باستى بەت
تاريح
التىن وردانىڭ ايگىلى قوڭىرات بەكتەرى - قۇتلىقتەمىر مەن ناعاناي

التىن وردانىڭ ايگىلى قوڭىرات بەكتەرى - قۇتلىقتەمىر مەن ناعاناي

14.03.2017

4460

التىن وردا (جوشى ۇلىسى، ۇلۇع ۇلىس) زامانىنىڭ بەدەلدى تۇلعالارى مەن اۋلەتتەرى تۋرالى دەرەككوزدەردە حورەزمنەن شىققان تۇرك بەكتەرى مەن امىرلەرى تۋرالى ماعلۇماتتار دا بارشىلىق. ولاردىڭ دەنى موڭكە-تەمىر، توقتاي، وزبەك، جانىبەك سىندى حاندار كەزىندە تاق مۇددەسىنە قالتقىسىز قىزمەت ەتكەن، سونداي-اق جوشى ۇلىسىندا يسلامنىڭ مەملەكەتتىك ءدىن رەتىندە ورنىعۋىنا ءوز ۇلەستەرىن قوسقان ەلەۋلى تۇلعالار قاتارىندا بايىپتالادى.

ەجەلگى داۋىرلەردەن-اق الدەنەشە وركەنيەتتەر كىندىگى بولعان حورەزم شۇراتى – شىڭعىس حان جورىعى قارساڭىندا دا سىرداريا الابىنان يراك جەرىنە دەيىنگى الىپ اۋماقتى بيلەگەن تۇرك تەكتى حورەزمشاحتار يمپەرياسىنىڭ مەلدەكتەگەن بايلىعى مەن ءورىستى ونەر-ءبىلىمىنىڭ قۇتتى مەكەنى رەتىندە ايگىلەنگەن ەدى. مەملەكەت استاناسى ۇرگەنىش ءشاھارى سول ىرىس پەن بەرەكەنىڭ ايقىن كورىنىسىندەي بوپ سالتاناتتى سارايلارىمەن، سىڭسىعان بازارلارىمەن، مۇنارالارى سامساعان مەشىتتەرىمەن، ارىلى-بەرىلى وتكەن ساياحاتشىلاردى ءاردايىم تاڭ-تاماشا قالدىرىپ، تامساندىرىپ جاتاتىن (بۋنياتوۆ ز.م.گوسۋدارستۆو حورەزمشاحوۆ-انۋشتەگينيدوۆ 1097-1231. م.: ناۋكا. 1986.). ەكە موعۇل ۇلىسىنىڭ جويقىن جورىعىنان قاتتى كۇيرەۋگە ۇشىراپ، جەرمەن-جەكسەن بولسا دا، ۇرگەنىش جىبەك جولى وتىندەگى ماڭىزدى توراپتا ورنالاسۋىنىڭ ارقاسىندا ەڭسەسىن قايتا تىكتەپ، از جىلدا-اق جوشى ۇلىسىنىڭ باقۋاتتى دا ساۋلەتتى ءشاھارلارىنىڭ بىرىنە اينالىپ ۇلگەرەدى.

جەكە ەنشىسىنە حورەزم مەن دەشتى-قىپشاق اۋماعى تيگەن جوشى ۇلۇع ۇلىستىڭ كۇنگەيىندەگى ۇرگەنىش ءوڭىرىن شىڭعىس حان اۋلەتىنىڭ باعزىدان بەرگى قۇداندالى جۇرتى – قوڭىرات بەكتەرىنىڭ باسقارۋىنا بەرەدى. وزبەك حاننىڭ بيلىگى تۇسىندا (1313-1342) ايگىلى بەكلەربەك رەتىندە تانىلعان قۇتلىقتەمىر دە سول حورەزمدىك قوڭىراتتار ورتاسىنان شىققان ساڭلاق تۇلعا ەدى. بەكلەربەك نەمەسە ۇلۇعبەك – بەكتەردىڭ بەگى، ياعني ەڭ ۇلى (ۇلۇع) بەك دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. ول مەملەكەتتەگى حاننان كەيىنگى ەكىنشى لاۋازىم. ءارى وعان باس قولباسشى پەن سىرتقى ىستەر ءۋازىرى مىندەتى دە قوسا جۇكتەلەدى (فەدوروۆ-داۆىدوۆ گ.ا. وبششەستۆەننىي ستروي زولوتوي وردى. م.: يزد-ۆو مگۋ. 1973. 89-100-ب.). سونىمەن بىرگە بەكلەربەك ءوز تايپاسىنا تيەسىلى ۇلىستىڭ باسشىسى، ياكي ۇلىسبەك مىندەتىن دە قاتار اتقارار ەدى.

قۇتلىقتەمىردىڭ زامانداسى بولعان سيريالىق تاريحشى ءال-ءبيرزاليدىڭ جىلناماسىنداعى دەرەكتەرگە قاراعاندا، حورەزم ايماعىن نەگىزىنەن اتى-جوندەرى تەمىر دەگەن ەسىم تىركەسپەن اياقتالاتىن اۋلەت ۇرپاقتارى بيلەپتى. ماسەلەن، 13-عاسىردىڭ سوڭىنداعى حورەزم ۇلىسبەگىنىڭ اتى-ءجونى مالىكتەمىر ەكەن. (بۇل تۇلعانى ءبىر جاعىنان، قۇتلىقتەمىردىڭ تۋىسى، بالكىم اكەسى نەمەسە اعاسى رەتىندە جورامالداۋعا دا بولاتىنداي). ءال-بيرزالي ءوز جىلناماسىندا ۇلۇع ۇلىستىڭ بەلگىلى عۇلامالارىنىڭ ءبىرى رەتىندە تانىلعان شەيح الاددين نومان ءال-حورەزمي تۋرالى ءسوز ەتە وتىرىپ، ونىڭ 1259 جىل ۇرگەنىشتە دۇنيەگە كەلگەنىن، 21 جاسىنان باستاپ مۇسىلمان ەلدەرىن ارالاپ، لوگيكانى، ديالەكتيكانى، مەديتسينانى وقىعانىن، 1301 جىلى تۋعان جەرىنە قايتا ورالعانىن، حورەزم ۇلىسبەگى مالىكتەمىردىڭ جەكە شيپاگەرى بولىپ، قالالىق اۋرۋحانانى باسقارعانىن جازادى (تيزەنگاۋزەن ۆ.گ. سبورنيك ماتەريالوۆ وتنوسياششيحسيا ك يستوري زولوتوي وردى // يستوريا كازاحستانا ۆ ارابسكيح يستوچنيكاح. 1 توم. ا.: دايك-پرەسس. 2005. 142-144-ب.)..

مالىكتەمىردەن كەيىن حورەزم ۇلىسبەگى تاعىنا قۇتلىقتەمىر وتىرعان سىڭايلى. سەبەبى، اراب جىلناماشىلارى يبن دۋكماك، يبن حالدۋن، ءال-ايني قالدىرعان دەرەكتەردە قۇتلىقتەمىردىڭ التىن وردانىڭ ۇلى حانى توقتايدىڭ كەزىندە-اق (1290-1312) بەكلەربەك لاۋازىمىندا بولعاندىعى ايتىلادى (سوندا. 242-248, 274-286, 360-382-ب.). ياكي ونىڭ اسا جوعارى بەكلەربەك قىزمەتىنە جەتكەنگە دەيىن اۋەلى ۇلىسبەكتىك ساتىدان ءوتۋىن قيسىندى دەسەك، حورەزم ءامىرى مارتەبەسىنىڭ مالىكتەمىردەن كەيىن قۇتلىقەمىرگە ءتيۋى دە يلانىمدى. بۇل رەتتە ونىڭ بۇرىنعى ۇلىسبەككە جاقىن جۇرگەن ءارى حورەزم مۇسىلماندارىنىڭ كورنەكتى پىرلەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە تانىلعان الاددين نومان ءال-حورەزميمەن تىعىز قارىم-قاتىناس قۇرعاندىعىنا نازار اۋدارساق تا جەتكىلىكتى. ويتكەنى، بۇل شەيحتى كەيىننەن يسلامدى مەملەكەتتىك ءدىن رەتىندە ۋاعىزداۋعا پايدالانۋ ءۇشىن توقتاي حان سارايىنا ارنايى الدىرعان قۇتلىقتەمىردىڭ ءوزى بولاتىن. دەمەك، سول زامان قاجەتتىلىگىنەن تۋىنداعان بۇل ماڭىزدى باستامانىڭ توركىنى ءاۋ باستا قۇتلىقتەمىر ۇرگەنىشتە ۇلىسبەك قىزمەتىندە جۇرگەن جىلدارى ءپىسىپ، جەتىلدى دەۋگە كەلەدى. ول كەز حورەزم وڭىرىندە يسلام ءدىنىنىڭ حانافي ءمازھابىنىڭ جاڭعىرا وركەندەپ، حاق ءدىننىڭ حالىق اراسىندا ورنىعۋىنا ۇلكەن اسەر-ىقپالى تيەتىن سوپىلىق ءىلىمنىڭ دە گۇلدەپ تۇرعان شاعى ەدى. كۋبرا، ياساۋي، باقىرعاني سىندى سوپى عۇلامالارىنىڭ ەسىمدەرىن قالىڭ قاۋىم ءپىر تۇتا قادىرلەپ، ۋاعىزدارىنا شەكسىز ۇيتىن. اراب ساياحاتشىسى يبن باتتۋتا سوپىلىقتىڭ كۋبرا تاريقاتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى شەيح ءناجماددين كۋبرانىڭ ۇرگەنىشتەگى بەيىتىنىڭ باسى سول اۋليەگە ءتاۋ ەتىپ، زيارات ەتۋشىلەردەن ەش بوسامايتىنىن ەرەكشەلەپ اتاپ وتەتىنى بار (سوندا. 234-ب.). جوشى ۇلىسىنا، ەدىل بويىنا يسلامنىڭ شىم-شىمداپ جايىلۋى اۋەلدەن-اق حورەزم ارقىلى، ونىڭ ساۋداگەرلەرى مەن ءدىني عۇلامالارى ارقىلى اتقارىلعانى بەلگىلى. ەندى تاعدىر ونىڭ مەملەكەتتىك ءدىن دەڭگەيىنە كوتەرىلۋ ماسەلەسىنە دە سول حورەزمنەن شىققان پىرلەردىڭ تىكەلەي ارالاسۋىن بۇيىرىپ تۇر ەكەن. جانە ول ساۋاپتى ىستەن سول دۋالى اۋىز پىرلەردىڭ جولىن قۋشى مۇريدتەرى قاتارىنداعى ۇلىسبەك قۇتلىقتەمىر دە شەت قالا الماعان، ءوزى باس بولىپ، قۇلشىنا كىرىسىپ كەتكەن ەدى (ۆاسيلەۆ د.ۆ. يسلام ۆ زولوتوي وردە. استراحان، 2007. 15-32-ب.).

قۇتلىقتەمىردىڭ جوشى ۇلىسىنىڭ حانى توقتايدىڭ (بۇل ەسىم كەي دەرەككوزدەردە توقتا، توقتى، توقتاعا تۇرىندە دە ۇشىراسادى) بيلىگى كەزىندە-اق بەكلەربەك لاۋازىمىنا قول جەتكىزۋىن ونىڭ حان اۋلەتىنە جاقىن

تۋىستىعى تۇرعىسىنان دا تۇسىندىرۋگە بولادى. جيھانگەز باتتۋتانىڭ جازۋىنا قاراعاندا ونىڭ اناسى توقتايدىڭ اپكەسى (تيزەنگاۋزەن… 235-ب.) بوپ كەلەدى. كەي ەڭبەكتەردە ەكەۋى بولە دەگەن ماعلۇماتتار دا بار (پوچەكاەۆ ر.يۋ. حانى زولوتوي وردى. سپب.: ەۆرازيا. 2010. 154-156 –ب.)

قۇتلىقتەمىردىڭ ءوزى كەيىننەن توقتايدىڭ قارىنداسىنا ۇيلەنگەنى ءمالىم. ءراشيد ءاد-ءديننىڭ جىلناماسى بويىنشا توقتاي حاننىڭ شەشەسى – قوڭىراتتىڭ ءدۇمدى قاراشى بەگى سالجۇدايدىڭ قىزى ولجاي حانىم (راشيد-اد-دين. سبورنيك لەتوپيسەي. ت.2. م.-ل.: يزد. ان سسسر. 1960. 72-73-ب). ياعني، توقتايدىڭ ءوزى دە ارعى بابالارى شىڭعىس، جوشى، باتۋ سەكىلدى قوڭىراتقا تۋعان جيەن بولىپ كەلەدى. ۇلۇع ۇلىستى 1266-1282 جىلدار ارالىعىندا بيلەگەن موڭكەتەمىردىڭ بايبىشەسى، تەكتى تۇقىمنان تارايتىن ولجاي حانىم (ونىڭ اناسى – شىڭعىس حاننىڭ كەنجە ۇلى تولەنىڭ نەمەرە قىزى كەلمىش بەگىم ەدى) وزىنەن تۋعان توقتايعا دا قوڭىراتتىڭ قوس قىزىن اپەرىپتى. قادىرعالي جالايىر ولاردى: «ءبىرىنىڭ اتى بولعان حاتۋن، ەكىنشىسىنىڭ اتى تۇعىلشا حاتۋن، قوڭىرات قاۋىمىنان ەدى» (ق.جالايىر. شەجىرەلەر جيناعى. ا.: قازاقستان. 1997. 92-س.), دەپ جازادى.

التىن وردانىڭ حانى موڭكەتەمىردىڭ ون ۇلى بولعان. الايدا ولاردىڭ ءبىرازىنىڭ بيلىك جولىنداعى تايتالاس بارىسىندا دامدەرى تاۋسىلعان. موڭكەتەمىردىڭ بەسىنشى ۇلى توقتاي اكەسىنەن قالعان التىن تاققا تەك سەگىز جىلدان كەيىن عانا جامباسى ازەر تيگەن سوڭ، ونى ءوز تۇقىمىنان باسقا ەشكىمگە قيعىسى كەلمەگەندەي قيانات ارەكەتتەرگە بارىپتى. وزىنەن كەيىن تاق ۇلكەن ۇلى ەلبارىستان باسقا ەشكىمگە بۇيىرماعانىن قالاپ، باۋىرلارىنىڭ كوزىن تۇگەل جويۋدان تايىنباپتى، ءتىپتى كەنجە ءىنىسى توعرىلدىڭ دا تۇبىنە جەتىپتى، دەگەن اڭگىمەلەر ايتىلادى دەرەككوزدەردە. الايدا حورەزمدىك شەجىرەشى وتەمىس قاجىنىڭ «شىڭعىس-نامە» شىعارماسىندا ء(حۇى عاسىر) توعرىل ناۋقاستانىپ، ءوز اجالىنان قايتىس بولعان ەكەن، دەگەن جورامال دا ورتاعا تارتىلادى. توعرىل و دۇنيەگە وزعاننان كەيىن ونىڭ اسا كورىكتى بايالىن اتتى ايەلىنە (ول دا قوڭىرات قىزى) توقتاي حان امەڭگەرلىك جولمەن قوسىلىپتى. الايدا كۇندەردىڭ كۇنىندە حاننىڭ تاق مۇراگەرلىگىنە دايىنداپ، ايالاپ وسىرگەن ۇلى ەلبارىس دا كۇتپەگەن جەردەن قازاعا ۇشىرايدى. «ەندى تاق بيلىگى بوگدەنىڭ قولىنا وتەتىن بولدى»، دەپ قايعىعا كومىلىپ، قاتتى كۇيزەلىسكە تۇسكەن توقتايعا بايالىن (ونى «كەلىن بايالىن» دەپ تە اتايدى) ءوزى بۇگىپ كەلگەن قۇپيانى اشادى. سويتسە، حان تۋعان باۋىرلارىنان تاراعان ۇرپاقتاردى دا اياماي كوزدەرىن جويىپ جاتقان كەزدەردە بايالىن كۇيەۋى توعرىلدىڭ (شاماسى باسقا ايەلدەن تۋعان) بالاسى وزبەكتى شەركەس ءۋالاياتىنا اسىرىپ جىبەرىپتى. وسى جىلى ون ءتورت جاسقا تولماق. بۇل حاباردى ەستىگەننەن كەيىن بارىنەن كۇدەر ءۇزىپ، كۇڭىرەنىپ وتىرعان توقتاي قۋانىشى قوينىنا سىيماي، دەرەۋ سول حانزادانى الىپ كەلۋگە پارمەن بەرەدى (وتەمىس قاجى. شىڭعىس-نامە// قازاقستان تاريحى تۋرالى تۇركى دەرەكتەمەلەرى. 1 ت. ا.: دايك-پرەسس. 2005. 214-218-ب).

