekildi tamasha ǵımarattar áli de kózdiń jaýyn alady (Kýnıa-Ýrgench // «Vıkıpedııa» enıklopedııasy)…
Naǵanaı bek jáne onyń zamany
Qazaq handyǵy tarıhynyń onyń aldyndaǵy Joshy Ulysy (Uluǵ ulys, Altyn Orda) zamanymen tyǵyz sabaqtasyp jatqany tarıhshylarǵa jaqsy málim. Áýelde Altyn Ordanyń handyq taǵyna otyrý quqyǵy Joshynyń úlken balasy Orda-Ejenge tıesili bolǵanymen, ol óziniń aǵalyq jolyn bir shesheden týǵan inisi Batýǵa berip, ózi sol ulys quramyna enetin Aq Ordany (sol qanatty) basqardy. Aq Ordanyń aýmaǵy Ortalyq Qazaqstan jerin Syrdarııa alabymen qosa qamtyp jatty. Ózbek hannyń (1280-1342) tusynda Joshy ulysy tórt iri ákimshilik aımaqqa: Saraı, Horezm, Qyrym jáne Deshti-Qypshaq ulystaryna bólindi. Olardy Altyn Orda bıleýshisi bekitken ulysbekter basqardy. Ulysbekterdiń eń úlkeni beklerbek dep ataldy. Beklerbek nemese Uluǵbek – bekterdiń begi, ıaǵnı eń úlken (uluǵ) bek degen maǵynany bildiredi. Ol memlekettegi hannan keıingi ekinshi laýazym, bas ýázir.
Joshy ulysy qurylǵan 13 ǵasyrdyń ortasynan bastap 15 ǵasyrǵa deıingi aralyq búkil Deshti Qypshaq dalasyndaǵy túrk taıpalary úshin birtutas saıası, rýhanı, ekonomıkalyq, tildik keńistik qalyptasqan zaman retinde sıpattalady. Ony sol dáýirde aıbyny bıik Altyn Orda ımperııasynyń memlekettik tiliniń búgingi qazaqshaǵa jaqyn «kóne qypshaq» tili dep atalatyn tilde júrgizilgeninen, búkil deshtiqypshaqtyqtarǵa ortaq bolǵan sol tilde ǵajaıyp ádebı shyǵarmalardyń dúnıege kelgeninen, Joshy ulysy handarynyń da túrktenip, Ordadaǵy bılik tutqalaryna túrk taıpalarynan shyqqan bekter men qolbasshylardyń da molynan ıelik ete bastaǵanynan baıqaýǵa bolady. Sol zamandarda Altyn Orda aýmaǵynda quman (kóneqypshaq) tiliniń ústemdik qurǵanyn, shet jurttyqtardyń osy tildi bilý úshin arnaıy sózdikter jasaǵany da ańǵartady. Solardyń biri 1303 jyly dúnıege kelgen latyn-parsy-quman jáne quman-nemis sózdikterinen turatyn «Kodeks kýmanıkýs» (Quman tili sózdigi) atty jazba mura edi. Onyń mátinderinen búgingi qazaq tilinde kezdesetin talaı sóz marjandarynyń sol kezdegi nusqalaryna ushyrasasyz.
Qazaq shejiresindegi qońyrattardyń túp atasy retinde sıpattalatyn Naǵanaı bek te dál sol – Altyn Ordanyń mártebesi asa bıiktep, erekshe sharyqtaǵan shaǵynda bılik qurǵan Ózbek hanmen jasy shamalas jáne onyń balasy Jánibek hannyń (1357 jyly qaza tapqan) kezinde de Ordanyń áıgili tulǵalarynyń qatarynda sanalǵan ataqty ulysbekterdiń biri.
Bul rette qazaq shejiresindegi qońyrattyń túp atasy Naǵanaıdyń otyz balasy bopty, qazirgi qazaq qońyrattary onyń Jyǵaly, Meldebı, Orynbı degen úsh balasynan óripti, qalǵandary Jıdeli-Baısyn jaqta eken, delinetin
ápsananyń halqynyń jartysy qońyrattardan turatyn qaraqalpaq halqynda da bar ekenin eske salamyz. Olardaǵy erekshelik Naǵanaıdyń Naǵadaı dep atalýynda ǵana. Máselen, qaraqalpaqtyń uly aqyny Berdaq Qarǵabaıulynyń (rýy qońyrat) «Shejire» atty shyǵarmasynda:
«Naǵadaı bıı ıýrt aǵasy,
Jýmlá Qońyrattyń babasy,
Otyz ýǵylnyń atasy,
Ýǵly otyz bolǵan eken, –
deıtin joldar bar (Berdaq. Tańdamaly shyǵarmalary. Nókıs: Qaraqalpaqstan, 1987. 273-b.). Osy shyǵarmanyń taǵy bir shýmaǵyndaǵy: «Naǵadaıdyń otyz ýǵly, Eben-Seben ekı qýly» degen joldar da qazaq qońyrattary shejiresindegi: «Naǵanaıdyń otyz uly jáne Emen, Semen degen eki quly bolǵan. Naǵanaı ol ekeýin de óz balalary sanaǵandyqtan, otyz eki balasy bar delinedi»; «Naǵanaı Úrgenishke (Horezmge) barǵanda oǵan Emen, Semen degen eki qul beripti. Naǵanaı ol ekeýin de quldyqtan azat etip, ózine bala qylyp alypty. Solardy qosqanda, Naǵanaıdyń otyz eki balasy bopty», deıtin qosymsha táptishteýlermen qabysyp jatady.
Horezm, Úrgenish óńirin mekendegen qaraqalpaq qońyrattarynyń Naǵanaıdy «jýmlá qońyrattyń babasy» dep ataýynda da ózindik úlken sebep bar. Óıtkeni Naǵanaı men onyń uldary kezinde Altyn Ordanyń bir bóligi bolǵan qýatty Horezm ulysyn bılese, keıingi dáýirdegi urpaqtary sol ulys aýmaǵynda qurylǵan Hıýa handyǵynyń taǵyna talaı jyl ıelik etti. Sondyqtan da qaraqalpaq qońyrattary ózderiniń shejirelik derekterin osy aımaq úshin ataǵy zor Naǵanaı esimimen tyǵyz sabaqtastyqta qarastyrady. Bul rette qaraqalpaqtarda Naǵanaıdy tipti kúlli «32 baýly ózbektiń» atasy retinde sanaıtyn shejirelik nusqalar da kezdesedi. Ol boıynsha, Ánes babadan – Qazaq pen Sozaq, Sozaqtan – Jaıylǵan men Seıilhan. Jaıylǵannan – Naǵadaı, Naǵadaıdan – 32 baýly ózbek, solardyń biri – qaraqalpaq, Seıilhannan – túrikmender taraıdy delinedi (Jdanko T. A. Karakalpakı Horezmskogo oazısa // Trýdy Horezmskoı ekspedııı. T. 1. — M., 1952. — S. 485).