ەلبارىستىڭ (ەلباساردىڭ) قازاسى اراب تاريحشىسى بادر اد-دين ءال-ءاينيدىڭ (1361-1451) جىلناماسىنداعى دەرەكتەرمەن دە ۇيلەسەدى. وندا توقتايدىڭ بالاسى ەلباساردىڭ 1309 جىلى ءوز اجالىنان قايتىس بولعانى اتاپ كورسەتىلگەن. سونداي-اق وندا سول جىلى توقتايدىڭ اعاسى بۇرلىقتىڭ دا كوز جۇمعانى جازىلعان (تيزەنگاۋزەن… 360-362-ب.).

نازارعا الىنىپ وتىرعان زامان تۋرالى ماعلۇماتتارعا سۇيەنسەك، حاننىڭ تۋعان جيەنى قۇتلىقتەمىردى بۇل جىلدارى توقتايدىڭ جانىنداعى ەڭ جاقىن تىرەكتەرىنىڭ ءبىرى، بەكلەربەك لاۋازىمىنداعى تۇلعا رەتىندە كورەمىز. وسى ءدۇمدى قىزمەتىنىڭ ارقاسىندا ول شەيح الاددين نومان ءال-حورەزميدى ورداعا الدىرتىپ، اقىرىن-اقىرىن توقتايدىڭ تامىرىن باسىپ، يسلام ءدىنىن مەملەكەتتىك دەڭگەيگە كوتەرۋ ماسەلەسىنە يكەمدەتەدى. توقتاي دا، سوناۋ جىلداردىڭ وزىندە مۇسىلماندىققا جەكە باسى قۇلاي بەت بۇرعان بەركە حان (جوشىنىڭ ءۇشىنشى ۇلى، التىن وردانىڭ باتۋدان كەيىنگى بيلەۋشىسى – 1256-1266 ج.) اتالارىنىڭ جولىن قولداپ، بۇل ءدىننىڭ وركەندەۋىنە بەيىل بەرۋگە ونشا كەت ءارى ەمەس. الايدا وردادا يسلامنىڭ قارسىلاستارى دا جەتەرلىك، حاننىڭ وسى نيەتىن تەرىسكە بالاپ، اياعىمدى اسپاننان كەلتىرمەسە ەكەن دەپ تارتىنشاقتاي بەرەتىندەي. وسى رەتتە قۇتلىقتەمىر ءۇشىن جاڭا حانزادانىڭ تابىلعاندىعى تۋرالى حابار بۇل ماڭىزدى شارۋانى ورايلاستىرۋدىڭ ۇتىمدى مۇمكىندىگى رەتىندە دە قابىلدانعانداي كورىنەدى.

وزبەكتى حان ورداسىنا الدىرعاننان كەيىن قۇتلىقتەمىر مەن نومان قازىرەت ونىڭ يسلام ءمىناجاتىنا بەيىمدەۋگە شىنداپ كىرىسەدى. جوشى ۇرپاقتارى اراسىنان حانزادانى جوق ەتكىسى كەلەتىن جاۋلارىنىڭ ءالى دە جەتكىلىكتى ەكەنىن، ال ەگەر وزبەك ەرتەڭ حان بولا قالعان كۇندە، يسلامنىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋگە ۋاعدا بەرسە، وزدەرى تاراپىنان ونى توقتايدان كەيىن تاققا وتىرعىزۋعا بارىنشا قولداۋ كورسەتىلەتىنىن قۇلاعىنا قۇيا بەرەدى. قۇتلىقتەمىر بۇل شارۋاعا تۋىستىق جاعىن العا تارتا وتىرىپ، ورداداعى بەدەلى دە، بايلىعى دا زور كەلىن-بايالىننىڭ ءوزىن (ياكي حانزادانىڭ كىشى شەشەسىن) دە بەلسەندى تۇردە ارالاستىرادى. جيعان-تەرگەن دۇنيەسىن سول مۇددە جولىندا جاراتۋعا ۇگىتتەيدى، دەلىنەدى ءال-ايني جىلناماسىندا. سونداي-اق وسى دەرەككوزدە كۇتلىقتەمىر توقتاي حاننىڭ جانىندا بەكلەربەك بولىپ جۇرگەن جىلدارى حورەمزمنىڭ ۇلىسبەگى لاۋازىمىن بايالىننىڭ اعاسى قوڭىرات بايتەمىردىڭ (نازار اۋدارىڭىز، بۇل ەسىمدە دە تەمىر قوسىمشاسى بار) اتقارعانى تۋرالى دا ايتىلادى.

عىلىمي دەرەككوزدەر اراسىنداعى ءراشيد ءاد-ءديننىڭ «جىلنامالار جيناعىنىڭ» جالعاسى» دەپ اتالاتىن، اۆتورى مالىمسىزدەۋ، بىراق ماعلۇماتى تياناقتى ەڭبەكتە وزبەك حانزادا ورداعا جەتكىزىلگەننەن كەيىن توقتاي حاننىڭ وعان ۇلكەن سەنىم ءبىلدىرىپ، قولباسشىلىق دارەجە بەرگەندىگى جازىلعان. 1312 جىلى توقتاي وزبەكتى اسكەرباسى رەتىندە ەل شەتىندەگى قوسىندارعا اتتاندىرادى دا، ءوزى التىن ورداعا الىم-سالىق تولەيتىن ورىس جۇرتى جاعىن ءبىر ارالاپ قايتپاق بوپ كەمەمەن ەدىل بويلاي ساپارعا شىعادى. الايدا يمپەريا استاناسى ساراي-بەركە ءشاھارىنان كوپ ۇزاماي جاتىپ، تامىزدىڭ 9-شى جۇلدىزىندا ونىڭ دەنساۋلىعى كۇرت ناشارلاپ، دۇنيەدەن وزادى. وسى حاباردى ەستي سالا وزبەك اسكەرىن تاستاپ دەرەۋ استاناعا ورالادى. ال بۇل كەزدە وردادا جوشىنىڭ وعان قارسى بىرقاتار ۇرپاقتارى تاراپىنان جاس سۇلتانعا قاستاندىق جاساۋ، ورداعا كەلگەن ۋاقىتىندا وعان تۇتقيىل تاپ بەرىپ، كوزىن جويۋ امالدارى قاراستىرىلىپ تا قويىلعان ەدى. بىراق ونى بۇل قاۋىپتەن الدىن-الا قۇتلىقتەمىر ساقتاندىرىپ ۇلگەرەدى. حان ورداسى توڭىرەگىنىڭ تىرلىگىنە ابدەن تىسقاقتى بەكلەربەك اۋەلدە جاۋلىق جاساماق ادامداردىڭ پيعىلىنا قوسىلعان سەكىلدى بوپ بىلدىرمەي جۇرەدى دە، وزبەك كەلگەن كەزدە وعان قاتەر ءتونىپ تۇرعانىن قۇپيالاپ جەتكىزە قويادى. سۇلتان دەرەۋ وردادان سىتىلىپ ۇلگەرىپ امان قالادى. قالىڭ اسكەرىمەن قايتا ورالىپ، قاستاندىقتى ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ جازاسىن بەرەدى. تاق يەسىنە شىن بەرىلگەندىگىن ايقىن تانىتقان وسى جانكەشتى قىزمەتىنەن كەيىن قۇتلىقتەمىردىڭ بەدەلى ودان ءارى كۇشەيىپ، جوشى ۇلىسىنىڭ ايبىندى بيلەۋشىسى وزبەك حاننىڭ ەڭ سەنىمدى بەكتەرىنىڭ بىرىنە اينالادى (يستوريا كازاحستانا ۆ پەرسيدسكيح يستوچنيكاح. ءىۇ ت. الماتى. دايك-پرەسس. 2006. 277-278-ب.).

وسى دەرەككوزدەگى وقيعاعا ۇقساس سارىن وتەمىس قاجىنىڭ «شىڭعىس-نامەسىندە» دە تارقاتىلادى (وتەمىس قاجى… 216-218-ب.). بۇل تۇرعىدان العاندا «جىلنامالار جيناعىنىڭ» جالعاسى» ەڭبەگىندەگى وزبەك حاننىڭ تاققا وتىرۋىنا قاتىستى مالىمەتتەر باسقا بىرقاتار دەرەككوزدەرگە قاراعاندا قيسىندىلاۋ ەكەنىن بايقاۋ قيىن ەمەس.

ۇلۇع ۇلىستىڭ بيلىگىن قولىنا العان سوڭ وزبەك تە قۇتلىقتەمىرلەر كوزدەگەن ۇدەگە بەيىل بەرىپ، مەملەكەتتە يسلام ءدىنىن ورنىقتىرۋ ىسىنە بەلسەنە كىرىسەدى. اجال قاۋپى باسقا تونگەن قاتەرلى كۇندەردە جانقيارلىقپەن قاسىنان تابىلىپ، قولداۋ كورسەتكەن ۇلۇعبەگىنە ابدەن سەنەدى. ونىڭ بەرگەن كەڭەستەرىن ىلتيپاتپەن قابىلدايدى. قۇتلىقتەمىرمەن اقىلداسا وتىرىپ يسلام ءدىنىنىڭ كىندىگى مىسىر مەملەكەتىمەن ديپلوماتيالىق قاتىناستى نىعايتۋدى ەڭ اۋەلگى ماڭىزدى شارۋالاردىڭ قاتارىندا قولعا الادى. ماملۇك سۇلتانى ناسىر مۇحاممەدكە جولداعان اۋەلگى مەزىرەت حاتىندا مىسىر پاتشاسىن يسلام شەكاراسىنىڭ ودان ءارى كەڭەيگەنىمەن قۇتتىقتايدى، ءوزى تاققا وتىرعاننان كەيىن يسلامنىڭ كوپ جاۋلارىنىڭ كوزىن جويعانىن جەتكىزەدى. جوشى ۇلىسى مەن مىسىردىڭ الداعى ۋاقىتتا دا بەرىك ىنتىماقتا بولا بەرەتىنىن، ورتاق جاۋعا قارسى بىرلەسە كۇرەسۋگە ءاردايىم دايىن ەكەندىكتكەرىن بىلدىرەدى. بۇل رەتتە وزبەكتىڭ ورتاق جاۋ دەپ وتىرعانى ءدال وزىندەي شىڭعىس تۇقىمى، سايىپقىران حاننىڭ بورتە بايبىشەدەن تۋعان ءتورت تىرەك ۇلدىڭ كەنجەسى – تولەنىڭ بالاسى حۋلاگۋدىڭ يران، يراق جەرىندە قۇرعان ەلحاندار مەملەكەتى بولاتىن.

جوشى مەن حۋلاگۋ ۇلىستارى اراسىنداعى بۇل تەكەتىرەس توركىنى – ءاۋ باستا ءازىربايجان مەن گۇرجى جەرىنە دەگەن تالاستان تۋىنداعان ەدى. جوشى ۇرپاقتارى ول ايماق بابامىز شىڭعىس حاننىڭ وسيەتى بويىنشا بىزگە تيەسىلى دەسە، حۋلاعۋ ەلحاندارى دا تابيعاتى سۇلۋ وسىناۋ قۇيقالى وڭىردەن ءسىرا ايىرىلعىسى جوق، «ول جەردى ءبىز قايقى قىلىشتىڭ جۇزىمەن قان توگىپ ءجۇرىپ باسىپ العامىز، ياكي ونى بىزدەن ءبولىپ الۋ ماسەلەسىن دە سول قايقى قىلىشتىڭ ءتىلى عانا شەشەدى»، دەپ وڭايلىقپەن يلىگە قويمايدى. ەگەس ۋشىققان ساتتەردە اعايىندىلار ءبىر-بىرىمەن سۇرەڭىتكەن سوعىستارعا دا بارىپ جاتادى. الايدا قانشا ۇمتىلسا دا جوشى اۋلەتى ءوزىنىڭ كوزدەگەن ماقساتىنا وزبەك حانعا دەيىن ەش قول جەتكىزە الماعان ەدى.

جوشى ۇرپاقتارىنىڭ ماملۇك سۇلتاندارىنا، ءبىر جاعىنان، قاراماعىمىزداعى دەشتى-قىپشاقتان شىققان باھادۇرلەر ۇرپاعى عوي دەپ ءىش تارتقان بوپ، وزدەرىنە وداقتاس تۇتۋعا ۇمتىلاتىندارىنىڭ باستى ءبىر

سەبەبى دە وسىعان سايادى. 1303 جىلى حۋلاگۋدىڭ شوبەرەسى عازان حاننىڭ سيرياعا جورىعى ءساتسىز اياقتالىپ، ماملۇكتەردەن تاس-تالقان بولىپ جەڭىلگەننەن كەيىن، ەلحانداردىڭ سول تومەنشىك شاعىن پايدالانىپ قالعىسى كەلگەن توقتاي حان مىسىردان كومەك تە سۇراپتى. بىراق ناسىر مۇحاممەد سۇلتان وعان «ءبىز عازانمەن بەيبىت ءبىتىم جاساپ قويىپ ەدىك» دەگەن بۇلتارما جاۋاپ قايتارعان ەكەن (زاكيروۆ س. ديپلوماتيچەسكيە وتنوشەنيا زولوتوي وردى س ەگيپتوم. م.: ناۋكا. 1966. 10-21-ب.).

وزبەك تاققا مىنگەن سوڭ كوپ ۇزاماي-اق مىسىرعا كەلگەن جوشى ۇلىسى ەلشىسىنىڭ قولىنداعى قۇتلىقتەمىردىڭ اتىنان ناسىر مۇحاممەدكە ارنايى جولدانعان حاتتا، ىنتىماقتاستىقتى نىعايتۋمەن قاتار، ماملۇك سۇلتانىنا ورداداعى تەكتى تۇقىم – توقتايدىڭ اعاسى بۇرلىق تورەنىڭ قىزى تۇلىمبيكەنى ۇزاتۋ ارقىلى، مىڭ جىلدىق قۇدا بولۋعا نيەتتەنىپ وتىرعاندىقتارى جونىندەگى ۇسىنىس تا بار ەدى. ناسىر سۇلتان وزبەك حاننىڭ ەلشىسى ماڭعىشقا ۇلكەن قۇرمەت پەن سىي-سياپات كورسەتىپ، قۇتلىقتەمىردىڭ ىنتىماقتاستىق پەن قۇدالىق تۋرالى ۇسىنىستارىن ىلتيپاتپەن قابىلدايتىنىن بىلدىرەدى. قالىڭدىقتى مىسىرعا جەتكىزۋ جايى، قۇدا ءتۇسۋ راسىمدەرى مەن جاساۋ-جابدىق مولشەرى جونىندە پىكىرلەسەدى. ماڭعىشپەن بىرگە ءوزىنىڭ ەكى ەلشىسىن جوشى ۇلىسىنا قوسا اتتاندىرىپ، دوستىق قاتىناستارعا الدا دا بەيىل ەكەنىن بايقاتادى.

قوس مەملەكەت اراسىنداعى بايلانىستاردى نىعايتۋدى كوزدەيتىن بۇل قۇدالىقتىڭ ءجون-جوسىقتارىنىڭ اتقارىلۋى دا ءبىراز ۋاقىتقا سوزىلىپتى. اقىرى بەس جىل وتكەسىن، 1319 جىلدىڭ كۇزىندە عانا 400 ادامنان تۇراتىن سالتاناتتى دەلەگاتسيا قالىڭدىقتى مىسىرعا قاراي الىپ شىعىپتى. ونىڭ قۇرامىندا التى ەلشىدەن باسقا، ساراي ءشاھارىنىڭ باس قازىسى، بىرنەشە شەيحتار دا بار ەدى. قالىڭدىقتىڭ جانىندا جۇرەتىن جەڭگەلەرى مەن قۇربىلارىنىڭ، قىزمەتشىلەرى مەن قۇلدارىنىڭ ءوزى جىرتىلىپ ايىرىلادى. وسى ورايدا ءبىزدىڭ نازارىمىزدى اۋداراتىن ءبىر جايت، سول دەلەگاتسيامەن بىرگە مىسىرعا قۇتلىقتەمىردىڭ ۇزەڭگىلەس سەرىگى – شەيح الاددين نومان ءال-حورەزميدىڭ دە اتتانعاندىعى. وعان جوشى ۇلىسىنىڭ اتىنان مەكە مەن ءمادينادا، قۇدىستا (يەرۋساليمدە) ءمىناجاتحانالار سالۋعا باعىشتالعان قاراجاتتى جەتكىزۋ مىندەتى جۇكتەلگەن بولاتىن…

ال كەلەر جىلى حۋلاگۋ مەن جوشى ۇرپاقتارى اراسىندا ءازىربايجان جەرى ءۇشىن تالاستىڭ كەزەكتى ءبىر شايقاسى ءوتىپتى. ايتسە دە وزبەك پەن قۇتلىقتەمىردىڭ يرانعا قارسى دەربەنتتىڭ تەمىر قاقپاسىنان ءوتىپ باستاعان بۇل جورىعى دا ءساتسىز اياقتالىپتى. «ۆاسساف تاريحى» مەن يبن دۋكماكتىڭ، ءال-اينيدىڭ جىلنامالارىندا التىن وردا اسكەرىنىڭ اساۋ تولقىندى كۋرا دارياسىنان وتە الماي تۇرعان كەزىندە، ءابۋ-سايد پاديشاحتىڭ جاۋجۇرەك قولباسشىسى جۇباننىڭ جيىرما مىڭ اسكەرىمەن بۇلاردىڭ سىرتىنا شىعىپ كەتۋى سالدارىنان، تۋ-تالاقايى شىعىپ، ويسىراعان جەڭىلىسكە ۇشىراعانى ەگجەي-تەگجەيلى جازىلادى (يستوريا كازاحستانا ۆ پەرسيدسكيح يستوچنيكاح. ءىۇ ت… 72-177-ب; تيزەنگاۋزەن… 245-247, 363-367-ب.). ودان كەيىن وزبەك حاننىڭ قۇتلىقتەمىرگە قالىڭ قول بەرىپ، حوراسان جاقتان يرانعا شابۋىل جاساعان شاعاتاي ۇرپاعى جاساۋىل باراقۇلىنا كومەك بەرۋ ءۇشىن حورەزم ارقىلى اتتاندىرعان جورىعى دا ءساتسىز اياقتالادى. ايگىلى ۇلۇعبەك باستاعان اسكەر جولشىباي قالىڭ جاۋعان قار مەن تۇتقيىل سوققان بورانعا ۇرىنىپ، كوپ شىعىنعا ۇشىراپ كەرى ورالادى. بۇل جەڭىلىستەر تىزبەگى وزبەكتى قاتتى پۇشايمان ەتكەن بولسا كەرەك، ول تالاي جىل قاسىندا سەنىمدى تىرەك بوپ جۇرگەن قۇتلىقتەمىردى بەكلەربەك لاۋازىمىنان بوساتىپ، حورەزمنىڭ ۇلىسبەگى قىزمەتىنە تومەندەتىپ جىبەرەدى. جاڭا ۇلۇعبەك ەتىپ، كوپتەن قاسىندا جۇرگەن تاعى ءبىر سەنىمدى تۇرك بەگى ءۇيسىن يسابەكتى (يسا كوركوزدى) تاعايىندايدى. بۇل بەكلەربەك تە قۇتلىقتەمىر سياقتى حان اۋلەتىنىڭ كۇيەۋ بالاسى ەدى، دەپ جازادى سول ءداۋىر جىلناماشىلارى. قۇتلىقتەمىردىڭ حان قىزىنان تۋعان ۇلى ھارۇنبەك كەيىننەن وزبەكتىڭ تايدۋلى بەگىم اتتى ايگىلى حانىمىنان تۋعان قىزعا ۇيلەنىپ، ول دا حاننىڭ كۇيەۋ بالاسى (كۇرگەن، كورەگەن) اتانادى. يسابەكتىڭ حان قىزى ۇتكوشەكتەن كورگەن پەرزەنتى امەتتىڭ دە جولى وسىلايشا جالعاسادى. ول وزبەكتىڭ ايگىلى ۇلى جانىبەك حاننىڭ قىزىنا ۇيلەنىپ، ءاز حاننىڭ جانىنداعى ايگىلى بەكتەردىڭ بىرىنە اينالادى. امەتتىڭ حان قىزىنان تۋعان بالاسى سالشى دا وسال شىقپايدى. ول 1375 جىلى قاجىتارحاننىڭ ءامىرى بوپ تاعايىندالادى.

جىلناماشى يبن حالدۋن قۇتلىقتەمىردىڭ سول 1320 جىلعى حورەزمگە شەتتەتىلۋىنىڭ كوپكە ۇزاماعانىن، ءتورت جىلدان كەيىن قايتادان بەكلەربەك لاۋازىمىنا كوتەرىلىپ، حان ورداسىنا ورالعانىن جازادى. وزبەك حاننىڭ 1332 جىلى ۆەنەتسيالىق كوپەستەرگە ارناعان التامعالى جارلىعىندا دا قوڭىرات بەگىنىڭ سول قىزمەتتە وتىرعانىن بايقايمىز. «…موعول ۇلىسىنىڭ قۇتلىقتەمىر باسشىلىق ەتەتىن وڭ قول، سول قول وعلاندارىنا، ازاۋدىڭ مۇحاممەدقوجا باستاعان مىڭباسى، ءجۇزباسى، ونباسى بەكتەرىنە، دارۋعالارىنا، باج جيناۋشىلارى مەن تارازىشىلارىنا…» دەپ باستالاتىن جارلىق ماتىنىندە ونىڭ ەسىمى بارشاعا بيلىك جاسايتىن سول لاۋازىمىنا سايكەس اتالىپ تۇر (گريگورەۆ ا. پ.، گريگورەۆ ۆ. پ. يارلىك ۋزبەكا ۆەنەتسيانسكيم كۋپتسام ازوۆا: رەكونسترۋكتسيا سودەرجانيا // يستوريوگرافيا ي يستوچنيكوۆەدەنيە يستوري ستران ازي ي افريكي. ل.، 1990. ۆىپ. 13. 74-107-ب).

ال ەكى جىلدان كەيىن جوشى ۇلىسىن ارالاپ، ءوز ساپارناماسى ارقىلى سول كەزەڭگە قاتىستى تەڭدەسى جوق قۇندى دەرەكتەر قالدىرىپ كەتكەن اراب جيھانگەزى يبن باتتۋتانىڭ جازعاندارىنان ءبىز قۇتلىقتەمىردىڭ تاعى دا حورەزم ۇلىسبەگى قىزمەتىنە ورالعانىن بايقايمىز. ۇرگەنىشكە ارنايى سوققان ساياحاتشى حورەزم ءامىرى قۇتلىقتەمىردىڭ ءشاھاردى وركەندەتۋگە قوسقان زور ەڭبەگىن تامسانا سۋرەتتەيدى. ۇرگەنىشتىڭ بىتىمىنە تاڭ-تاماشا قالىپ، ونى تۇركتەردىڭ داڭقتى بازارلارىمەن، كەڭ قولتىق كوشەلەرىمەن، كوپتەگەن ءساندى قۇرىلىستارىمەن ايگىلى، اسا زور دا سۇلۋ قالالارىنىڭ ءبىرى، دەپ جوعارى باعا بەرەدى. ءشاھار تۇرعىندارىنىڭ كوپتىگى سونشا، ولار ءبىر قاراعاندا، اينالا توڭىرەكتى تەڭىزدىڭ تولقىندارى سياقتى تەڭسەلتىپ، ىرعالتىپ جىبەرگەندەي اسەرگە يەلەندىرەدى، دەپ بەينەلەيدى. ءشاھاردى قۇتلىقتەمىر سىندى بەدەلدى بەك باسقارادى. ونىڭ زايىبى تورەبيكە دە ايەل زاتتىلاردىڭ اسىل ۇلگىسى، ارداق تۇتۋعا لايىق ورەلى، وتە قاراپايىم جان. ول حورەزم قازىسى ءابۋ حافستىڭ ايەلى جيجاعى قاتۋننىڭ ءسىڭلىسى. ۇرگەنىشتىڭ مۇنارالى باس مەشىتىن وسى حانىم سالعىزعان. ونىڭ جانىنداعى مەدرەسەنى قۇتلىقتەمىردىڭ ءوزى تۇرعىزعان (تيزەنگاۋزەن… 207-240-ب.), دەپ جازادى. ۇرگەنىش ءامىرىنىڭ بايلىق پەن بەرەكەگە مالىنعان سالتاناتتى سارايىندا ءراۋىشتى اڭگىمەلەر وتكىزگەن ساتتەرىن ىلتيپاتپەن ءسوز ەتە وتىرىپ، ۇلىسبەكتى ءبىلىمى مەن بىلىگى قۇپ جاراسقان ساڭلاق تۇلعا، سول زاماننىڭ الدىڭعى قاتارلى قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە باعالايدى.

بۇل رەتتە قۇتلىقتەمىردىڭ جوشى ۇلىسىنىڭ استانالارى – ساراي-بەركە مەن جاڭا ساراي (ساراي ءال-ءجاديد) ءشاھارلارىن كوركەيتۋ ىسىنە دە ءوز ۇلەسىن قوسقانىن ايتپاي كەتپەسكە بولمايدى. ەدىل الابىندا التىن وردانىڭ نەگىزگى ەكى استاناسى بولعانى بەلگىلى. ەكەۋى دە ەدىلدىڭ سول جاق سالاسى، قىزدىڭ قوس بۇرىمىنداي بوپ تەڭىزگە دەيىن ۇلى داريامەن قاتارلاسا اعاتىن اقتوبە (احتۋبا) وزەنىنىڭ جاعاسىندا. تاريحشىلار كوپ ۋاقىت ول استانالاردىڭ اتاۋلارىن ساراي-باتۋ جانە ساراي-بەركە تۇرىندە تانىپ، العاشقىسى باتۋ بيلەگەن جىلدارى (1236-1255), ەكىنشىسى بەركە حان (1256-1266) زامانىندا ىرگە كوتەردى دەپ كەلگەن ەدى. الايدا، كەيىنگى ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەر ناتيجەسى بويىنشا، بۇل قوس اتاۋ ءبىر ءشاھاردىڭ ەكى كەزەڭدەگى ەسىمى بوپ شىقتى. پارسى جىلناماشىلارى ونى ساراي-باتۋ دەپ جازعاندى داعدى ەتسە، اراب شەجىرەشىلەرى قالانى مۇسىلمانشىلىققا العاش بەيىل بەرگەن بەركە حانعا دەگەن قۇرمەتتەرىنىڭ بەلگىسى رەتىندە ساراي-بەركە دەپ اتاپتى. بۇگىندەرى قاجىتارحان (استراحان) قالاسىنان 80 شاقىرىمداي تەرىسكەيدە جاتقان جويقىن قالا قيراندىلارىنىڭ بەلگىلەرى سول قوس ەسىمدى استانانىڭ بايىرعى ورنى. ال ودان ءجۇز شاقىرىمداي جوعارىدا ورنالاسقان ساراي ءال-ءجاديد (جاڭا ساراي) ءشاھارىنىڭ ىرگەسى وزبەك حاننىڭ تۇسىندا عانا قالانا باستاپتى. عالىمدار دايەكتەۋىنشە، وزبەك حان سوندا جەرلەنگەن (ەگوروۆ ۆ. ل. يستوريچەسكايا گەوگرافيا زولوتوي وردى ۆ XIII-XIV ۆۆ. م.: ناۋكا، 1985. 111-117-ب.).