Ádette Joshy ulysy zamanynyń bedeldi tulǵalary men áýletteri týraly derekkózderden Móńke-Temir, Toqtaı, Ózbek, Jánibek syndy Altyn Orda handary kezinde taq múddesine qaltqysyz qyzmet etken, sondaı-aq Ulyǵ ulysta ıslamnyń memlekettik din retinde ornyǵýyna óz úlesterin qosqan túrk bekterine qatysty dáıekter barshylyq. Olarda Joshy hannyń jeke enshisine Horezm men Deshti-Qypshaq aýmaǵy tıgennen keıin, ulystyń kúngeıindegi Horezm-Úrgenish óńiri men odan teriskeıge qaraı jatqan aımaqtardy Shyńǵyshan áýletiniń baǵzydan bergi negizgi qudandaly jurty – qońyrat bekteriniń basqarýyna bergeni aıtylady. Máselen, Ózbek hannyń aldyndaǵy Toqtaı hannyń tusynda áıgili beklerbek retinde tanylǵan, Altyn Ordada ıslam dininiń ornyǵýyna zor úles qosqan Qutlyqtemir uluǵbek te sol Horezmdi bılegen qońyrat bekteriniń biri edi. Qutlyqtemir beklerbek Altyn ordanyń bıleýshisi Toqtaı han qaıtys bolǵannan keıin Orda ishindegi týyndaǵan tartystar kezinde jas Ózbek handy taqqa otyrǵyzýǵa baılanysty oǵan erekshe qoldaý kórsetken tulǵa. Sonyń arqasynda ol Ózbek hannyń eń senimdi bekteriniń birine aınalady. Muny Ózbek han tarapynan jazylǵan han jarlyqtarynda onyń esiminiń birinshi bop jazylýynan da baıqaýǵa bolady. Ómiriniń sońǵy jyldary ol óz ıeligine berilgen Úrgenishke kelip Horezm ulysynyń ulysbegi qyzmetin atqarady. Sol jyldarda Altyn Orda jerine arnaıy saıahattap kelgen arab jıhangezi Ibn Battýta qaldyrǵan asa qundy jazbalardan, biz Qutlyqtemirdi sol zamannyń erekshe kórikti qalalarynyń biri Úrgenish shaharyn basqaryp otyrǵan qalpynda kóremiz. Arab jıhangezi kelip ketkennen keıin bir jyldan soń, 1335 jyly Qutlyqtemir ulysbek qaıtys bolǵan kezde, sol dáýir jylnamashylary ony «Ózbek han ulysynyń basty tiregi bolǵan Qutlyqtemir syndy ardaqty patshamyzdyń demi úzildi» dep jazdy (Fasıh Ahmad al-Havafı. Fasıhov svod. Tashkent. Fan. 1980).
Osy Qutlyqtemir – bir jaǵynan Muhammed Horezmı aqynǵa Altyn Orda zamany uly shyǵarmalarynyń biri «Muhabbat-name» dastanyn jazýǵa tapsyrys bergen Muhammedqoja bektiń de týǵan aǵasy. Syr boıyndaǵy Jánibek han ordasynda jazylǵan ol dastannyń:
O, arystan júrekti, Qońyrat uryǵy,
Kishi jastan ulyqtardyń ulyǵy.
Baqyt – kózi, bereket – kenishi,
Muhammedqoja bek álemniń qýanyshy.
Elimiz jansyz tán edi buryn sensiz,
Shahtyń shahy Jánibek hanǵa etenesiz, –
degen shýmaqtardan bastalatyny málim:
Áıgili arab saıahatshysy Ábý Abdallah Ibn Battýtanyń (1304-1377) jazbalarynda Azaý qalasynyń darýǵasy (ámiri) bolǵan osy Muhammedqoja ál-Horezmı týraly aıtylǵan tustar bar. (Azaýǵa Qyrymnyń ulysbegi Tólektemirdiń saparmen kelýine oraı úlken qonaqasy berilgende, Battýta sol dastarqannyń syıly meımandarynyń biri bolady. Jylqy eti, qymyz jáne boza molynan tartylǵan astan keıin quran oqyla bastady, dep jazady jıhangez. Ony qurannyń sonshama ádemi mahammen oqylǵany rıza etedi, sondaı-aq ýaǵyz aıtý kezinde, áýeli onyń arabsha, sodan soń túrkshe qaıtalanǵanyn atap ótedi. Qurannan keıin mánerlep óleń oqý men án salýǵa kezek kelipti. Aldymen arabsha, sosyn parsysha men túrkshege aýysypty. Kádimgideı án men poezııa saıysy saltanat qurypty (Tızengaýzen V.G. Sbornık materıalov otnosıaıhsıa k ıstorıı Zolotoı Ordy // Istorııa Kazahstana v arabskıh ıstochnıkah. 1 tom. A.: Daık-Press. 2005. 213-214-b.). Muhammedqoja bektiń shańyraǵynda ótken osy keshti sıpattaýdyń ózinen-aq sol zamanda orda mańynda qalyptasqan rýhanı ómirdiń bitim-tynysyn baıqaý qıyn emes. Túrk bekteriniń mádenıetke osylaısha kóńil bólýiniń arqasynda, Altyn Orda zamanynda orta qypshaq tilindegi baı ádebı mura jasaldy. Qutb, Horezmı, Saıf Saraı, Álı jáne basqa da qalamgerlerdiń shoqtyqty shyǵarmalary dúnıege keldi).
Qutlyqtemirdiń taǵy bir inisi Saraıtemir de kóp jyldar boıy Ordadaǵy eń joǵary qyzmetterdi atqarǵan. Jánibek han 1356 jyly Ázerbaıjandy jaýlap alǵan kezde, aımaq ortalyǵy Tebrızge balasy Berdibekti ulysbek etip qaldyrady da, onyń qasyna Saraıtemirdi ýázir etip bekitedi. Berdibek keler jyly ákesi Jánibektiń naýqastanyp qalǵanyn estigesin, taqtan aıyrylyp qalam ba degen qaýippen dereý ordaǵa qaıtady. Bar týysqanyn qyryp, taqqa otyrǵan soń, Berdibek han qııat Moǵulbuǵaǵa beklerbek qyzmetin, Saraıtemirge odan keıingi ýázirlik laýazymdy berip, oǵan ordanyń búkil qarjy isin basqarýdy tapsyrady. Alaıda eki jyldan keıin, keı tarıhshylardyń topshylaýynsha, Berdibektiń ózi de sondaı zulym qastandyqtyń qurbanyna aınalady. Onymen birge janynda júrgen talaı adam da ajal tyrnaǵyna iligedi. Solardyń biri Saraıtemir bolatyn. Ótemis qajynyń jazýynsha, Berdibek úsh jyl patshalyq quryp baryp, naýqastan qaıtqan (Ótemis qajy. Shyńǵys-name // Qazaqstan týraly túrki derektemeleri. I tom. A.: Daık-Press. 2005. 230-231-b.). Berdibektiń ólimimen Batý urpaqtarynyń Altyn Ordadaǵy uzaq áýlettik bıligi aıaqtalyp (qazaq arasynda ony «Nar moıyny Berdibekte kesildi» dep aıtady), jıyrma jyldaı ýaqytqa sozylǵan alasapyran kezeń bastalǵan edi.
Naǵanaıdyń da Joshy ulysyndaǵy qyzmeti áıgili beklerbek aǵasy Qutlyqtemirge uqsas. Onyń esimi de han jarlyqtarynda Qutlyqtemir sııaqty, birinshi bop jazylady. Ol da Qutlyqtemir sekildi Ordadan ketkennen keıin Horezm aımaǵyna baryp, Joshy ulysy ydyrar aldynda Úrgenishti bıleıdi. Ózderi bir-birine týys qana emes, handarmen jekjattyqtary da jaqyn. Qutlyqtemirdiń óz basy Ózbek hannyń ápkesin alǵan, balasy Harýnbekke Ózbektiń Taıdýly hanymnan týǵan qyzyn ápergen, ordanyń sarysúıek qudasy bolsa; Naǵanaı da qyzy Kebek begimdi Ózbek hanǵa ekinshi hanym etip uzatqan, sonymen birge Ózbek hannyń taǵy bir qyzy Shekerbıkeni balasy Aqqusaıynsopyǵa ápergen hám qaınaǵa, hám bel quda bolyp keledi.