وزبەك پەن قۇتلىقتەمىر بيلىك قۇرعان جىلدار جوشى ۇلىسىنىڭ ەڭ داۋىرلەگەن كەزەڭدەرىنىڭ قاتارىندا سانالادى. ول ۋاقىت قالا قۇرىلىسىنىڭ دا ايرىقشا وركەندەگەن شاعى. دەرەككوزدەردە بايىرعى استانا ساراي-بەركەنىڭ دە سول ۋاقىتتاردا الەمدەگى ەڭ ساۋلەتتى قالالاردىڭ بىرىنە اينالعاندىعىن تامسانا سۋرەتتەيدى. دەمەك، ول جارقىن ىستەردە جيىرما جىلداي حاننان كەيىنگى ەكىنشى لاۋازىمدى اتقارىپ جۇرگەن قۇتلىقتەمىردىڭ دە كادىمگىدەي مول ۇلەسى، قاتىسى بار دەپ ايتۋ ابدەن قيسىندى. استانا بايتاقتىڭ كوركەيۋىنە باس-كوز بولۋ دا بەكلەربەكتىڭ باستى مىندەتتەرىنىڭ بىرىنە سايادى. سول زاماندا 75 مىڭداي ادام مەكەندەگەن ساراي-بەركەنىڭ اسقاق سالتاناتى يبن باتتۋتانىڭ ساپارناماسىندا تايعا تاڭبا باسقانداي انىق سىپاتتالادى. جيھانگەز وندا وزبەك سۇلتاننىڭ ساراي-بەركە اتتى استاناسىنا كىستىگۇنى قاجىتارحاننان ءۇش كۇن ءجۇرىپ جەتكەنىن جازادى. «ءشاھار حالقى مەيلىنشە مول، ءيىن تىرەسكەن ساۋلەتتى ۇيلەرى، سامساعان بازارلارى، كەڭ كوشەلەرى بار وسكەلەڭ ءارى اسا ادەمى قالالاردىڭ ءبىرى. بىردە ءبىز ونىڭ كولەمىن بىلمەك نيەتكە بەرىلىپ، اتقا ءمىنىپ اينالىپ شىقپاق بولدىق. قالانىڭ ءبىر باسىندا تۇراتىن ءبىز، ازاندا ۇيدەن شىققاننان، ءتۇس اۋعاندا عانا ونىڭ ەكىنشى باسىنا ازەر جەتتىك. سول جەردە نامازىمىزدى وقىپ، اۋقاتتانىپ الىپ ىمىرتتا عانا جاتىن ورنىمىزعا قايتىپ ورالدىق»، – دەپ جازادى باتتۋتا. – «ءبىر رەت قالانىڭ ەنىن بايقاماق بوپ شىعىپ، جارتى كۇندە عانا كەيىن ورالا الدىق. ءشاھاردا 13 بيىك مۇنارالى مەشىتتەن باسقا كوپتەگەن كىشىگىرىم مەشىتتەر دە بار. استانانىڭ قازىسى بادر اد-دين ءال-ارادج – ەڭ ۇزدىك قازىلاردىڭ ءبىرى. مۇندا يسلام عۇلاماسى يمام نومان ءاد-دين ءال-ءحارازميدىڭ دە ءوز

قۇجىراسى بار. مەن ونىمەن جولىقتىم، ول ەڭ بىلگىر شەيحتاردىڭ ءبىرى، سونشاما قاراپايىم ءارى قايىرىمدى جان ەكەن»، – دەيدى ساياحاتشى. ساپار جازبالارىنان قۇتلىقتەمىر بەكلەربەكتىڭ ۇلۇع ۇلىستا يسلامدى ورنىقتىرۋ باعىتىندا اتقارعان ىسىنە كوپ كومەك بەرگەن بۇل شەيحتى وزبەك حاننىڭ دا قاتتى قادىرلەيتىنىنە كۋا بولامىز. باتتۋتا التىن وردا بيلەۋشىسىنىڭ ءار جۇما سايىن شەيحقا ارنايى جولىعىپ كەتەتىنىن، الايدا يمامنىڭ ونى قارسى الۋعا ءوزى شىقپايتىنىن جانە حان كەلگەندە ورنىنان تۇرمايتىنىن تاڭدانا جازادى. حان ونىڭ الدىنا جايعاسىپ، يماممەن سونشاما ىزەت ساقتاي وتىرىپ اڭگىمەلەسەدى، شەيح تا حانعا جىلى پەيىل، قۇرمەت بىلدىرە ءتىل قاتىسادى (تيزەنگاۋزەن… 231-232-ب.). اراب جيھانگەزى ەندى سالىنىپ جاتقان جاڭا ساراي ءشاھارى تۋرالى، ول جاققا جولى تۇسپەگەسىن ەشتەڭە ايتپايدى. ارينە ىرگەسى سول جىلدارى كوتەرىلە باستاعان بۇل جاڭا استانانىڭ قۇرىلىسىنا دا قۇتلىقتەمىردىڭ تىكەلەي ارالاسقانى انىق. ساراي ءال-ءجاديدتىڭ شارىقتاپ ورلەۋى نەگىزىنەن وزبەكتىڭ بالاسى جانىبەك حاننىڭ بيلىگى تۇسىنا (1343-1357) ءدوپ كەلەدى.

شىنىندا باتتۋتانىڭ ەڭبەگىن ۇلۇع ۇلىستىڭ قۇتلىقتەمىر سياقتى كوپتەگەن تۇلعالارىنىڭ عۇمىرىنا قاتىستى تالاي ماعلۇماتتى توپتاستىرعان ەڭ قۇندى دەرەككوز ەكەندىگىنە مويىنسىنباسقا ەش لاج جوق. ماسەلەن، ساياحاتشىنىڭ وزبەك حاننىڭ وتباسى مۇشەلەرى، ايەلدەرى، بەكتەرى تۋرالى ءسوز ەتكەن تۇستارىنان، حاننىڭ التىن شاتىر ىشىندەگى ءۇستى اسىل تاستارمەن مالىنعان كۇمىس سيراقتى تاققا وتىرعان كەزىندە، ونىڭ وڭ جاعىندا ۇلكەن حانىمى تايدۋلى قاتىن، ونىڭ قاسىنا ەكىنشى حانىمى كەبەك قاتىن (قوڭىرات بەگى ناعانايدىڭ قىزى), حاننىڭ سول جاعىندا ءۇشىنشى حانىمى بايالىن قاتىن (كونستانتينوپول پاتشاسىنىڭ قىزى), ونىڭ جانىنا ورداشا قاتىن ء(ۇيسىن يسابەك بەكلەربەكتىڭ قىزى) جايعاسقانى تۋرالى قۇندى دەرەكتەرگە جولىعار ەدىك. تاقتىڭ الدىڭعى تۇسىندا، وڭ جاقتا حاننىڭ ورىمدەي ۇلكەن ۇلى تىنىبەك، سول جاقتا ەكىنشى ۇلى جانىبەك تۇرىپتى. ولاردىڭ الدىندا حاننىڭ قىزى ۇتكوشەك جايعاسقان. وڭ جاق، سول جاقتاعى ورىندىقتاردا ۇلكەندى-كىشىلى بەكتەر ءتىزىلىپ وتىرىپتى (تيزەنگاۋزەن… 217-223-ب.). بۇل جەردە حانىمدار اراسىنداعى بايالىن قاتىن تۋرالى بىرەر ءسوز ايتۋعا تۋرا كەلەدى. كەي ەڭبەكتەردە وسى حانىم مەن اناۋ جىلدارى وزبەكتىڭ اكەسى توعرىلدىڭ ايەلى بولعان، وزبەكتىڭ امان قالۋىنا جانە ونىڭ حان تاعىنا وتىرۋىنا كوپ كومەك كورسەتكەن قوڭىرات تەكتى بايالىندى شاتاستىرىپ جاتادى. جاس وزبەكتىڭ قولىنا حاندىق بيلىك تيگەننەن كەيىن، ونىڭ وتباسىنا باس-كوز بولۋ مىندەتىن قۇتلىقتەمىر وسى كەلىن-بايالىنعا تاپسىرعان-دى. حان دا ءوز تاراپىنان كىشى شەشەسىنە ۇلكەن ىزەت-قۇرمەتپەن قارايدى. بايالىن 1323 جىلى قايتىس بولعاننان كەيىن (گريگورەۆ ا. پ.، گريگورەۆ ۆ. پ.پوسلانيە وردىنسكوي حانشي تايدۋللى ۆەنەتسيانسكومۋ دوجۋ (1359) // ۆەستنيك سپب ۋن-تا. 1996. سەر.2. ۆىپ. 4. 18-19-ب.), ول وزىنە بار قامقورلىعىن تانىتقان جاننىڭ ءازىز ەسىمىن ەستە قالدىرۋ ءۇشىن، ۆيزانتيالىق حانشايىمعا (شاماسى، يمپەراتور اندرونيك II پالەولوگتىڭ قىزى) ۇيلەنگەندە، ونىڭ حريستيان ەسىمىن وزگەرتىپ بايالىن دەپ اتايدى…

باتتۋتانىڭ ساراي-بەركەدەن سوڭ ۇزاق جول ءجۇرىپ حورەزمگە جەتىپ، ءۋالايات ۇلىسبەگى قۇتلىقتەمىرگە جولىققان كەزى ايگىلى بەكلەربەكتىڭ قۋاتى قايتىپ، شاۋ تارتىپ، قيمىل-قوزعالىستى ازايتقان شاعى ەدى. ساياحاتشىمەن اڭگىمەلەسكەن كەزدە ول اياعىن قىمتاي جاۋىپ وتىرىپتى. حورەزم بەگى تۇركتەردىڭ كوبىندە كەزدەسەتىن اياققا تۇز بايلانۋ دەرتىمەن اۋىرادى ەكەن، دەپ تۇسىندىرەدى مۇنى اراب جيھانگەزى.

باتتۋتانىڭ كەلىپ-كەتكەنىنە ءبىر جىل وتكەندە، ياعني 1335 جىلدىڭ 26 قاراشاسى كۇنى ۇرگەنىش جۇرتىن ۇلكەن قاسىرەت-مۇڭعا كومدىرگەن قارالى حابار تارادى. قالىڭ ەلدىڭ قابىرعاسى قايىسىپ، «اللانىڭ نۇرى جاۋعان، جەر-جيھاننىڭ جارىق شامشىراعىنداي، يسلام ۇلىلىعىنىڭ ايقىن نىشانىنداي بولعان قۇتلىقتەمىر سىندى ارداقتى پاتشامىزدىڭ دەمى ءۇزىلدى»، دەپ قايعىنىڭ اششى زاپىرانىن جۇتتى. سول زامان جىلناماشىلارى بۇل ورنى تولماس قازا تۋرالى «وزبەك ۇلىسىنىڭ باستى تىرەگى بولعان ايگىلى تۇلعا دۇنيەدەن وزدى» (فاسيح احماد ال-حاۆافي. فاسيحوۆ سۆود. تاشكەنت. فان. 1980. 60-ب.), دەپ قاعاز بەتىنە ءتۇسىرىپ، العى داۋىرلەرگە اسىردى…

* * *

دەرەككوزدەردە «قۇتلىقتەمىر بەكلەربەكتىڭ مۇحاممەدقوجا جانە سارايتەمىر اتتى ەكى ءىنىسىنىڭ بولعاندىعى» دا جازىلىپ قالعان. بادراددين ءال-ءاينيدىڭ پىسىقتاپ ايتۋىنشا، ولار قۇتلىقتەمىرگە مىقتى سۇيەۋ بوپ، اعاسى بەرگەن تاپسىرمالاردى تىڭعىلىقتى ورىنداۋلارىمەن ەرەكشەلەنگەن. قۇتلىقتەمىر باسقارعان جورىقتارعا قاتىسقان. جاس وزبەك حاندى تاققا وتىرعىزۋ ءۇشىن جانتالاس وتكەن قاۋىپ-قاتەرلى كۇندەر كەزىندە دە اعا قاسىنان تابىلىپ، قولدان كەلگەن كومەكتەرىن اياماعان (يز لەتوپيسي بادر اد-دينا ال-ايني // تيزەنگاۋزەن… 361-ب.). جانە بۇل قىزمەتتەرى ەلەۋسىز قالماعان. وزبەك حان ەتى ءتىرى جيەندەرىنە وردانىڭ بەلدى-بەلدى قىزمەتتەرىن بەرىپ وتىرعان.

مۇحاممەدقوجا تۋرالى ەڭ قۇندى دەرەكتى ءبىز تاعى دا سول باتتۋتادان كەزدەستىرەر ەدىك. قارا تەڭىز ارقىلى قىرىمعا كەلىپ، ودان سوڭ ارباعا ءمىنىپ ازاۋ قالاسىنا جەتكەن ساياحاتشى، وسىندا قالانىڭ دارۋعاسى ء(امىرى) مۇحاممەدقوجا ءال-حورەزميگە جولىققانىن جازادى. ەكى كۇننەن كەيىن ازاۋعا قىرىمنىڭ ۇلىسبەگى تولەكتەمىردىڭ ساپارمەن كەلۋىنە وراي ۇلكەن قوناقاسى بەرىلگەندە، سول داستارقاننىڭ سىيلى مەيماندارىنىڭ ءبىرى بولادى. جىلقى ەتى، قىمىز جانە بوزا مولىنان تارتىلعان استان كەيىن قۇران وقىلا باستادى، دەپ جازادى جيھانگەز. ونى قۇراننىڭ سونشاما ادەمى ماھاممەن وقىلعانى ريزا ەتەدى، سونداي-اق ۋاعىز ايتۋ كەزىندە، اۋەلى ونىڭ ارابشا، سودان سوڭ تۇركشە قايتالانعانىن اتاپ وتەدى. قۇراننان كەيىن مانەرلەپ ولەڭ وقۋ مەن ءان ايتۋعا كەزەك بەرىلىپتى. الدىمەن ارابشا، سوسىن پارسىشا مەن تۇركشەگە اۋىسىپتى. كادىمگىدەي ءان مەن پوەزيا سايىسى سالتانات قۇرىپتى (يز وپيسانيا پۋتەشەستۆي يبن باتتۋتى // تيزەنگاۋزەن… 213-214-ب.). مۇحاممەدقوجانىڭ شاڭىراعىندا وتكەن وسى كەشتى سيپاتتاۋدىڭ وزىنەن-اق سول زاماندا وردا ماڭىندا قالىپتاسقان رۋحاني ءومىردىڭ ءبىتىم-تىنىسىن بايقاۋ قيىن ەمەس. تۇرك بەكتەرىنىڭ مادەنيەتكە وسىلايشا كوڭىل ءبولۋىنىڭ ارقاسىندا، التىن وردا زامانىندا ورتا قىپشاق تىلىندەگى باي ادەبي مۇرا جاسالدى. قۇتب، حورەزمي، سايف ساراي، ءالي جانە باسقا دا قالامگەرلەردىڭ شوقتىقتى شىعارمالارى دۇنيەگە كەلدى.

وسى رەتتە ءبىز تىلگە تيەك ەتىپ وتىرعان مۇحاممەدقوجانىڭ التىن وردا زامانىنداعى ۇلى شىعارمالاردىڭ ءبىرى – ايگىلى «مۇحابباتناما» داستانىن اقىن حورەزميگە تاپسىرىسپەن جازدىرعان تۇلعانىڭ تاپ ءوزى ەكەنىن ايتساق تا جەتكىلىكتى. حورەزميدىڭ:

و، ارىستان جۇرەكتى، قوڭىرات ۇرىعى،

كىشى جاستان ۇلىقتاردىڭ ۇلىعى.

باقىت – كوزى، بەرەكەت – كەنىشى،

مۇحاممەدقوجا بەك الەمنىڭ قۋانىشى.

ەلىمىز جانسىز ءتان ەدى بۇرىن سەنسىز،

شاحتىڭ شاحى جانىبەك حانعا ەتەنەسىز، –

دەپ سيپاتتايتىن («وعىز-ناما»، «مۇحاببات-نامە». –الماتى: «عىلىم»، 1986. 91 ب.) جوعارى لاۋازىمدى بەگىڭىز وسى مۇحاممەدقوجا بولاتىن. داستاننىڭ 1353 جىلى جانىبەك حاننىڭ كەزىندە، ونىڭ سىر بويىنداعى وردالارىنىڭ بىرىندە جازىلعانىنا قاراعاندا، قۇتلىقتەمىردىڭ بۇل ءىنىسى سول كەزگە دەيىن بيلىكتە نىعىز وتىرعان.

ول عانا ەمەس، كىشى ءىنىسى سارايتەمىر دە كوپ جىلدار بويى ورداداعى ەڭ جوعارى قىزمەتتەردى اتقارىپتى. جانىبەك حان اكەسى وزبەككە تالاي ۋاقىت ارمان بولعان ءازىربايجاندى 1356 جىلى جاۋلاپ العان كەزدە، ايماق ورتالىعى تەبريزگە بالاسى بەردىبەكتى ۇلىسبەك ەتىپ قالدىرادى دا، ونىڭ قاسىنا سارايتەمىردى ءۋازىر ەتىپ بەكىتەدى. بەردىبەك كەلەر جىلى اكەسى جانىبەكتىڭ ناۋقاستانىپ قالعانىن ەستىگەسىن، تاقتان ايىرىلىپ قالام با دەگەن قاۋىپپەن دەرەۋ ورداعا قايتادى. بار تۋىسقانىن قىرىپ، تاققا وتىرعان سوڭ، بەردىبەك حان قيات موعۇلبۇعاعا بەكلەربەك قىزمەتىن، سارايتەمىرگە ودان كەيىنگى ۋازىرلىك لاۋازىمدى بەرىپ، وعان وردانىڭ بۇكىل قارجى ءىسىن باسقارۋدى تاپسىرادى (گريگورەۆ ا. پ.، گريگورەۆ ۆ. پ. يارلىك بەرديبەكا ۆەنەتسيانسكيم كۋپتسام ازوۆا 1358 گ.: رەكونسترۋكتسيا سودەرجانيا // يستوريوگرافيا ي يستوچنيكوۆەدەنيە يستوري ستران ازي ي افريكي. سپب. ۆىپ. 16. 24-66-ب.). الايدا ەكى جىلدان كەيىن، كەي تاريحشىلاردىڭ توپشىلاۋىنشا، بەردىبەكتىڭ ءوزى دە سونداي زۇلىم قاستاندىقتىڭ قۇربانىنا اينالادى. ونىمەن بىرگە جانىندا جۇرگەن تالاي ادام دا اجال تىرناعىنا ىلىگەدى. سولاردىڭ ءبىرى سارايتەمىر بولاتىن. (وتەمىس قاجىنىڭ جازۋىنشا، بەردىبەك ءۇش جىل پاتشالىق قۇرىپ بارىپ، ناۋقاستان قايتقان. /وتەمىس قاجى… 184-ب./). بەردىبەكتىڭ ولىمىمەن باتۋ ۇرپاقتارىنىڭ التىن ورداداعى ۇزاق اۋلەتتىك بيلىگى اياقتالىپ (قازاق اراسىندا ونى «نار مويىنى بەردىبەكتە كەسىلدى» دەپ ايتادى), جيىرما جىلداي ۋاقىتقا سوزىلعان الاساپىران كەزەڭ باستالعان ەدى.

* * *

التىنوردالىق قۇتلىقتەمىر ۇلۇعبەك تۋرالى وسى ماقالانىڭ سوڭىندا يرانداعى حۋلاعۋ (شىڭعىسحاننىڭ تولەدەن تۋعان نەمەرەسى) اۋلەتى بيلەگەن ەلحاندار مەملەكەتىندە دە قوڭىراتتان شىققان تاعى ءبىر قۇتلىقتەمىر ەسىمدى بەكتىڭ بولعانىن قاپەرگە سالا كەتكىمىز كەلەدى. ول 1262 جىلدارى حۋلاگۋ اسكەرىن باسقارعان قوڭىرات اباتاي نوياننىڭ بالاسى. اباتايدىڭ قۇتلىقتەمىردەن باسقا ناربۇر، وتامان دەگەن ۇلدارى دا بولعان. حۋلاگۋدىڭ شوبەرەسى عازان حاننىڭ (1271-1304) ەكى ايەلى دە اباتاي بەكتىڭ نەمەرەلەرى.

ءبىرى بولعان – وتاماننىڭ قىزى بولسا، ەكىنشىسى كەرەمەن – قۇتلىقتەمىردىڭ قىزى. قۇتلىقتىڭ تاعى ءبىر قىزى ەلتۇزمىش قازان حاننىڭ ءىنىسى ولجايتۋ حانعا شىققان (راشيد اد-دين. سبورنيك لەتوپيسەي. توم 1. كنيگا 1. م.-ل. ان سسسر. 1952. 163-ب).

2. ناعاناي بەك جانە ونىڭ ۇرپاقتارى

ەل اۋزىندا تاراعان ءداستۇرلى قوڭىرات شەجىرەسىنىڭ قاي-قايسىسى دا القيسسا ءسوزىن ناعاناي بيدەن باستايدى. قوڭىراتتىڭ ءتۇپ اتاسى ناعاناي بابامىز ەكەن، ونىڭ وتىز بالاسى بوپتى، قازىرگى قازاق قوڭىراتتارى ونىڭ جىعالى، مەلدەبي، ورىنبي دەگەن ءۇش بالاسىنان ءورىپتى، قالعاندارى جيدەلى-بايسىن جاقتا ەكەن، دەلىنەدى (بەيسەنبايۇلى ج. قازاق شەجىرەسى. الماتى: اتامۇرا-قازاقستان، 1994. 42-48-ب.). قازاق شەجىرەسىندەگى «ناعاناي ءبيدىڭ وتىز بالاسى بوپتى» دەگەن بۇل ءاپسانا حالقىنىڭ جارتىسى قوڭىراتتاردان تۇراتىن قاراقالپاقتاردا دا بار. ولارداعى ەرەكشەلىك ناعانايدىڭ ناعاداي دەپ اتالۋىندا عانا. ماسەلەن، قاراقالپاقتىڭ ۇلى اقىنى بەرداق قارعابايۇلىنىڭ (رۋى قوڭىرات) «شەجىرە» اتتى شىعارماسىندا:

«ناعاداي بي يۋرت اعاسى،

ءجۋملا قوڭىراتتىڭ باباسى،

وتىز ۋعىلنىڭ اتاسى،

ۋعلى وتىز بولعان ەكەن»2, –

دەيتىن جولدار بار (بەرداق. تاڭدامالى شىعارمالارى. نوكيس: قاراقالپاقستان، 1987. 273-ب.). وسى شىعارمانىڭ تاعى ءبىر شۋماعىنداعى: «ناعادايدىڭ وتىز ۋعلى، ەبەن-سەبەن ەكي قۋلى» دەگەن جولدار دا قازاق قوڭىراتتارى شەجىرەسىندەگى: «ناعانايدىڭ وتىز ۇلى جانە ەمەن، سەمەن دەگەن ەكى قۇلى بولعان. ناعاناي ول ەكەۋىن دە ءوز بالالارى ساناعاندىقتان، وتىز ەكى بالاسى بار دەلىنەدى»; «ناعاناي ۇرگەنىشكە بارعاندا وعان ەمەن، سەمەن دەگەن ەكى قۇل بەرىپتى. ناعاناي ول ەكەۋىن دە قۇلدىقتان ازات ەتىپ، وزىنە بالا قىلىپ الىپتى. سولاردى قوسقاندا، ناعانايدىڭ وتىز ەكى بالاسى بولعان»، دەيتىن قوسىمشا تاپتىشتەۋلەرمەن قابىسىپ جاتادى.

اۋىزەكى شەجىرەلەردە قوڭىراتتىڭ ءتۇپ اتاسى رەتىندە اتالىپ، ءبىرسىپىرا اڭىزدىق سارىندارمەن كومكەرىلگەن ناعاناي ەسىمى – ءبىر قاراعاندا، قازاقتىڭ باسقا دا تايپالارىنا قاتىستى كەي شەجىرەلەردە ۇشىراساتىن، كوبىنە اۋەلگى ءتۇپبابا رەتىندە حالىق قيالىنان عانا تۋىنداعان، تاريحي دەرەگى ءمالىمسىز تۇلعالار سەكىلدى بوپ تا قابىلدانار ەدى. الايدا، ناعانايدىڭ ءجونى باسقا. ول ومىردە شىن جاساعان، سوناۋ التىن وردا داۋىرىندە وزبەك حاننىڭ زامانداسى بولعان، ونىڭ بالاسى جانىبەك حاننىڭ كەزىندە دە ايگىلى ۇلىسبەك رەتىندە تانىلعان ايبىندى امىرلەردىڭ ءبىرى.

جوشى ۇلىسى (ۇلۇع ۇلىس، التىن وردا) زامانىنا قاتىستى جازبا دەرەككوزدەرگە ناعاناي بەكتىڭ ەسىمى قاراقالپاق شەجىرەسىندەگىدەي، ناعاداي، ناعاتاي نەمەسە نۋعداي، نانگۋداي، يانگۋداي تۇرىندە ءارتۇرلى بوپ تۇسكەن. قازاق ءتىلىنىڭ ءوز ۇندەستىك ەرەكشەلىگىنە ساي ول بىزدە ناعاناي بولىپ قالىپتاسقان. ەگەر مەرزىم جاعىنان دايەكتەر بولساق، ناعاناي ەسىمىنىڭ تاريحتا العاش رەت قاعازعا ءتۇسىپ تاڭبالانۋى ايگىلى اراب ساياحاتشىسى ءابۋ ابداللاح يبن باتتۋتانىڭ (1304-1377) ارقاسىندا جۇزەگە اسقانىن كورەمىز. 1334 جىلى جوشى ۇلىسىن ارالاپ جۇرگەن ول، وزبەك حاننىڭ بەستاۋ ماڭىنا جايلاۋعا شىققان جازعى ورداسىنا بارعاندا ءوزىنىڭ وسى بەكپەن تىكەلەي جولىققانىن جازادى.

ول زامان التىن وردانىڭ اسا داۋىرلەپ، ەرەكشە بايىعان، ءسان-سالتاناتى ارتقان كەزى. جيھانگەزدىڭ حان ورداسى مەن ونىڭ توڭىرەگىندەگى بەرەكەلى دە باقۋاتتى تىرلىكتى قاز-قالپىندا بەينەلەۋى – ەتنوگرافيالىق تۇرعىدان اسا قۇندى ماعلۇماتتاردى ورتاعا تارتادى. باتتۋتانىڭ بۇل جازبالارىن ۇلۇع ۇلىستىڭ سول داۋىردەگى داۋلەتتى، مامىراجاي تىنىس-تىرشىلىگى تۋرالى ەنتسيكلوپەديالىق دەڭگەيدەگى جيناق دەسە دە بولادى. مۇنى وزبەك حاننىڭ حانىمدارى (قاتۋندارى) كوشىنىڭ جايلاۋعا قالاي بەتتەپ كەلە جاتقاندىعى سۋرەتتەلگەن جولداردان دا ايقىن بايقاۋ قيىن ەمەس. «… ءاربىر قاتۋن كۇيمەلى اربامەن جۇرەدى. كۇيمە شاتىرى التىن جالاتقان كۇمىستەن نە ويمىشتالىپ بويالعان اعاشتان جاسالعان. اربانى سۇيرەيتىن اتتار جىبەك جابۋلى. اتتاردىڭ ءبىرىنىڭ ارقاسىندا وتىرعان ايداۋشى بوزبالانى ۇلاقشى دەپ اتايدى. كۇيمەدەگى قاتۋننىڭ وڭ جاعىندا اجەپتەۋىر ەگدەرگەن كارى ايەل، ونى ىلۋقاتۋن (كومەكشى) دەپ اتايدى، سول جاعىندا قۇجىققاتۋن (كيىندىرۋشى) اتالاتىن ەگدە ايەل. قاتۋننىڭ (حانىمنىڭ) قارسى الدىندا جۇزىكتىڭ كوزىنەن وتكەندەي سۇلۋ، ورىمدەي التى قىز. ال ارت جاعىندا ارقاسىن سۇيەپ وتىرۋ ءۇشىن ءدال سونداي تاعى ەكى قىز جايعاسقان. قاتۋننىڭ باسىندا توبەسىنە تاۋىستىڭ اسەم قاۋىرسىنىن بەكىتكەن، قىمبات اسىل تاستارمەن بەزەندىرىلگەن ءتاج، ۇستىندە التىن-كۇمىس، اسىل تاستان كوز قارىققان جەڭىل جەلبەگەي شاپان. ىلۋقاتۋن مەن قۇجىققاتۋننىڭ باستارىندا زەرلى كيمەشەك. قىزداردىڭ باسىندا توبەسىنە تاۋىس قاۋىرسىنى تاعىلعان، اسىل تاستارمەن بەزەندىرىلگەن شوشاق تەبەتەي. ءبارى دە اسىل تاستارى جارق-جۇرق ەتكەن جىبەك كويلەك كيگەن. قاتۋن كوشىندە ون-ون بەس شاقتى، ۇستەرىندە جىبەكتەن تىگىلىپ، التىنمەن زەرلەنگەن، اسىل تاستارمەن ارلەنگەن كيىم كيگەن ۆيزانتيا نەمەسە ءۇندى بوزبالالارى. ولاردىڭ قولىندا التىن، كۇمىس نەمەسە سول التىنمەن اپتالىپ، كۇمىسپەن كۇپتەلگەن اساتاياق. قاتۋن كوشىنىڭ سوڭىندا 100-گە تارتا باسقا اربالار. ولاردىڭ ارقايسىندا ۇستەرىنە جىبەك كيىم، باستارىنا شوشاق بورىك كيگەن ءتورت-بەس قىزمەتشى ايەل. ولاردىڭ سوڭىندا تۇيە، وگىز جەگىلگەن 300-گە جۋىق اربا، ولاردا قاتۋننىڭ قازىناسى، دۇنيە-مۇلكى، كيىم-كەشەگى، اس-سۋى ارتىلعان…» (تيزەنگاۋزەن ۆ.گ. سبورنيك ماتەريالوۆ وتنوسياششيحسيا ك يستوري زولوتوي وردى // يستوريا كازاحستانا ۆ ارابسكيح يستوچنيكاح. 1 توم. ا.: دايك-پرەسس. 2005. 219-222-ب.).

اراب ساياحاتشىسىنىڭ جولجازباسىنان ءدال وسىنداي سالتاناتتى قاتۋن (حانىم) كوشىمەن ناعاناي بەكتىڭ قىزى كەبەك بەگىمنىڭ دە جايلاۋعا كەلگەنىن بايقايمىز. ەلدە وزبەك حاننىڭ سىيلى قوناعى رەتىندە جۇرگەن باتتۋتانىڭ بىرەر كۇننەن كەيىن ونىڭ حانىمدارىنىڭ شاڭىراقتارىنا دا ءىلتيپات ءبىلدىرىپ باس سۇعىپ شىعاتىنى بار. اۋەلى باس حانىم تايدۋلى بەگىمنىڭ (جانىبەك پەن تىنىبەك حانزادالاردىڭ اناسى) ورداسىندا مەيمان بولعان سوڭ، ساياحاتشى كەلەسى كۇنى حاننىڭ ەكىنشى حانىمى كەبەك بەگىمنىڭ ورداسىنا دا ىزەت جاسايدى. ونىڭ وتاۋىنا كىرگەن كەزدە حانىم جايلى توسەنىش ۇستىندە كيەلى قۇران كىتابىن وقىپ وتىرىپتى. ءۇي ىشىندە ونشاقتى كەمپىر مەن جيىرما شاقتى قىز زەرلى كيىمدەر تىگۋمەن اينالىسۋدا ەكەن. مەيمانداردىڭ ءيىلىپ امانداسقان ءىلتيپاتىنا كەبەك بەگىم سونشاما بيازى تۇردە جاۋاپ بەرىپ، ادەمى تىلەكتەرىن ءبىلدىرىپتى. مولدا قۇران وقىعاننان كەيىن، حانىم ءساندى توستاعاندارمەن قىمىز الدىرادى. سولاردىڭ ءبىرىن بەگىم ساياحاتشىعا دەگەن قۇرمەتىن ءبىلدىرىپ ءوز قولىمەن ۇسىنادى. «بۇل ناعاداي بەكتىڭ قىزى، – دەپ جازادى باتتۋتا. – اكەسىن كوردىم. زور دەنەلى كىسى. اياعىنا تۇز بايلانۋ دەرتىمەن اۋىرادى ەكەن. اياعىن باسا المايتىن بولعان سوڭ، كوبىنە اربامەن جۇرەدى. ءبىر جەرگە بارۋ كەرەك بولسا، قىزمەتشىلەرى ونى قولدارىمەن كوتەرىپ الىپ كەلەدى، سوڭىرا سولاي الىپ كەتەدى. ءدال وسىنداي ناۋقاسقا ۇلۇعبەك يسابەك تە ۇشىراپتى. ونى دا وسىلايشا كوتەرىپ الىپ جۇرەدى ەكەن»، دەيدى ءارى قاراي ساياحاتشى.