Joshy ulysy zamanyna qatysty jazba derekkózderge Naǵanaı bektiń esimi qaraqalpaq shejiresindegideı, Naǵadaı, Naǵataı nemese Nýǵdaı, Nangýdaı, Iangýdaı túrinde ártúrli bop túsken. Eger merzim jaǵynan dáıekter bolsaq, Naǵanaı esiminiń tarıhta alǵash ret qaǵazǵa túsip tańbalanýy Ibn Battýtanyń arqasynda júzege asqanyn kóremiz. 1334 jyly Joshy ulysyn aralap júrgen ol, Ózbek hannyń Bestaý mańyna jaılaýǵa shyqqan jazǵy ordasyna barǵanda óziniń osy bekpen tikeleı jolyqqanyn jazady.
Jıhangezdiń han ordasy men onyń tóńiregindegi berekeli de baqýatty tirlikti qaz-qalpynda beıneleýi – etnografııalyq turǵydan asa qundy maǵlumattardy ortaǵa tartady. Battýtanyń bul jazbalaryn Uluǵ ulystyń sol dáýirdegi dáýletti, mamyrajaı tynys-tirshiligi týraly enıklopedııalyq deńgeıdegi jınaq dese de bolady. Muny Ózbek hannyń hanymdary (qatýndary) kóshiniń jaılaýǵa qalaı bettep kele jatqandyǵy sýrettelgen joldardan da aıqyn baıqaý qıyn emes. «… Árbir qatýn kúımeli arbamen
júredi. Kúıme shatyry altyn jalatqan kúmisten ne oımyshtalyp boıalǵan aǵashtan jasalǵan. Arbany súıreıtin attar jibek jabýly. Attardyń biriniń arqasynda otyrǵan aıdaýshy bozbalany ulaqshy dep ataıdy. Kúımedegi qatýnnyń oń jaǵynda ájepteýir egdergen kári áıel, ony ilýqatýn (kómekshi) dep ataıdy, sol jaǵynda qujyqqatýn (kıindirýshi) atalatyn egde áıel. Qatýnnyń (hanymnyń) qarsy aldynda júziktiń kózinen ótkendeı sulý, órimdeı alty qyz. Al art jaǵynda arqasyn súıep otyrý úshin dál sondaı taǵy eki qyz jaıǵasqan. Qatýnnyń basynda tóbesine taýystyń ásem qaýyrsynyn bekitken, qymbat asyl tastarmen bezendirilgen táj, ústinde altyn-kúmis, asyl tastan kóz qaryqqan jeńil jelbegeı shapan. Ilýqatýn men qujyqqatýnnyń bastarynda zerli kımeshek. Qyzdardyń basynda tóbesine taýys qaýyrsyny taǵylǵan, asyl tastarmen bezendirilgen shoshaq tebeteı. Bári de asyl tastary jarq-jurq etken jibek kóılek kıgen. Qatýn kóshinde on-on bes shaqty, ústerinde jibekten tigilip, altynmen zerlengen, asyl tastarmen árlengen kıim kıgen vızantııa nemese úndi bozbalalary. Olardyń qolynda altyn, kúmis nemese sol altynmen aptalyp, kúmispen kúptelgen asataıaq. Qatýn kóshiniń sońynda 100-ge tarta basqa arbalar. Olardyń árqaısynda ústerine jibek kıim, bastaryna shoshaq bórik kıgen tórt-bes qyzmetshi áıel. Olardyń sońynda túıe, ógiz jegilgen 300-ge jýyq arba, olarda qatýnnyń qazynasy, dúnıe-múlki, kıim-keshegi, as-sýy artylǵan…» (Tızengaýzen V.G. Sbornık materıalov otnosıaıhsıa k ıstorıı Zolotoı Ordy // Istorııa Kazahstana v arabskıh ıstochnıkah. 1 tom. A.: Daık-Press. 2005. 219-222-b.).
Arab saıahatshysynyń joljazbasynan dál osyndaı saltanatty qatýn (hanym) kóshimen Naǵanaı bektiń qyzy Kebek begimniń de jaılaýǵa kelgenin baıqaımyz. Elde Ózbek hannyń syıly qonaǵy retinde júrgen Battýtanyń birer kúnnen keıin onyń hanymdarynyń shańyraqtaryna da iltıpat bildirip bas suǵyp shyǵatyny bar. Áýeli bas hanym Taıdýly begimniń (Jánibek pen Tynybek hanzadalardyń anasy) ordasynda meıman bolǵan soń, saıahatshy kelesi kúni hannyń ekinshi hanymy Kebek begimniń ordasyna da izet jasaıdy. Onyń otaýyna kirgen kezde hanym jaıly tósenish ústinde kıeli quran kitabyn oqyp otyrypty. Úı ishinde onshaqty egde áıel men jıyrma shaqty qyz zerli kıimder tigýmen aınalysýda eken. Meımandardyń ıilip amandasqan iltıpatyna Kebek begim sonshama bııazy túrde jaýap berip, ádemi tilekterin bildiripti. Molda quran oqyǵannan keıin, hanym sándi tostaǵandarmen qymyz aldyrady. Solardyń birin begim saıahatshyǵa degen qurmetin bildirip óz qolymen usynady. «Bul Naǵadaı bektiń qyzy. Ákesin kórdim. Zor deneli kisi. Aıaǵyna tuz baılaný dertimen aýyrady eken. Aıaǵyn basa almaıtyn bolǵan soń, kóbine arbamen júredi. Bir jerge barý kerek bolsa, qyzmetshileri ony qoldarymen kóterip alyp keledi, sońyra solaı alyp ketedi», – dep jazady Battýta.
Naǵanaıdyń arǵy tegi kim? Ol qońyrattyń qaı tuqymynyń urpaǵy degen saýaldarǵa jaýap izder bolsaq, biz ony Altyn Ordanyń Toqtaı han zamanyndaǵy (1291-1312) áıgili qońyrat bekteriniń eń mártebelisi bolǵan
Saljudaı noıannyń tóńireginen tabar edik. Bul ámir týraly parsynyń ataqty tarıhshysy Ráshıd ád-Dınniń «Jamıǵ at-taýarıh» kitabynyń «Qońyrat taıpasy» atty taraýy ǵana emes, basqa da tustarynda biraz maǵlumat bar. Saljudaı Joshy ulysynyń dúmdi bekteriniń biri. Ákesiniń aty Bulaǵan noıan. Bulaǵan bek – óz ýaqytynda Shyńǵys hannyń Eke Moǵúl ulysynyń tórt tiregi bolǵan uldarynyń kenjesi, qara shańyraq ıesi Tóleniń týǵan nemeresi (onyń Qutyqty degen balasynyń qyzy) – Kelmish bıkege quda túsip, balasy Saljudaıǵa alyp bergen. Saljudaı men Kelmish bıkeden týǵan Oljaı begim Uluǵ ulystyń hany Móńketemirge (1266-1282) shyǵyp, ekeýiniń nekesinen Altyn Ordanyń 1291-1313 jyldardaǵy bıleýshisi Toqtaı han týǵan (Rashıd ad-Dın. Sbornık letopıseı. Tom 2. M.-L. AN SSSR. 1960. 84-85-s).