بۇل يسابەك تە – اتاقتى ۇلۇعبەك قۇتلىقتەمىرمەن بىرگە تالاي جىل وزبەك حاننىڭ ەڭ سەنىمدى ادامدارىنىڭ ءبىرى بولعان تۇلعا. قۇتلىقتەمىر ەكەۋى ءبىر-بىرىمەن كەزەك-كەزەك الماسا وتىرىپ بەكلەربەكتىك لاۋازىمدى اتقارعان. ءوزارا تۋىستىعى، جەكجاتتىعى دا بار. 1335 جىلى كوز جۇمعان قۇتلىقتەمىردىڭ ءوز باسى وزبەك حاننىڭ اپكەسىن العان، بالاسى ھارۋنبەككە وزبەكتىڭ تايدۋلىدان تۋعان قىزىن اپەرگەن، وردانىڭ سارىسۇيەك قۇداسى بولسا، ءۇيسىن يسابەك تە وزبەككە قىزىن بەرىپ قانا قويماي (كىشى حانىم ورداشا وسى ۇلۇعبەكتىڭ قىزى), ءوزى دە حاننىڭ ۇلكەن قىزى ۇتكوشەكتى العان بەل كۇيەۋ. ناعانايدىڭ دا حانمەن ىلىك-شاتىستىعى وسىنداي. ونىڭ قىزى كەبەك بەگىم وزبەكتىڭ ەكىنشى ايەلى بولسا، حاننىڭ تاعى ءبىر قىزى شەكەربيكەنى بالاسى اققۇسايىنسوپىعا اپەرگەن.

ناعانايدىڭ ارعى تەگى كىم؟ ول قوڭىراتتىڭ قاي تۇقىمىنىڭ ۇرپاعى دەگەن ساۋالدارعا جاۋاپ ىزدەر بولساق، ءبىز ونى التىن وردانىڭ توقتاي حان زامانىنداعى (1291-1312) ايگىلى قوڭىرات بەكتەرىنىڭ ەڭ مارتەبەلىسى بولعان سالجۇدايدىڭ توڭىرەگىنەن تابار ەدىك. بۇل ءامىر تۋرالى پارسىنىڭ اتاقتى تاريحشىسى ءراشيد ءاد-ءديننىڭ «جاميع ات-تاۋاريح» كىتابىنىڭ «قوڭىرات تايپاسى» اتتى تاراۋى عانا ەمەس، باسقا دا تۇستارىندا ءبىراز ماعلۇمات بار. سالجۇداي شىڭعىس حاننىڭ بايبىشەسى بورتەگە جاقىن تۋىس بوپ كەلەتىن ءدۇمدى بەكتەردىڭ ءبىرى. اكەسىنىڭ اتى بۇلاعان نويان. بورتە بايبىشەنىڭ جاقىن تۋىسى بولعان سوڭ دا ءسوزى ءوتىمدى بۇلاعان بەك – ءوز ۋاقىتىندا شىڭعىس حاننىڭ ەكە موعۇل ۇلىسىنىڭ ءتورت تىرەگى بولعان ۇلدارىنىڭ كەنجەسى، قارا شاڭىراق يەسى تولەنىڭ تۋعان نەمەرەسى (ونىڭ قۇتىقتى دەگەن بالاسىنىڭ قىزى) – كەلمىش بيكەگە قۇدا ءتۇسىپ، بالاسى سالجۇدايعا الىپ بەرگەن. سالجۇداي مەن كەلمىش بيكەدەن تۋعان ولجاي بەگىم ۇلۇع ۇلىستىڭ حانى موڭكەتەمىرگە (1266-1282) شىعىپ، ەكەۋىنىڭ نەكەسىنەن التىن وردانىڭ 1291-1313 جىلدارداعى بيلەۋشىسى توقتاي حان تۋعان (راشيد اد-دين. سبورنيك لەتوپيسەي. توم 2. م.-ل. ان سسسر. 1960. 84-85-س).

توقتاي حانعا تۋعان قايناعا بوپ كەلەتىن سالجۇداي ءوزىنىڭ بالاسى بايلاققا (يايلاق) ايگىلى حان تۇقىمى نوعايدىڭ قىزى قياقتى (قاباق) اپەرگەن ەكەن. الايدا جاس جۇبايلار كوپ ۇزاماي بىرىنە-ءبىرى سالقىن تارتىپتى. كەلىن تۇرتپەكتەۋگە ۇشىراپتى. قياق بۇل جايدان توركىندەرىن حاباردار ەتىپتى. نوعاي بەكلەربەك بۇعان كادىمگىدەي تۋلاپ، كەزىندە توقتايدىڭ تاققا وتىرۋىنا ءوزىنىڭ اقىلىن دا، ايلاسىن دا اياماي جۇمساپ، تاقتى جاۋلارىنان تارتىپ اپەرۋگە ۇلكەن كۇش جۇمساعانىن العا تارتىپ، ەندى سول ەڭبەگىمدى ەش قىلىپ، بيلىكتى سالجۇدايعا بەرىپ قويعانىڭ قالاي، دەگەن رەنىشىن بىلدىرەدى. ەگەر مەنىمەن دۇرىس قاتىناستا بولعىڭ كەلسە، سالجۇدايدى حورەزمدەگى ءوزىنىڭ ۇلىسىنا جىبەر، دەگەن قاتاڭ تالاپقا بارادى. بۇعان توقتاي حان: «ول اكەمدەي بولعان ادام، جاسى كەپ وتىرعان بەك، وزىمە تاربيە بەرگەن، قالاي شەتتەتەمىن» دەگەن ءۋاج ايتىپ، كونبەيتىنىن بايقاتادى. اقىرى سول ەگەس ۇلكەن كيكىلجىڭگە ۇلاسىپ، نوعاي مەن توقتايدىڭ اراسىنداعى سوعىسقا ۇرىندىرادى. 1300 جىلى نوعاي قولى جەڭىلىسكە ۇشىراپ، قاسىندا قالعان ون جەتى اداممەن قاشىپ بارا جاتقاندا توقتاي حاننىڭ جاساعىنداعى ورىس ساربازىنىڭ قولىنان قازا تاۋىپ، بۇ دۇنيەدەن وتەدى (سوندا).

«جاميع ات-تاۋاريح» جىلناماسىندا سالجۇدايدىڭ بايلاقتان (يايلاق) باسقا بالاسىنىڭ ەسىمى اتالمايدى. دەگەنمەن، وسى ورايدا امەريكاندىق عالىم يۋ. برەگەلدىڭ ورتاازيالىق قوڭىراتتاردىڭ اۋلەتتىك تاريحىن زەرتتەگەن ەڭبەگىندەگى اعاداي ءباھادۇردىڭ ەسىمى اتالاتىن دەرەككوزگە نازار اۋدارعان ماقۇل دەر ەدىك. وندا اعادايدىڭ 30 مىڭ ءۇيلى قوڭىرات پەن 100 مىڭ ءۇيلى باسقا دا تۇرك جۇرتتارىن باسقارىپ، بۇلعار، شەركەس، قازان ۇلىستارىن بيلەگەنى، ونىڭ بالاسى ناعدايدى وزبەك حاننىڭ ەدىل دارياسىنىڭ تومەنگى اعىسىنداعى ەلگە بي ەتكەنى، ول بەكتىڭ حورەزمدە جەرلەنگەنى جازىلىپتى (يسحاكوۆ د. يۋگو-ۆوستوك تاتارستانا: پروبلەما يزۋچەنيا ەتنيچەسكوي يستوري رەگيونا ءحىۇ-ءحۇىى ۆۆ. // المەتەۆسكي رەگيون: پروبلەمى يستوريكو-كۋلتۋرنوگو ناسلەديا. المەتەۆسك، 1999. 15-20-س.).

حيۋا تاريحشىلارى شيرمۇحاممەد مۋنيس (1778-1829) پەن مۇحاممەد ريزا اگاحيدىڭ (1809-1874) تۇرك تىلىندە جازىلعان «فيرداۋس ال-يكبال» (بەرەكەنىڭ بەيىش باعى) اتتى شىعارماسىندا دا بۇلعاردى ءبىراز جىل بيلەگەن اعاداي ءباھادۇر تۋرالى ايتىلادى. ول ورىستار مەن شەركەستەرگە قارسى جورىقتارعا شىعىپ، ول جەرلەردەگى جوشى حان زامانىنان بەرى قيراپ جاتقان قالالاردىڭ قورعاندارىن قالپىنا كەلتىرىپتى. مۋنيستىڭ جازۋىنشا، ول 1312-13 جىلى وتكەن ءبىر سوعىستا قازا تاپقان. اعاداي تۋرالى بۇل مالىمەت يۋ. برەگەل ەڭبەگىندەگى وزبەك حاننىڭ كەزىندە ۇلىسبەك لاۋازىمىندا بولعان ناعدايدىڭ اكەسىنىڭ اتى اعاداي دەگەن قيسىندى ودان ءارى دايەكتەي تۇسەدى (زايتسەۆ ي.ۆ. استراحانسكوە حانستۆو. س. 14. موسكۆا: ۆوستوچنايا ليتەراتۋرا، 2006. – 304 س.).

ناعانايدىڭ ەسىمى ءار ادەبيەتتە ءارتۇرلى اتالاتىنى جوعارىدا كورسەتىلدى. سوڭعى ءسوز بولىپ وتىرعان برەگەل دەرەككوزىندە دە ول ناعداي دەپ تۇرلەنگەن. وسى ورايدان العاندا سالجۇدايدىڭ بالاسىنىڭ ەسىمىنىڭ بىردە بايلاق، بىردە يايلاق تۇرىندە جازىلۋىنا قاراپ، ونى اعاداي، ياعاداي دەپ تە، ء(تىپتى بايلاقتىڭ اعاسى نە ءىنىسى رەتىندە دە) توپشىلاۋعا بولاتىنداي كورىنەدى. ەگەر كەيىنگى دەرەككوزدىڭ مەرزىمى مەن كەيبىر قيسىندارىنا وي جىبەرسەك تە اعادايدىڭ اكەسى سالجۇدايعا تيەسىلى بولعان جوعارعى دارەجەلى ۇلىسبەك مىندەتىن اتقارعانىن بايقايمىز (30 مىڭ ءۇيلى قوڭىرات پەن 100 مىڭ ءۇيلى

باسقا رۋلاردى بيلەيدى). ءراشيد ءاد-دين شەجىرەسىنىڭ مالىمەتى بويىنشا اعاداي 1302 جىلى دۇنيەدەن وزعان. التىن وردا جىلناماشىلارى ناعانايدى 1360 جىل شاماسىندا دۇنيەدەن ءوتتى دەپ ەسەپتەيدى. بايلاقتىڭ 1300 جىلى قايىناتاسى نوعاي قازا تاباردان ءۇش-ءتورت جىل بۇرىن ۇيلەنگەنىن ەسكە الساق، ونى (ياكي بايلاقتى نەمەسە اعادايدى) 1280 جىلداردىڭ و جاق، بۇ جاعىندا دۇنيەگە كەلدى دەپ جورامالدار ەدىك. دەمەك سالجۇداي 1302 جىلى كوز جۇمعانعا دەيىن دە، ونىڭ جاسى جيىرمالاردان اسقان بالاسى بايلاقتىڭ (نەمەسە اعادايدىڭ) اكەسى اتقارعان جوعارى لاۋازىم مەن ونىڭ قاراۋىندا بولعان ۇلىستى باسقارۋى ءوز قولىنا العانى كادىمگىدەي يلانتادى. وندا ناعانايدىڭ وسى اعاداي (بايلاق) بەكتىڭ بالاسى بولۋى ابدەن قيسىندى. ياعني، بۇلاعاننان – سالجۇداي، سالجۇدايدان – اعاداي (بايلاق), اعادايدان – ناعاناي. بۇلاي دەۋگە ناعانايدىڭ جاسى دا ۇيلەسەدى. ونىڭ 1313 جىلى 15-16-سىندا تاققا ءمىندى دەلىنەتىن وزبەك حانمەن جاسى شامالاس ەكەندىگىن ەسكە الساق، 1334 جىلى باتتۋتا جوشى ۇلىسىن ارالاعان كەزدە ناعانايدىڭ قىزى، حاننىڭ ەكىنشى قاتۋنى بوپ وتىرعان كەبەك بەگىمنىڭ جاسىن دا سول شاقتا جيىرمالار قارساڭىندا، دەپ قيسىنداتۋ دا شىندىقتان الىس كەتپەيدى.

بۇل جەردە ناعانايدىڭ وزبەك حانعا قايىناتالىعى مەن وزبەكتىڭ قىزىن بالاسىنا الىپ بەرۋىنىڭ ارجاعىندا، سوناۋ سالجۇدايدىڭ توقتايعا تۋعان ناعاشىلىعىنان باستالعان ەكى شاڭىراق اراسىنداعى جاقىن قۇداندالىق ءۇردىستىڭ ءارى قاراي ساباقتاسىپ جالعاسۋى جاتقانى ايدان انىق. ناعانايدىڭ سالجۇداي ۇرپاعى ەكەندىگى تۋرالى بۇل بولجامدى – سالجۇداي بەكتىڭ ورداداعى ايگىلى قوڭىرات ۇلىسبەگى رەتىندە ىلعي الدىڭعى ورىننان بايقالار بيىك مارتەبەسىنىڭ، سو قالپىندا كەيىننەن اعادايعا اۋىسقانى، ودان ناعانايعا وتكەنى، ودان سوڭ ناعانايدىڭ بالاسى اققۇسايىنعا دەيىن جالعاسقانى تۋرالى ماعلۇماتتار دا جوققا شىعارمايدى. ءبىز تومەندە نازار اۋدارعالى وتىرعان قۇندى دەرەككوزدەر تىزبەگىندە دە سول دايەكتى ودان ءارى تياناقتاي تۇسەتىن تۇستار بارشىلىق.

بۇل دەرەككوزدەر «التىن وردا حاندارىنىڭ جارلىقتارى» دەپ اتالاتىن قۇجاتتار شوعىرىنان تۇرادى. ول جارلىقتاردا ادەتتە حان تاراپىنان قابىلداناتىن زاڭدار، نورمالار مەن كەلىسىمدەر، جەكە ايماقتاردا ساۋدا جاساۋعا قاتىستى جون-جوسىق ەرەجەلەرى مەن سالىق مولشەرلەرى، كەي تۇلعالارعا بەرىلەتىن جەڭىلدىكتەر سياقتى ءارتۇرلى ماسەلەلەر قۇقىقتىق نەگىزدە بەكىتىلىپ، مەملەكەتتىك مارتەبەمەن مىندەتتەلىپ جاتادى. اۋەلدە ولار تەك حاننىڭ ءوز اتىنان عانا جاريالاناتىن دارا بيلىك پارمەنى بولىپ كەلسە، ءحىۇ عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىنان باستاپ، جارلىقتار ماتىنىنە ۇلۇع ۇلىستىڭ ساياسي ومىرىندە جەتەكشى ورىندارعا شىعا باستاعان بەكلەربەكتەر مەن قاراشى، ۇلىسبەكتەردىڭ دە اتى-جوندەرى قوسىلا باستايدى.