Ráshıd ád-Dınniń asa qundy shyǵarmasynda osy Toqtaıdyń Joshy hanǵa shóbere bop keletin týysy, ataqty qolbasshy, Don ózeninen Dýnaıǵa deıingi aralyqty jeke ózi bılep-tóstegen Noǵaı beklerbekpen qaqtyǵysyp qalýynyń bir sebebi de Saljudaıǵa qatysty týyndaǵany jazylady. Toqtaı hanǵa týǵan qaınaǵa bop keletin Saljudaı óziniń balasy Baılaqqa (Iaılaq) áıgili han tuqymy Noǵaıdyń qyzy Qııaqty (Qabaq) ápergen eken. Alaıda jas jubaılar kóp uzamaı birine-biri salqyn tartypty. Kelin túrtpekteýge ushyrapty. Qııaq bul jaıdan tórkinderin habardar etipti. Noǵaı beklerbek buǵan kádimgideı týlap, kezinde Toqtaıdyń taqqa otyrýyna óziniń aqylyn da, aılasyn da aıamaı jumsaǵanyn alǵa tartyp, endi sol eńbegimdi esh qylyp, bılikti Saljudaıǵa berip qoıǵanyń qalaı, degen renishin bildiredi. Eger menimen durys qatynasta bolǵyń kelse, Saljudaıdy Horezmdegi óziniń ulysyna jiber, degen qatań talapqa barady. Buǵan Toqtaı han: «Ol ákemdeı bolǵan adam, jasy kep otyrǵan bek, ózime tárbıe bergen, qalaı shettetemin» degen ýáj aıtyp, kónbeıtinin baıqatady. Aqyry sol eges úlken kıkiljińge ulasyp, Noǵaı men Toqtaıdyń arasyndaǵy soǵysqa uryndyrady. 1300 jyly Noǵaı qoly jeńiliske ushyrap, qasynda qalǵan on jeti adammen qashyp bara jatqanda Toqtaı hannyń jasaǵyndaǵy orys sarbazynyń qolynan qaza taýyp, bu dúnıeden ótedi (Sonda).
«Jamıǵ at-taýarıh» jylnamasynda Saljudaıdyń Baılaqtan (Iaılaq) basqa balasynyń esimi atalmaıdy. Degenmen, osy oraıda amerıkandyq ǵalym Iý. Bregeldiń ortaazııalyq qońyrattardyń áýlettik tarıhyn zerttegen eńbegindegi Aǵadaı bahadúrdiń esimi atalatyn derekkózge nazar aýdarǵan maqul der edik. Onda Aǵadaıdyń 30 myń úıli qońyrat pen 100 myń úıli basqa da túrk jurttaryn basqaryp, Bulǵar, Sherkes, Qazan ulystaryn bılegeni, onyń balasy Naǵdaıdy (Naǵanaıdy) Ózbek hannyń Edil darııasynyń tómengi aǵysyndaǵy elge bı etkeni, ol bektiń Horezmde jerlengeni jazylypty (Ishakov D. Iýgo-vostok Tatarstana: problema ızýchenııa etnıcheskoı ıstorıı regıona HIÚ-HÚII vv. // Almetevskıı regıon: problemy ıstorıko-kýltýrnogo nasledııa. Almetevsk, 1999. 15-20-s.).
Hıýa tarıhshylary Shırmuhammed Mýnıs (1778-1829) pen Muhammed Rıza Agahıdiń (1809-1874) qypshaqshaǵa jaqyn tilde jazylǵan «Fırdaýs al-
Ikbal» (Berekeniń beıish baǵy) atty shyǵarmasynda da Bulǵardy biraz jyl bılegen Aǵadaı bahadúr týraly aıtylady. Ol orystar men sherkesterge qarsy joryqtarǵa shyǵyp, ol jerlerdegi Joshy han zamanynan beri qırap jatqan qalalardyń qorǵandaryn qalpyna keltiripti. Mýnıstyń jazýynsha, Aǵadaı 1312-13 jyly ótken bir soǵysta qaza tapqan. Aǵadaı týraly bul málimet Iý. Bregel eńbegindegi Ózbek hannyń kezinde ulysbek laýazymynda bolǵan Naǵdaıdyń ákesiniń aty Aǵadaı edi degen qısyndy odan ári dáıekteı túsedi (Zaıev I.V. Astrahanskoe hanstvo. S. 14. Moskva: Vostochnaıa lıteratýra, 2006. – 304 s.).
Naǵanaıdyń esimi ár ádebıette ártúrli jazylatyny joǵaryda aıtyldy. Sońǵy sóz bolyp otyrǵan Iý. Bregel derekkózinde de ol Naǵdaı dep túrlengen. Osy oraıdan alǵanda Saljudaıdyń balasynyń esiminiń birde Baılaq, birde Iaılaq túrinde jazylýyna qarap, ony Aǵadaı, Iaǵadaı dep te, (tipti Baılaqtyń aǵasy ne inisi retinde de) topshylaýǵa bolatyndaı kórinedi. Eger keıingi derekkózdiń merzimi men keıbir qısyndaryna oı jibersek te Aǵadaıdyń óz ákesi Saljudaıǵa tıesili bolǵan joǵarǵy dárejeli ulysbek mindetin atqarǵanyn baıqaımyz (30 myń úıli qońyrat pen 100 myń úıli basqa rýlardy bıleıdi). Ráshıd ád-Dın shejiresiniń málimeti boıynsha Saljudaı 1302 jyly dúnıeden ozǵan. Altyn Orda jylnamashylary Naǵanaıdy 1360 jyl shamasynda dúnıeden ótti dep esepteıdi. Baılaqtyń 1300 jyly qaıynatasy Noǵaı qaza tabardan úsh-tórt jyl buryn úılengenin eske alsaq, ony (ıakı Baılaqty nemese Aǵadaıdy) 1280 jyldardyń o jaq, bu jaǵynda dúnıege keldi dep joramaldar edik. Demek Saljudaı kóz jumǵanǵa deıin de, onyń jasy jıyrmalardan asqan balasy Baılaqtyń (nemese Aǵadaıdyń) ákesi atqarǵan joǵary laýazym men onyń qaraýynda bolǵan ulysty basqarýy óz qolyna alǵany kádimgideı ılantady. Onda Naǵanaıdyń osy Aǵadaı (Baılaq) bektiń balasy bolýy ábden qısyndy. Iaǵnı, Bulaǵannan – Saljudaı, Saljudaıdan – Aǵadaı (Baılaq), Aǵadaıdan – Naǵanaı. Bulaı deýge Naǵanaıdyń jasy da úılesedi. Onyń 1313 jyly 15-16-synda taqqa mindi delinetin Ózbek hanmen jasy shamalas ekendigin qaperge alsaq, 1334 jyly Battýta jıhangez Joshy ulysyn aralaǵan kezde Naǵanaıdyń qyzy, hannyń ekinshi hanymy bop otyrǵan Kebek begimniń jasyn da sol shaqta jıyrmalar qarsańynda, dep qısyndatý shyndyqtan alys ketpeıdi.
Bul jerde Naǵanaıdyń Ózbek hanǵa qaıynatalyǵy men Ózbektiń qyzyn balasyna alyp berýiniń arjaǵynda, sonaý Saljudaıdyń Toqtaıǵa týǵan naǵashylyǵynan bastalǵan eki shańyraq arasyndaǵy jaqyn qudandalyq úrdistiń ári qaraı jalǵasýy jatqany aıdan anyq. Naǵanaıdyń Saljudaı urpaǵy ekendigi týraly bul boljamdy – Saljudaı bektiń ordadaǵy áıgili qońyrat ulysbegi retinde ylǵı aldyńǵy orynnan baıqalar bıik mártebesiniń, so qalpynda keıinnen Aǵadaıǵa aýysqany, odan Naǵanaıǵa ótkeni, odan soń Naǵanaıdyń balasy Aqqusaıynǵa deıin sabaqtasqany týraly maǵlumattar da joqqa shyǵarmaıdy. Biz tómende nazar aýdarǵaly otyrǵan qundy derekkózder tizbeginde de sol dáıekti odan ári tııanaqtaı túsetin tustar barshylyq.