سونداي ماڭىزدى قۇجاتتاردىڭ ءبىرى – عىلىمي اينالىمدا «جانىبەك حاننىڭ ۆەنەتسيا كوپەستەرىنە 1342 جىلعى جارلىعى» دەگەن اتپەن ەنگەن قۇقىقتىق دەرەككوز بولىپ تابىلادى. اۋەلى سول داۋىردە التىن وردانىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى بولىپ تابىلعان قىپشاق تىلىندە (نادجيپ ە.ن. كۋلتۋرا ي تيۋركويازىچنايا ليتەراتۋرا مامليۋكسكوگو ەگيپتا ءحىۇ ۆەكا. تۋركەستان. 2004. 54-ب.) جازىلعان بۇل جارلىق الدىمەن ازاۋ قالاسىندا يتاليان تىلىنە اۋدارىلىپ، ودان ۆەنەتسياعا جەتكىزىلىپ، ۆەنەتسيا رەسپۋبليكاسىنىڭ سول كەزدەگى رەسمي قاعازدار ءتىلى لاتىنشاعا تارجىمالانعاسىن عانا ەلدەگى سەنات

كوميسسياسىنىڭ قاراۋىنا ۇسىنىلىپتى. يتاليا ارحيۆتەرىندە التىن وردا بيلەۋشىلەرى تاراپىنان جازىلعان مۇنداي جارلىقتاردىڭ ونشاقتىسى بار كورىنەدى. كونەگە ۇقىپتى يتاليا مۇراعاتشىلارى ولاردىڭ ءبارىن شىپ-شىرعاسىن شىعارماي قاتتاپ ساقتاي بەرگەن. 1880-1889 جىلدارى ۆەنەتسيادا مەملەكەتتىڭ ماڭىزدى كەلىسىمدەرى مەن سولارعا قاتىستى قۇجاتتار جيناقتالعان ەكى تومدىق باسىلىپ شىققاندا، ارحيۆتە دايىن تۇرعان وسى حان جارلىقتارى كىتاپقا ءبىر تاراۋ رەتىندە ەنگەن. كىتاپتا يتاليان، لاتىن تىلىندەگى اۋدارما نۇسقاسىمەن عانا جاريالانعان ول جارلىقتار، كەيىننەن سول تىلدەردەن ورىسشاعا ءتارجىمالانىپ، زەرتتەۋشىلەر اراسىندا تالاي ۋاقىتتان بەرى التىن وردا تاريحىن قاۋزاۋدىڭ قۇندى دەرەككوزدەرى ساناتىندا پايدالانىلىپ كەلەدى. اسىرەسە بۇل رەتتە، كەيىنگى جىلدارى تۇركولوگ-دەرەكتانۋشى ءھام رومان تىلدەرىنىڭ ماماندارى ا.پ. گريگورەۆ، ۆ.پ. گريگورەۆ سەكىلدى پەتەربورلىق عالىمداردىڭ قىرۋار ىستەر اتقارعانىن اتاپ وتۋگە بولادى. ولار ۆەنەتسيادا ساقتالعان حان جارلىقتارىنىڭ ءاۋ باستاعى تۇپنۇسقاسى قىپشاق تىلىندە جازىلعاندىعىن انىقتاۋ ماقساتىندا كوپ ەڭبەك ەتىپ، جارلىقتاردا كەزدەسەتىن تۇلعالاردىڭ كىم ەكەنىن ناقتىلاۋ بويىنشا دا تياناقتى تالدامالار جاسادى (گريگورەۆ ا.پ.، گريگورەۆ ۆ.پ. كوللەكتسيا زولوتووردىنسكيح دوكۋمەنتوۆ XIV ۆەكا يز ۆەنەتسي. سپب. سپبگۋ. 2002).

ال جارلىقتاردىڭ قىپشاقشا جازىلعان تۇپنۇسقالارى قايدا بولعان ەدى؟ ولار سول داۋىردە نەگىزىنەن ازاۋ قالاسىنداعى ۆەنەتسيا كونسۋلدىعىنىڭ كەڭسەسىندە ساقتالىپ كەلگەن ەكەن. 1395 جىلى ءامىر تەمىر جوشى ۇلىسىنا جويقىن شابۋىل جاساپ، ونى يمپەريا استاناسى جاڭا سارايمەن (ساراي ءال-جاديدپەن) بىرگە قيراتقان كەزدە، بۇل الاساپىراننان تەڭىزدىڭ القىمىندا تۇرعان ساۋدا-ساتتىق ورتالىعى ازاۋ ءشاھارى دا امان قالمايدى. اسىرەسە قالانىڭ ۆەنەتسيالىق كوپەستەر تۇراتىن ورامى ەرەكشە ءبۇلىنىپ، تۇگەلىمەن ورتكە ورانادى. سوندا كونسۋلدىقتاعى بار قۇجات كۇلگە اينالىپتى، دەسەدى ۆەنەتسيالىق دەرەككوزدەر.

ەندى جانىبەك حاننىڭ 1342 جىلعى ۆەنەتسيا كوپەستەرىنە ارنالعان جارلىعىنىڭ لاتىنشادان ورىسشاعا قالاي اۋدارىلعانىنا نازار اۋدارالىق. ونىڭ العاشقى سويلەمى: «پرەدۆەچنوگو بوگا سيلويۋ، ۆەليكوگو گەنيا-حرانيتەليا پوكروۆيتەلستۆوم، موي، دجانيبەكا، ۋكاز مونگولسكوگو گوسۋدارستۆا پراۆوگو ي لەۆوگو كرىلا وگلانام، تەم، پود ناچالوم س موگۋلبۋگوي، تىسياچ، سوتەن ي دەسياتكوۆ كنيازيام، دارۋگام-كنيازيام ازوۆا پود ناچالوم س چەركەس-حودجوي، تاموجنيكام ي ۆەسوۆششيكام، زاستاۆششيكام ي كاراۋلششيكام، منوگيم ليۋديام، يدۋششيم پو كاكومۋ-نيبۋد دەلۋ، ۆسەم..» دەپ باستالادى (سوندا. 46-ب.).

قول وعلاندارىنا، ازاۋدىڭ شەركەسقوجا باسشىلىعىنداعى مىڭباسى، ءجۇزباسى، ونباسى بەكتەرىنە، دارۋعالارىنا، تامعاشى، تارتىناقشىلارىنا، بۇقاۋل، تۇتقاۋىلدارىنا، كوپ ادامدارعا، كەي جورتار جولاۋشىلارىنا، بارشاعا». سوڭعى اتاۋلارداعى: دارۋعا ءسوزى – ايماق ءامىرى، تامعاشى – كەدەنشى، تارتىناقشى – تارازىشى، بۇقاۋل – تابىستى رەتتەۋشى، جورتار – جۇرگىنشى دەگەن ماعىنالاردى بەرەتىنىن ەسكە سالامىز (يباتوۆ ا. ءحىۇ عاسىرداعى حاندار جارلىقتارىنىڭ ءتىلى. الماتى: عىلىم، 1990. 12-29-ب.).

ۆەنەتسيا كوپەستەرىنە ازاۋ قالاسىنان ارنايى جەر ءبولىپ بەرۋ، ساۋدا-ساتتىقتارىن جۇرگىزۋ، سالىق تولەۋ، كەمەلەردەن باج الىمىن الۋ، تۋىنداعان داۋلاردى شەشۋ ماسەلەلەرى جۇيە-جۇيەسىمەن قاراستىرىلعان التامعالى (قىزىلتامعالى) جارلىقتىڭ سوڭىندا ونىڭ جىلقى جىلىنىڭ ونىنشى ايىندا (1342 جىلدىڭ 30 قاراشاسى), وردا بالىسىردا تۇرعاندا جازىلعانى كورسەتىلەدى. (بالىسىر ازاۋ تەڭىزىنىڭ تەرىسكەيىندەگى قۇمداۋىت تۇبەك).

جارلىقتىڭ ەڭ تومەنگى جاعىندا ونى ۆەنەتسيا ەلشىلەرىنىڭ قولىنا سالتاناتتى تۇردە ۇستاتقان التىن وردانىڭ ءدۇمدى سەگىز بەگىنىڭ ەسىمدەرى دە تىزىلگەن ەدى. سوندا ەڭ ءبىرىنشى بوپ– ناعاناي ەسىمى جازىلىپ تۇر. ودان كەيىنگىلەرى – ءالي، موعۇلبۇعا، احمەت، بەكلەمىش، قۇرتقاباشى، قۇتلىقتەمىر، ايتەمىر سەكىلدى بەكتەر. بۇنى ناعانايدىڭ ورداداعى بەدەل-بيىگىنىڭ سول كەزدە قانداي دەڭگەيدە ەكەندىگىن بايقاتاتىن سالماقتى دەرەكتىڭ ءبىرى رەتىندە قابىلداۋعا بولادى. ياكي ۇلۇع ۇلىستى ەرەكشە داۋىرلەتكەن وزبەك حان بيلىگىنىڭ سوڭىنا دەيىن دە (وزبەك سودان ءبىر جىل بۇرىن، 1341 جىلدىڭ كۇزىندە عانا دۇنيەدەن وزعان بولاتىن), قوڭىراتتاردىڭ سوناۋ سالجۇداي بەك زامانىنان بەرگى ورداداعى بيىك مارتەبەلى ورنىنىڭ مىعىم كۇيىندە ەكەنى بايقالادى. حان اۋلەتىنە ءارى ناعاشى، ءارى جيەن بوپ كەلەتىن بۇل تايپا بەكتەرىنىڭ ءالى دە ءىس باسىندا، الدىڭعى لەكتە وتىرعانىن كورەمىز. وزبەكتەن كەيىن حاندىق تاققا وتىرعان جانىبەك (1342-1357) تە ءوزىنىڭ بەل قۇداسى، كىشى شەشەسى كەبەكتىڭ اكەسى، ءارى تۋعان قارىنداسى شەكەربيكەنىڭ قايىناتاسى ناعانايدى بيلىككە جاقىن ۇستايدى. مۇنى ول شىققان اۋلەت وكىلدەرىنىڭ اتادان بالاعا اۋىسىپ كەلە جاتقان مارتەبەلى ورنىنا سايكەس، ەسىمىنىڭ تىزىمدە ءبىرىنشى بوپ جازىلىپ تۇرعانىنان دا انىق پايىمداۋعا بولادى.

جارلىق سوڭىندا تىزىمدە تۇرعان بەكتەردىڭ ءبىرسىپىراسى دا، ءبىرازدان وردا توڭىرەگىندە جۇرگەن شونجارلار نەمەسە سولاردىڭ ۇرپاقتارى ەدى. ەكىنشى تۇرعان ءاليدىڭ ەسىمى بىزگە باتتۋتا جولجازباسىنان تانىس. ول وزبەك حاننىڭ ورداشا بەگىم اتتى حانىمىنىڭ (بەكلەربەك ءۇيسىن يسابەكتىڭ قىزى) ءسىڭلىسىن العان، ءبىر جاعىنان حانعا تۋعان باجا، يسابەككە بەل كۇيەۋ بالا ەسەبىندەگى بەك. سونداي-اق تىزىمدەگى احمەت، بەكلەمىش اتتى ەسىمدەردى، شاماسى، كەيىننەن ورىستىڭ احمەتوۆتار، بەكلەمىشوۆتار سەكىلدى تۇركتەن تاراعان اۋلەتتەرىنىڭ ءتۇپ-تەگى رەتىندە جورامالداۋعا بولادى. قۇرتقاباقشى – ورداداعى ءىس قاعازدارىن جۇرگىزۋشى، بىتىكشى، ياكي كەڭسە باستىعى دەگەندى بىلدىرەدى. ال قۇتلىقتەمىر – باتتۋتا ورداعا ساياحاتتاپ كەلگەن كەزدە قىرىمنىڭ دارۋعاسى بولعان قيات تولەكتەمىردىڭ بالاسى. ءتىزىمنىڭ سوڭىنداعى ايتەمىردىڭ كىم ەكەنى بەلگىسىز، دەيدى زەرتتەۋشىلەر.

ارادا ءبىراز جىلدار وتكەندە، ياكي 1358 جىلى جانىبەك حاننىڭ بالاسى بەردىبەك حاننىڭ دا ۆەنەتسيا كوپەستەرىنە قاتىستى كەزەكتى جارلىق شىعارۋىنىڭ رەتى كەلىپتى. ارينە بۇل كەزدە ناعانايدىڭ شاۋ تارتىپ، ءارى اياعىنىڭ اۋرۋى دا تىپتەن اسقىنىپ، قيمىل-قوزعالىستان قالعان شاعى. الايدا بۇل اۋلەتتىڭ وردا بەكتەرى اراسىندا العاشقى بوپ اتالاتىن مىعىم ورنى سو كۇيىندە ساقتاۋلى. دالىرەك ايتقاندا، ونىڭ ورنىندا تىزىمدە ءبىرىنشى بوپ بالاسى قۇسايىنسوپىنىڭ (اققۇسايىنسوپى) ەسىمى جازىلىپ تۇر. ناعانايدىڭ بيلىككە بەلسەنە ارالاسقان اققۇسايىنسوپى جانە ءجۇسىپسوپى ەسىمدى ەكى بالاسى بولعان. وزبەكتىڭ تۋعان كۇيەۋ بالاسى اققۇسايىنسوپىنىڭ دا بيلىككە كادىمگىدەي كىرىسكەنىن وسى جارلىققا ەسىمى ءبىرىنشى بوپ ەنۋىنەن دە بايقاۋ قيىن ەمەس. ول تىزىمدە اكەسى ناعاناي سياقتى، بەردىبەك حاننىڭ باس بەكلەربەگى قيات موعۇلبۇعانىڭ، باس ءۋازىر سارايتەمىردىڭ (قوڭىرات قۇتلىقتەمىردىڭ ءىنىسى) دە الدىندا تۇر. ولاردان كەيىنگىلەر دە وسال ەمەس. باحرين تايپاسىنىڭ كوسەمى توعلۇباي مەن قيات بەگى قۇتلىبۇعا.

ناعاناي بالالارىنىڭ ەسىمدەرىنە سوپى قوسىمشاسىنىڭ جالعانۋى، ولاردىڭ حورەزمدىك سوپىلار باۋىرلاستىعىنا قاتىسى بارلىعىن اڭعارتادى. ءبىر كەزدەردە ولاردىڭ تۋىسى قۇتلىقتەمىر ۇلۇعبەك تە وسى تاريقات تالاپتارىنا ساي قيمىل-ارەكەت جاساي ءجۇرىپ، جوشى ۇلىسىندا مۇسىلماندىقتى ورنىقتىرۋ ءىسىن جۇزەگە اسىرعان ەدى. دەمەك، ناعانايدىڭ ۇلدارى دا قوڭىراتتاردىڭ ءتول ۇلىسىندا وركەن جايعان سول رۋحاني ءىلىمنىڭ جولىن قۋعان مۇسىلمان باسشىلارى قاتارىندا بولعان. بۇل رەتتە سول داۋىرلەردە سوپىلىقتىڭ ادەبى مەن ءتارتىبىن بەيبارىس، بابىر، مۇحاممەد حايدار دۋلاتي سەكىلدى تۇرك تەكتى پاتشالار ۇستانعانىن ەسكە سالا كەتۋ دە ارتىقتىق ەتپەيدى. ناعاناي ۇرپاقتارىنىڭ دىنگە جاقىن بولعاندىعىن، باتتۋتا جولجازباسىنداعى «ۇلىسبەكتىڭ قىزى كەبەك حانىم قۇران كىتابىن وقىپ وتىر ەكەن»، دەگەن جولداردان دا بايقار ەدىك.