Bul derekkózder «Altyn Orda handarynyń jarlyqtary» dep atalatyn qujattar shoǵyrynan turady. Ol jarlyqtarda ádette han tarapynan qabyldanatyn zańdar, normalar men kelisimder, jeke aımaqtarda saýda jasaýǵa qatysty jon-josyq erejeleri men salyq mólsherleri, keı tulǵalarǵa beriletin jeńildikter sııaqty ártúrli máseleler quqyqtyq negizde bekitilip, memlekettik mártebemen mindettelip jatady. Áýelde olar tek hannyń óz atynan ǵana jarııalanatyn dara bılik pármeni bolyp kelse, HIÚ ǵasyrdyń alǵashqy jartysynan bastap, jarlyqtar mátinine Joshy ulysynyń saıası ómirinde jetekshi oryndarǵa shyǵa bastaǵan beklerbekter men qarashy, ulysbekterdiń de aty-jónderi qosyla bastaıdy.
Sondaı mańyzdy qujattardyń biri – ǵylymı aınalymda «Jánibek hannyń veneııalyq kópesterge 1342 jylǵy jarlyǵy» degen atpen engen quqyqtyq derekkóz bolyp tabylady. Áýeli sol dáýirde Altyn Ordanyń memlekettik tili bolyp tabylǵan qypshaq tilinde jazylǵan bul jarlyq aldymen Azaý qalasynda ıtalıan tiline aýdarylyp, odan Veneııaǵa jetkizilip, Veneııa Respýblıkasynyń sol kezdegi resmı qaǵazdar tili latynshaǵa tárjimalanǵasyn ǵana eldegi senat komıssııasynyń qaraýyna usynylypty. Italııa arhıvterinde Altyn Orda bıleýshileri tarapynan jazylǵan mundaı jarlyqtardyń onshaqtysy bar kórinedi. Kónege uqypty Italııa muraǵatshylary olardyń bárin shyp-shyrǵasyn shyǵarmaı qattap saqtaı bergen. 1880-1889 jyldary Veneııada memlekettiń mańyzdy kelisimderi men solarǵa qatysty qujattar jınaqtalǵan eki tomdyq basylyp shyqqanda, arhıvte daıyn turǵan osy han jarlyqtary kitapqa bir taraý retinde engen. Kitapta ıtalıan, latyn tilindegi aýdarma nusqasymen ǵana jarııalanǵan ol jarlyqtar, keıinnen sol tilderden orysshaǵa tárjimalanyp, zertteýshiler arasynda talaı ýaqyttan beri Altyn Orda tarıhyn qaýzaýdyń qundy derekkózderi sanatynda paıdalanylyp keledi. Ásirese bul rette, keıingi jyldary túrktanýshy-derektanýshy hám roman tilderiniń mamandary A.P. Grıgorev, V.P. Grıgorev sekildi peterborlyq ǵalymdardyń qyrýar ister atqarǵanyn atap ótýge bolady. Olar Veneııada saqtalǵan han jarlyqtarynyń áý bastaǵy túpnusqasy qypshaq tilinde jazylǵandyǵyn anyqtaý maqsatynda kóp eńbek etip, jarlyqtarda kezdesetin tulǵalardyń kim ekenin naqtylaý boıynsha da tııanaqty taldamalar jasady (Grıgorev A.P., Grıgorev V.P. Kollekııa zolotoordynskıh dokýmentov XIV veka ız Veneıı. SPb. SPBGÝ. 2002).
Al jarlyqtardyń qypshaqsha jazylǵan túpnusqalary qaıda bolǵan edi? Sol dáýirde olar negizinen Azaý qalasyndaǵy Veneııa konsýldyǵynyń keńsesinde saqtalyp kelgen eken. 1395 jyly Ámir Temir Joshy ulysyna joıqyn shabýyl jasap, ony ımperııa astanasy Jańa Saraımen (Saraı ál-Jádıdpen) birge qıratqan kezde, bul alasapyrannan teńizdiń alqymynda turǵan saýda-sattyq ortalyǵy Azaý sháhary da aman qalmaıdy. Ásirese qalanyń veneııalyq kópester turatyn oramy erekshe búlinip, túgelimen órtke oranady. Sonda konsýldyqtaǵy bar qujat kúlge aınalypty, desedi veneııalyq derekkózder.
Endi Jánibek hannyń 1342 jylǵy veneııa kópesterine arnalǵan jarlyǵynyń latynshadan orysshaǵa qalaı aýdarylǵanyna nazar aýdaralyq. Onyń alǵashqy sóılemi: «Predvechnogo boga sıloıý, velıkogo genııa-hranıtelıa pokrovıtelstvom, moı, Djanıbeka, ýkaz Mongolskogo gosýdarstva pravogo ı levogo kryla oglanam, tem, pod nachalom s Mogýlbýgoı, tysıach, soten ı desıatkov knıazıam, darýgam-knıazıam Azova pod nachalom s Cherkes-hodjoı, tamojnıkam ı vesovıkam, zastavıkam ı karaýlıkam, mnogım lıýdıam, ıdýım po kakomý-nıbýd delý, vsem..» dep bastalady (Sonda. 46-b.).
Eger muny kezinde áıgili orys túrktanýshysy Berezın, sondaı-aq ózimizdiń Shoqan Ýálıhanov zerttegen Toqtamys hannyń polıak knıazi Iagoılaǵa, sondaı-aq Qyrym túmeniniń bekterine qypshaqsha jazylǵan jarlyqtarmen sabaqtastyra qarasaq, onyń áý bastaǵy tól túpnusqasy mynadaı túrde qaǵazǵa tústi dep tabar edik. «Allaǵa berilip, onyń ıgi isi men qaıyrym raqymyna úmit artamyn. (Iaǵnı «ǵala allahı taýakkaltý ýa ǵala karamıh ýa ahsanıkı ǵaýýaaltý» degen arabshadan aýdarma). Meniń Jánibek sózim, Moǵol ulysynyń Moǵulbúǵa basshylyq etetin oń qol, sol qol oǵlandaryna, Azaýdyń Sherkesqoja basshylyǵyndaǵy myńbasy, júzbasy, onbasy bekterine, darýǵalaryna, tamǵashy, tartynaqshylaryna, buqaýl, tutqaýyldaryna, kóp adamdarǵa, keı jortar jolaýshylaryna, barshaǵa». Sońǵy ataýlardaǵy: darýǵa sózi – aımaq ámiri, tamǵashy – kedenshi, tartynaqshy – tarazyshy, buqaýl – tabysty retteýshi, jortar – júrginshi degen maǵynalardy beretinin eske salamyz (Ibatov A. HIÚ ǵasyrdaǵy handar jarlyqtarynyń tili. Almaty: Ǵylym, 1990. 12-29-b.).
Veneııa kópesterine Azaý qalasynan arnaıy jer bólip berý, saýda-sattyqtaryn júrgizý, salyq tóleý, kemelerden baj alymyn alý, týyndaǵan daýlardy sheshý máseleleri júıe-júıesimen qarastyrylǵan altamǵaly (qyzyltamǵaly) jarlyqtyń sońynda onyń jylqy jylynyń onynshy aıynda (1342 jyldyń 30 qarashasy), orda Balysyrda turǵanda jazylǵany kórsetiledi. (Balysyr Azaý teńiziniń teriskeıindegi qumdaýyt túbek).
Jarlyqtyń eń tómengi jaǵynda ony Veneııa elshileriniń qolyna saltanatty túrde ustatqan Altyn Ordanyń áıgili segiz beginiń esimderi de tizilgen edi. Sonda eń birinshi bop – Naǵanaı esimi jazylyp tur. Odan keıingileri – Álı, Moǵulbuǵa, Ahmet, Beklemish, Qurtqabashy, Qutlyqtemir, Aıtemir sekildi bekter. Buny Naǵanaıdyń ordadaǵy bedel-bıiginiń sol kezde qandaı deńgeıde ekendigin baıqatatyn salmaqty derektiń biri retinde qabyldaýǵa bolady. Iakı Uluǵ ulysty erekshe dáýirletken Ózbek han bıliginiń sońyna deıin de, qońyrattardyń sonaý Saljudaı bek zamanynan bergi ordadaǵy bıik mártebeli ornynyń myǵym kúıinde ekeni baıqalady. Han áýletine ári naǵashy, ári jıen bop keletin bul taıpa bekteriniń áli de is basynda, aldyńǵy lekte júrgenin kóremiz. Ózbekten keıin handyq taqqa otyrǵan Jánibek (1342-1357) te óziniń bel qudasy, kishi sheshesi Kebektiń ákesi, ári týǵan qaryndasy Shekerbıkeniń qaıynatasy Naǵanaıdy bılikke jaqyn ustaıdy. Muny ol shyqqan áýlet ókilderiniń atadan balaǵa aýysyp
kele jatqan mártebeli ornyna sáıkes, esiminiń tizimde birinshi bop jazylyp turǵanynan da anyq paıymdaýǵa bolady.
Jarlyq sońynda tizimde turǵan bekterdiń birsypyrasy da, birazdan orda tóńireginde júrgen shonjarlar nemese solardyń urpaqtary edi. Ekinshi turǵan Álıdiń esimi bizge Battýta joljazbasynan tanys. Ol Ózbek hannyń Ordasha begim atty hanymynyń (beklerbek Isabektiń qyzy) sińlisin alǵan, bir jaǵynan hanǵa týǵan baja, Isabekke bel kúıeý bala esebindegi bek. Sondaı-aq tizimdegi Ahmet, Beklemish atty esimderdi, shamasy, keıinnen orystyń Ahmetovtar, Beklemishovtar sekildi túrk jurttarynan taraǵan áýletteriniń túp-tegi retinde joramaldaýǵa bolady. Qurtqabashy – ordadaǵy is qaǵazdaryn júrgizýshi, bitikshi, ıakı keńse bastyǵy degendi bildiredi. Al Qutlyqtemir – Battýta ordaǵa saıahattap kelgen kezde Qyrymnyń begi bolǵan qııat Tólektemirdiń balasy. Tizimniń sońyndaǵy Aıtemirdiń kim ekeni belgisiz, deıdi zertteýshiler.
Arada biraz jyldar ótkende, ıakı 1358 jyly Jánibek hannyń balasy Berdibek hannyń da Veneııa kópesterine qatysty kezekti jarlyq shyǵarýynyń reti kelipti. Árıne bul kezde Naǵanaıdyń shaý tartyp, ári aıaǵynyń aýrýy da tipten asqynyp, qımyl-qozǵalystan qalǵan shaǵy. Alaıda bul áýlettiń orda bekteri arasynda alǵashqy bop atalatyn myǵym orny so kúıinde saqtaýly. Dálirek aıtqanda, onyń ornynda tizimde birinshi bop balasy Qusaıynsopynyń (Aqqusaıynsopy) esimi jazylyp tur. Naǵanaıdyń bılikke belsene aralasqan Aqqusaıynsopy jáne Júsipsopy esimdi eki balasy bolǵan. Ózbek hannyń týǵan kúıeý balasy Aqqusaıynsopynyń da bılikke kádimgideı kiriskenin osy jarlyqqa esimi birinshi bop enýinen de baıqaý qıyn emes. Ol tizimde ákesi Naǵanaı sııaqty, Berdibek hannyń bas beklerbegi qııat Moǵulbuǵanyń, bas ýázir Saraıtemirdiń (qońyrat Qutlyqtemir beklerbektiń inisi) de aldynda tur. Olardan keıingiler de osal emes. Bahrın taıpasynyń kósemi Toǵlubaı men qııat begi Qutlybuǵa.
Naǵanaı balalarynyń esimderine sopy qosymshasynyń jalǵanýy, olardyń horezmdik sopylar baýyrlastyǵyna qatysy barlyǵyn ańǵartady. Bir kezderde olardyń týysy Qutlyqtemir uluǵbek te osy tarıqat talaptaryna saı qımyl-áreket jasaı júrip, Joshy ulysynda musylmandyqty ornyqtyrý isin júzege asyrǵan edi. Demek, Naǵanaıdyń uldary da qońyrattardyń tól ulysynda órken jaıǵan sol rýhanı ilimniń jolyn qýǵan musylman basshylary qatarynda bolǵan. Bul rette sol dáýirlerde sopylyqtyń ádebi men tártibin Beıbarys, Babyr, Muhammed Haıdar Dýlatı sekildi túrk tekti patshalar ustanǵanyn eske sala ketý de artyqtyq etpeıdi. Naǵanaı urpaqtarynyń dinge jaqyn bolǵandyǵyn, Battýta joljazbasyndaǵy «ulysbektiń qyzy Kebek hanym quran kitabyn oqyp otyr eken», degen joldardan da baıqar edik.
Ózbek pen Jánibek handar basqarǵan jyldarda meılinshe órkendegen Altyn Orda Berdibektiń eki jyldaı ǵana ýaqytqa sozylǵan bıligi (1357-1359) kezinde keri kete bastaıdy. Aqyry óziniń bar baýyrlaryn qyryp tastap taqqa mingen Berdibektiń ómiri de sholaq bolǵanyn joǵaryda aıttyq.
Ol qaıtys bolǵannan keıin, daǵdarysqa kılikken Uluǵ ulys ydyrap, biriniń túbine biri jetken, bir bıleýshini ekinshi bıleýshi saqasha almastyrǵan kelte handar zamany bastaldy.
Berdibekten keıingi bir taq talasy kezinde Naǵanaı da basqa belgili bektermen birge qazaǵa ushyrady delinedi. Degenmen daǵdarys bastalǵan kezde onyń balalary Aqqusaıynsopy men Júsipsopy ana jyldary Qutlyqtemir ulysbek bop basqarǵan, keıin Naǵanaıǵa aýysqan, áý bastan qońyrat bekteriniń enshisine tıgen Horezm ulysyn Altyn Ordadan bólip alyp, derbes memleket etip quryp ta qoıǵan edi. Qońyrat áýleti qurǵan bul ulystyń alǵashqy ámiri bolǵan Aqqusaıynsopy 1359-1372 jyldar aralyǵynda bılik júrgizdi. Qońyrat ulysy kúsheıip alǵan soń irgedegi Shaǵataı ulysyna aıbat shegip, 1365 jyly onyń quramyndaǵy Qııat pen Hıýany ózine qosyp alyp, Shyńǵyshan zamanyna deıin ataǵy dúrildegen Horezmshahtar memleketine etene aımaqtardy túgendeı bastaýǵa umtylypty. Biraq, sodan keıingi jyldary Shaǵataı ıelikterin birtindep ózine qarata bastaǵan jaýjúrek Ámir Temir (Aqsaq Temir) qolbasshy ol qalalardy qaıtaryp berýdi talap etipti. Qusaıynsopy oǵan kónbegesin, Temir oǵan qarsy soǵys jarııalap, 1872 jyly Úrgenishti qorshaıdy. Sol qorǵanys shaıqasy kezinde Qusaıynsopy qaza tabady. Onyń ornyna bılikke kelgen Júsipsopy amal joq Ámir Temirmen kelissózge shyǵyp, Qııat pen Hıýadan bas tartýǵa májbúr bolady. Temir onymen qosa, Qusaıynsopynyń qyzy Súıinbıke sulýdy (Ózbek hannyń jıeni) balasy Jahangerge uzatýdy talap etedi. Kelesi jyly Samarqan tóńiregindegi Temirdiń jazǵy ordasynda ámirzada Muhammed Jahanger men Súıinbıke arýdyń úılenýine arnalǵan teńdessiz toı ótedi. Ámir Temirdiń tóńiregindegi jylnamashylar Naǵanaıdyń osy nemere qyzynyń esimin kóbine Hanzada dep jazady (Fasıh Ahmad al-Havafı. Fasıhov svod. Tashkent. Fan. 1980. 97-98-b.).
Ámir Temir týǵan qudasy bolsa da Júsipsopynyń Horezmdi bıleýine odan ári kóp erik bere qoımaıdy. Qońyrat ámirleri taǵy biraz jyl bılik qurǵandaı bolǵanymen, Aqsaq Temir men Joshy ulysyn qaıta qalpyna keltirgisi kelgen Toqtamys han arasyndaǵy kıkiljiń talastardyń ótinde qalǵan aımaqtyń mazasy jyldan jylǵa kete bastaıdy. Aqyry Naǵanaı urpaǵy Súleımensopynyń Toqtamystyń aıdap salýyna erip, Temirge qarsy kádimgideı kóterilýiniń sońy – Ámir Temirdiń 1388 jyly Úrgenishke joıqyn shabýyl jasap, Qońyrat áýleti memleketin joıyp jiberýimen támámdalady. Temir Úrgenish jurtyn Samarqanǵa kóshirip, sháhardyń ornyn typ-tıpyl tegistep, ornyna arpa egýge buıryq beredi. Ámirdiń sarbazdary on kúndeı asa baı da gúldengen qalany tonap, qıratyp, oıranyn shyǵarady. Ulys túgelimen Temir ımperııasynyń quramyna qaraıdy (Iakýbovskıı A.Iý. Tımýr // Tamerlan: epoha, lıchnost, deıanııa. M.: Gýrash.1992. 31-32-b.).
Eli aýa kóshken Úrgenish sháhary osydan keıin-aq qaıta ońalmaıdy. Ári oǵan HÚ ǵasyrdyń basynan bastap, tabıǵattyń aýysýynan týyndaǵan ekologııalyq jaǵdaı da áserin tıgizbeı qoımaıdy. Ámýdarııa arnasynyń ózgerip, qaladan qyryq shaqyrymdaı qashyqtyqqa aýnap ketýi saldarynan,
baıyrǵy astana aımaǵy qýańshylyqqa urynyp, aqyry ol bir kósheden ǵana turatyn shaǵyn mekenge aınalady. Sháhardyń Úrgenish ataýy 1645 jyldary odan ońtústik-batysqa qaraı 190 shaqyrymdaı jerde irge kótergen jańa ortalyqqa aýysyp, ol Jańaúrgenish atalady. Sonaý ǵasyrlarda aıbyndy Horezmshahtar memleketiniń, odan keıinderi Naǵanaı balalary qurǵan Qońyrat áýleti ulysynyń elordasy bolǵan baǵzy Úrgenish sháhary Kóneúrgenish degen atqa ıelenedi. Aımaq ortalyǵy Hıýa sháharyna kóshirilýine baılanysty, endi ulys ta Hıýa handyǵy dep atala bastaıdy.
Keıingi ortaǵasyrlyq musylman derekkózderinde Naǵanaı esimi árdaıym eńbegi eleýli tulǵalar qatarynda atalatyny nazar aýdartady. HIÚ ǵasyrdyń basynda ómir súrgen Mýın ad-Dın Natanzı jazǵan, Bartold «Eskendir anonımi» dep shartty at qoıǵan parsysha shyǵarmada «Ózbek tarapynda Ámir Naǵadaıdaı eleýli tulǵa bolǵan emes» degen joldar bar (Anonım Iskandara // Istorııa Kazahstana v persıdskıh ıstochnıkah. IÚ tom. A.: Daık-Press. 2006. 263-b.).
HÚI ǵasyrdaǵy hıýalyq tarıhshy Ótemis qajynyń «Shyńǵys-name» shyǵarmasynda «Hárázm ýálaıatynyń hákimi qońyrat Naǵadaıoǵly Aqqusaıyn» týraly da sóz bolady. Onda Aqqusaıyn da ákesi Naǵanaı sııaqty el bılegen bedeldi tulǵa, shamyna tıse horezm áskerin jıyp, sol kezde daǵdarysqa maltyqqan Saraı ýálaıatynyń (Altyn Ordanyń ortalyq ulysy) ózine de joryqqa attanyp, Taıdýly begim taqqa otyrǵyzǵan Bazarshy handy ornynan alatyn qudiretke ıe adam retinde beınelenedi (Ótemis qajy. Shyńǵys-name // Qazaqstan týraly túrki derektemeleri. I tom. A.: Daık-Press. 2005. 230-231-b.).
1760 jyldardan bastap Hıýa handyǵynyń bıligine qaıtadan Naǵanaı urpaqtarynyń kelý úrdisi baıqalady. Soǵan deıin de taq tóńiregindegi joǵarǵy oryndarǵa taǵaıyndalyp júrgen qońyrat bekteriniń arasynan Ishmuhammed bı jańa qońyrat áýletiniń negizin qalaıdy. Bul áýlet ózderi han tuqymy bolmaǵannan keıin, taqqa keıde qazaq sultandaryn da shaqyryp, mártebelegen sııaqty bolǵanymen, ózderi ınaq degen laýazymǵa ıelenip negizgi bılikti qoldarynda ustap otyrdy. Sodan olar 1920 jylǵa deıin Hıýa handyǵynyń tizginin qoldan shyǵarǵan joq. 1800 jyldardan bastap ózderine de handyq laýazymdy zańdastyryp, bir ortalyqqa birikken qabyrǵaly memleket basshylaryna aınalady. Hıýa tarıhshylarynyń jazbalarynda sol qońyrat bıleýshileriniń báriniń Ózbek hannyń zamandasy bolǵan, asyl súıegi kóne Qııat qalasyndaǵy Abbas Ýálı sheıhtyń mazaraty qasynda jerlenip, basyna bıik kesene ornatylǵan Nýǵdaı bıdiń (Naǵanaıdyń) urpaqtary ekendigi árdaıym nazarǵa alynady. (Bartold V.V. Novyı ıstochnık po ıstorıı Horezma // Raboty po ıstochnıkovedenııý.ÚIII t. M.: Izd. Vost. Lıt-ry. 1973. 575-578-b.).
Olar ózderiniń handyq bıligi ábden dáýirlegen jyldary, babalary Naǵanaı men onyń urpaqtaryna astana bolǵan Kóneúrgenishti qaıtadan ortalyq etýdiń de joldaryn qarastyrypty. Sháharǵa sý jetkizetin arnaıy aryq (oman) qazylyp, Muhammed-ámın hannyń bıligi kezinde (1845-1855)
astanany Hıýadan ejelgi ornyna kóshirmek bopty. Naǵanaı zamanyndaǵy sáýletti ordanyń ornyna «Horezm baq» dep atalatyn myǵym bekinis te saldyrtypty. Alaıda Muhammed-ámınniń ózi túrikmendermen ótken bir shaıqasta qaza taýyp, josparlanǵan bul is aıaqsyz qalypty. Artynsha 1873 jyly Hıýa handyǵy Reseı ımperııasynyń qaramaǵyna enip, handyq bılik sol kúıi saqtalǵanymen, balapan basymen, turymtaı tusymen ketken zaman bastalady. Kóneúrgenish sol shaǵyn kent kúıinen óspeı qalady. Búginde ol Túrikmenstannyń Tashaýz ýálaıatyna qaraıtyn Kóneúrgenish atyrabynyń ákimshilik ortalyǵy ǵana. Baıaǵy Horezm memleketi zamandarynan ejelgi órkenıetter astanasy retinde tanylǵan qalada baǵzy dúnıe jádigerlerindeı bop birqatar sáýlet eskertkishteri áýpirimmen saqtalyp qalǵan. Solardyń arasynda qońyrat Qutlyqtemir beklerbektiń ulysbektik bıligi kezinde salynǵan bıiktigi alpys jeti metrlik Qutlyqtemir munarasy, áıgili sopy ǵulamasy Nájmáddın Kýbranyń záýlim kesenesi, Naǵanaı balalarynyń bıligi kezinde turǵyzylǵan Tórebıke begimge (Qutlyqtemir beklerbektiń zaıyby) arnalǵan sándi kesene, horezmbah, tasqala saraılaryn, Mońǵol joryǵyna deıin salynǵan horezmshah Tekeshke arnalǵan kesene sekildi tamasha ǵımarattar áli de kózdiń jaýyn alady (Kýnıa-Ýrgench // «Vıkıpedııa» enıklopedııasy)…
Tarıhshylardyń dáıekteýinshe, qońyrattardyń bir toby Naǵanaı jáne onyń urpaqtary bılegen Úrgenish, Hıýa óńirlerinde, sondaı-aq Ózbekstannyń Surhandarııa oblysyndaǵy Baısyn aımaǵynda ornyqsa, qazaq qońyrattaryn quraǵan úlken bir toby Syr boıyna qonystanyp, Ulytaýǵa deıin kóship júrdi. Zertteýshiler 92 baýly ózbek taıpalarynyń (olardyń deni 15-16 ǵasyrlarda Deshti Qypshaq jerinen barǵan ordaejendik, ıakı aqordalyq kóshpeli jurttar bolatyn) «Madjmý at-taýarıh» eńbegi boıynsha tizimdelýinde, qońyrattyń 6-shy orynda kórsetilýi, onyń sol kezdegi áskerı-saıası ómirdegi alatyn ornynyń salmaǵyn baıqatatyndyǵyna mán beredi Bul tizimde 7-shi orynda alshyn, odan keıin qatarynan arǵyn, naıman, qypshaq taıpalary ornalasqan (Sýltanov T.M. Kochevye plemena Prıaralıa v HY-HYII vv. M., 1982).
Bir nazar aýdararlyǵy, qaraqalpaq qońyrattarynyń quramy qazaq qońyrattary rýlary ataýlarymen sáıkespeıdi. Olar: qııat, ashamaıly, qoldaýly, qostamǵaly, balǵaly, teristamǵaly, baqanly, yrǵaqly, qazaıaqly sııaqty atalardan turady (Jdanko T.A. Ocherk ıstorıcheskoı etnografıı karakalpakov. M.-L., Izd. AN SSSR, 1950). Qaraqalpaqtarmen birge Ámýdarııanyń saǵasyn meken etetin ózbek qońyrattary da Kókózek, Balǵaly, Ashamaıly, Qanjyǵaly túpterine (rýlaryna) bólinedi (Zadyhına K. L. Ýzbekı delty Amý-darıı // Trýdy Horezmskoı arheologo-etnografıcheskoı ekspedııı AN SSSR. T.1. M. 1952). Ózbekstannyń ońtústigindegi Baısyn aımaǵyn mekendeıtin ózbek qońyrattary Ýaqtamǵaly, Qoshtamǵaly, Qanjyǵaly, Aıynny, Tartýly rýlaryna tarmaqtalady (Karmysheva B.H. Ocherkı etnıcheskoı ıstorıı ıýjnyh raıonov Tadjıkıstana ı Ýzbekıstana. M., «Naýka». 1976). Osylardyń ózinen-aq ózbek, qaraqalpaq qońyrattary
rýlary kóbiniń túp tórkini Deshti-Qypshaq (Aq Orda) taıpalarymen sabaqtasyp jatqanyn baıqaý qıyn emes. Jáne qazaq quramynda jeke-jeke rýlar retinde sanalyp júrgen ol atalardyń deniniń, ózbek pen qaraqalpaq ishinde qońyrat taıpasy ataýy tóńiregine uıysqany ańǵarylady. Bul rette de bar máseleniń Horezm óńirin uzaq ýaqyt bılegen Naǵanaı bektiń dańqty áýletiniń joǵary ataq-abyroıymen tikeleı baılanysyp jatýy múmkin ekendigin joqqa shyǵarýǵa bolmaıdy.
Syr, Ámý alabyn qystap, Arqany jaılaǵan deshti-qypshaqtyq qońyrattar ózderiniń ornalasqan jerlerine qaraı, birsypyrasy Orda-Ejennen taraǵan handardyń, birsypyrasy Sheıban áýleti bıleýshileriniń yqpalynda boldy. Sonda da bir-birlerimen baılanystaryn úze qoımaǵan syńaıly. Ony qazaq qońyrattary shejirelerindegi Syr, Túrkistan óńirleri men Úrgenish arasyndaǵy aryly-berili qarym-qatynastardy sóz etetin derekter saryny da qýattaıdy. Sonyń bir aıǵaǵy, qazaq shejiresinde de qońyrattardyń túp atasy retinde ornyqqan Naǵanaı bektiń esimi. Qazaq handyǵy irge kótergende, onyń quramyna engen, ózderin Naǵanaıdan taraımyz dep sanaıtyn orda-ejendik (aqordalaq) qońyrattar, jańa ulystyń órkendep, nyǵaıýyna óz úlesterin aıanbaı qosty. Aralarynan búkil qazaqqa belgili batyrlar men baǵlandar shyqty. Táýekel men Esim handardyń bas sardary atanyp, esimi kúlli qońyrattyń shabýyl uranyna aınalǵan, búginde erligi men eńbegi ǵylymı konferenııa taqyrybyna ulasyp, Túrkistanda záýlim eskertkishi turǵyzylǵan Alataý batyr (1560-1640) da sondaı ardaqty tulǵalardyń biri edi. Alataý batyr Besaıdaruly eskertkishiniń (avtorlary Á. Abylaev, Q. Qosýaqov) ashylý saltanatyna jalǵasa, onyń janynan Naǵanaı bek atyndaǵy etnosaıabaq irgetasynyń qalanýy da, álbette, qazaq tarıhynyń Altyn Orda dáýirimen sabaqtasyp jatqanynyń taǵy bir aıǵaǵyndaı qabyldanady.
Jarylqap BEISENBAIULY,
f. ǵ. k., jazýshy,
«Mádenı mura» – «Kýltýrnoe nasledıe» jýrnalynyń bas redaktory
"Qazaq Úni" gazeti