وزبەك پەن جانىبەك حاندار باسقارعان جىلداردا مەيلىنشە وركەندەگەن التىن وردا بەردىبەكتىڭ ەكى جىلداي عانا ۋاقىتقا سوزىلعان بيلىگى (1357-1359) كەزىندە كەرى كەتە باستايدى. اقىرى ءوزىنىڭ بار باۋىرلارىن قىرىپ تاستاپ تاققا مىنگەن بەردىبەكتىڭ ءومىرى دە شولاق بولدى. ءبىر دەرەككوزدەردە ول سىرقاتتان قايتتى دەلىنسە، ەكىنشىسىندە كىسى قولىنان قازا تاپتى (پوچەكاەۆ ر.يۋ. حانى زولوتوي وردى. سپب.: ەۆرازيا. 2010. 199-200-ب.), دەلىنەدى. ول قايتىس بولعاننان كەيىن، داعدارىسقا كيلىككەن ۇلۇع ۇلىس ىدىراپ، جيىرما جىلداي ۋاقىتقا سوزىلعان الاساپىران كەزەڭدى باستان كەشتى. ۇساق يەلىكتەرگە ءبولىنىپ اپ، ءبىرىنىڭ تۇبىنە ءبىرى جەتكەن، ءبىر بيلەۋشىنى ەكىنشى بيلەۋشى ساقاشا الماستىرعان كەلتە حاندار زامانى باستالدى.

شاعاتاي ۇلىسىنا ايبات شەگىپ، 1365 جىلى ونىڭ قۇرامىنداعى قيات پەن حيۋانى وزىنە قوسىپ الىپ، باياعى حورەزمشاحتار مەملەكەتىنە ەتەنە ايماقتاردى تۇگەندەي باستاپتى. بىراق، سودان كەيىنگى جىلدارى شاعاتاي يەلىكتەرىن بىرتىندەپ وزىنە قاراتا باستاعان جاۋجۇرەك ءامىر تەمىر (اقساق تەمىر) قولباسشى ول قالالاردى قايتارىپ بەرۋدى تالاپ ەتىپتى. قۇسايىنسوپى وعان كونبەگەسىن، تەمىر وعان قارسى سوعىس جاريالاپ، 1872 جىلى ۇرگەنىشتى قورشايدى. سول قورعانىس شايقاسى كەزىندە قۇسايىنسوپى قازا تابادى. ونىڭ ورنىنا بيلىككە كەلگەن ءجۇسىپسوپى امال جوق ءامىر تەمىرمەن كەلىسسوزگە شىعىپ، قيات پەن حيۋادان باس تارتۋعا ءماجبۇر بولادى. تەمىر ونىمەن قوسا، قۇسايىنسوپىنىڭ قىزى سۇيىنبيكە سۇلۋدى (وزبەك حاننىڭ جيەنى) بالاسى جاھانگەرگە ۇزاتۋدى تالاپ ەتەدى. كەلەسى جىلى سامارقان توڭىرەگىندەگى تەمىردىڭ جازعى ورداسىندا ءامىرزادا مۇحاممەد جاھانگەر مەن سۇيىنبيكە ارۋدىڭ ۇيلەنۋىنە ارنالعان تەڭدەسسىز توي وتەدى. ءامىر تەمىردىڭ توڭىرەگىندەگى جىلناماشىلار ناعانايدىڭ وسى نەمەرە قىزىنىڭ ەسىمىن كوبىنە حانزادا دەپ جازادى (فاسيح احماد ال-حاۆافي. فاسيحوۆ سۆود. تاشكەنت. فان. 1980. 97-98-ب.).

ءامىر تەمىر تۋعان قۇداسى بولسا دا ءجۇسىپسوپىنىڭ حورەزمدى بيلەۋىنە ودان ءارى كوپ ەرىك بەرە قويمايدى. قوڭىرات امىرلەرى تاعى ءبىراز جىل بيلىك قۇرعانداي بولعانىمەن، اقساق تەمىر مەن جوشى ۇلىسىن قايتا قالپىنا كەلتىرگىسى كەلگەن توقتامىس حان اراسىنداعى كيكىلجىڭ تالاستاردىڭ وتىندە قالعان ايماقتىڭ مازاسى جىلدان جىلعا كەتە باستايدى. اقىرى ناعاناي ۇرپاعى سۇلەيمەنسوپىنىڭ توقتامىستىڭ ايداپ سالۋىنا ەرىپ، تەمىرگە قارسى كادىمگىدەي كوتەرىلۋىنىڭ سوڭى – ءامىر تەمىردىڭ 1388 جىلى ۇرگەنىشكە جويقىن شابۋىل جاساپ، قوڭىرات اۋلەتى مەملەكەتىن جويىپ جىبەرۋىمەن ءتامامدالادى. تەمىر ۇرگەنىش جۇرتىن سامارقانعا كوشىرىپ، ءشاھاردىڭ ورنىن تىپ-تيپىل تەگىستەپ، ورنىنا ارپا ەگۋگە بۇيرىق بەرەدى. ءامىردىڭ ساربازدارى ون كۇندەي اسا باي دا گۇلدەنگەن قالانى توناپ، قيراتىپ، ويرانىن شىعارادى. ۇلىس تۇگەلىمەن تەمىر يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنا قارايدى (ياكۋبوۆسكي ا.يۋ. تيمۋر // تامەرلان: ەپوحا، ليچنوست، دەيانيا. م.: گۋراش.1992. 31-32-ب.).

ەلى اۋا كوشكەن ۇرگەنىش ءشاھارى وسىدان كەيىن-اق قايتا وڭالمايدى. ءارى وعان ءحۇ عاسىردىڭ باسىنان باستاپ، تابيعاتتىڭ اۋىسۋىنان تۋىنداعان ەكولوگيالىق جاعداي دا اسەرىن تيگىزبەي قويمايدى. ءامۋداريا ارناسىنىڭ وزگەرىپ، قالادان قىرىق شاقىرىمداي قاشىقتىققا اۋناپ كەتۋى سالدارىنان، بايىرعى استانا ايماعى قۋاڭشىلىققا ۇرىنىپ، اقىرى ول ءبىر كوشەدەن عانا تۇراتىن شاعىن مەكەنگە اينالادى. ءشاھاردىڭ ۇرگەنىش اتاۋى 1645 جىلدارى ودان وڭتۇستىك-باتىسقا قاراي 190 شاقىرىمداي جەردە ىرگە كوتەرگەن جاڭا ورتالىققا اۋىسىپ، ول جاڭاۇرگەنىش اتالادى. سوناۋ عاسىرلاردا ايبىندى حورەزمشاحتار مەملەكەتىنىڭ، ودان كەيىندەرى ناعاناي بالالارى قۇرعان قوڭىرات اۋلەتى ۇلىسىنىڭ ەلورداسى بولعان باعزى ۇرگەنىش ءشاھارى كونەۇرگەنىش دەگەن اتقا يەلەنەدى. ايماق ورتالىعى حيۋا ءشاھارىنا كوشىرىلۋىنە بايلانىستى، ەندى ۇلىس تا حيۋا حاندىعى دەپ اتالا باستايدى.

كەيىنگى ورتا عاسىرلىق مۇسىلمان دەرەككوزدەرىندە ناعاناي ەسىمى ءاردايىم ەڭبەگى ەلەۋلى تۇلعالار قاتارىندا اتالاتىنى نازار اۋدارتادى.

ءحىۇ عاسىردىڭ باسىندا ءومىر سۇرگەن مۋين اد-دين ناتانزي جازعان، بارتولد «ەسكەندىر ءانونيمى» دەپ شارتتى ات قويعان پارسىشا شىعارمادا «وزبەك تاراپىندا ءامىر ناعادايداي ەلەۋلى تۇلعا بولعان ەمەس، بىلەتىن كوزىقاراقتى جاندار وعان تەك شادىبەك تەڭ ەدى دەسەدى» دەگەن جولدار بار (انونيم يسكاندارا // يستوريا كازاحستانا ۆ پەرسيدسكيح يستوچنيكاح. ءىۇ توم. ا.: دايك-پرەسس. 2006. 263-ب.).

ءحۇى عاسىرداعى حيۋالىق تاريحشى وتەمىس قاجىنىڭ «شىڭعىس-نامە» شىعارماسىندا «ءحارازم ءۋالاياتىنىڭ ھاكىمى قوڭىرات ناعادايوعلى اققۇسايىن» تۋرالى دا ءسوز بولادى. وندا اققۇسايىن دا اكەسى ناعاناي سياقتى ەل بيلەگەن بەدەلدى تۇلعا، شامىنا تيسە حورەزم اسكەرىن جيىپ، سول كەزدە داعدارىسقا مالتىققان ساراي ءۋالاياتىنىڭ (التىن وردانىڭ) وزىنە دە جورىققا اتتانىپ، تايدۋلى بەگىم تاققا وتىرعىزعان بازارشى حاندى ورنىنان الىپ، ماڭعىتايۇلى حىزىرعا تاقتى الىپ بەرەتىن قۇدىرەتكە يە ادام رەتىندە بەينەلەنەدى (وتەمىس قاجى. شىڭعىس-نامە // قازاقستان تۋرالى تۇركى دەرەكتەمەلەرى. ءى توم. ا.: دايك-پرەسس. 2005. 230-231-ب.).

1760 جىلداردان باستاپ حيۋا حاندىعىنىڭ بيلىگىنە قايتادان ناعاناي ۇرپاقتارىنىڭ كەلۋ ءۇردىسى بايقالادى. سوعان دەيىن دە تاق توڭىرەگىندەگى جوعارعى ورىندارعا تاعايىندالىپ جۇرگەن قوڭىرات شونجارلارىنىڭ اراسىنان ىشمۇحاممەد بي جاڭا قوڭىرات اۋلەتىنىڭ نەگىزىن قالايدى. بۇل اۋلەت وزدەرى حان تۇقىمى بولماعاننان كەيىن، تاققا كەيدە قازاق سۇلتاندارىن دا شاقىرىپ، مارتەبەلەگەن سياقتى بولعانىمەن، وزدەرى يناق دەگەن لاۋازىمعا يەلەنىپ نەگىزگى بيلىكتى قولدارىندا ۇستاپ وتىردى. سودان ولار 1920 جىلعا دەيىن حيۋا حاندىعىنىڭ تىزگىنىن قولدان شىعارعان جوق. 1800 جىلداردان باستاپ وزدەرىنە دە حاندىق لاۋازىمدى زاڭداستىرىپ، ءبىر ورتالىققا بىرىككەن قابىرعالى مەملەكەت باسشىلارىنا اينالادى. حيۋا تاريحشىلارىنىڭ جازبالارىندا سول قوڭىرات بيلەۋشىلەرىنىڭ ءبارىنىڭ وزبەك حاننىڭ زامانداسى بولعان، اسىل سۇيەگى كونە قيات قالاسىنداعى ابباس ءۋالي شەيحتىڭ مازاراتى قاسىندا جەرلەنىپ، باسىنا بيىك كەسەنە ورناتىلعان نۋعداي ءبيدىڭ (ناعانايدىڭ) ۇرپاقتارى ەكەندىگى ءاردايىم نازارعا الىنادى. (بارتولد ۆ.ۆ. نوۆىي يستوچنيك پو يستوري حورەزما // رابوتى پو يستوچنيكوۆەدەنيۋ.ءۇىىى ت. م.: يزد. ۆوست. ليت-رى. 1973. 575-578-ب.).

ولار وزدەرىنىڭ حاندىق بيلىگى ابدەن داۋىرلەگەن جىلدارى، بابالارى ناعاناي مەن ونىڭ ۇرپاقتارىنا استانا بولعان كونەۇرگەنىشتى قايتادان ورتالىق ەتۋدىڭ دە جولدارىن قاراستىرىپتى. شاھارعا سۋ جەتكىزەتىن ارنايى ارىق (ومان) قازىلىپ، مۇحاممەد-ءامين حاننىڭ بيلىگى كەزىندە (1845-1855) استانانى حيۋادان ەجەلگى ورنىنا كوشىرمەك بوپتى. ناعاناي زامانىنداعى ساۋلەتتى وردانىڭ ورنىنا «حورەزم باق» دەپ اتالاتىن مىعىم بەكىنىس تە سالدىرىپتى. الايدا مۇحاممەد-ءاميننىڭ ءوزى تۇرىكمەندەرمەن وتكەن ءبىر شايقاستا قازا تاۋىپ، جوسپارلانعان بۇل ءىس اياقسىز قالىپتى. ارتىنشا 1873 جىلى حيۋا حاندىعى رەسەي يمپەرياسىنىڭ قاراماعىنا ەنىپ، حاندىق بيلىك سول كۇيى ساقتالعانىمەن، بالاپان باسىمەن، تۇرىمتاي تۇسىمەن كەتكەن زامان باستالادى. كونەۇرگەنىش سول شاعىن كەنت كۇيىنەن وسپەي قالادى. بۇگىندە ول تۇرىكمەنستاننىڭ تاشاۋز ءۋالاياتىنا قارايتىن كونەۇرگەنىش اتىرابىنىڭ اكىمشىلىك ورتالىعى عانا. باياعى حورەزم مەملەكەتى زاماندارىنان ەجەلگى وركەنيەتتەر استاناسى رەتىندە تانىلعان قالادا باعزى دۇنيە جادىگەرلەرىندەي بوپ بىرقاتار ساۋلەت ەسكەرتكىشتەرى اۋپىرىممەن ساقتالىپ قالعان. سولاردىڭ اراسىندا قوڭىرات قۇتلىقتەمىردىڭ ۇلىسبەكتىك بيلىگى كەزىندە سالىنعان بيىكتىگى الپىس جەتى مەترلىك قۇتلىقتەمىر مۇناراسى، ايگىلى سوپى عۇلاماسى ءناجماددين كۋبرانىڭ ءزاۋلىم كەسەنەسى، ناعاناي بالالارىنىڭ بيلىگى كەزىندە تۇرعىزىلعان تورەبيكە بەگىمگە (قۇتلىقتەمىردىڭ زايىبى) ارنالعان ءساندى كەسەنە، حورەزمباح، تاسقالا سارايلارىن، موڭعول جورىعىنا دەيىن سالىنعان حورەزمشاح تەكەشكە ارنالعان كەسەنە سەكىلدى تاماشا عيماراتتار ءالى دە كوزدىڭ جاۋىن الادى (كۋنيا-ۋرگەنچ // «ۆيكيپەديا» ەنتسيكلوپەدياسى)…

ناعاناي بەك جانە ونىڭ زامانى

قازاق حاندىعى تاريحىنىڭ ونىڭ الدىنداعى جوشى ۇلىسى (ۇلۇع ۇلىس، التىن وردا) زامانىمەن تىعىز ساباقتاسىپ جاتقانى تاريحشىلارعا جاقسى ءمالىم. اۋەلدە التىن وردانىڭ حاندىق تاعىنا وتىرۋ قۇقىعى جوشىنىڭ ۇلكەن بالاسى وردا-ەجەنگە تيەسىلى بولعانىمەن، ول ءوزىنىڭ اعالىق جولىن ءبىر شەشەدەن تۋعان ءىنىسى باتۋعا بەرىپ، ءوزى سول ۇلىس قۇرامىنا ەنەتىن اق وردانى (سول قاناتتى) باسقاردى. اق وردانىڭ اۋماعى ورتالىق قازاقستان جەرىن سىرداريا الابىمەن قوسا قامتىپ جاتتى. وزبەك حاننىڭ (1280-1342) تۇسىندا جوشى ۇلىسى ءتورت ءىرى اكىمشىلىك ايماققا: ساراي، حورەزم، قىرىم جانە دەشتى-قىپشاق ۇلىستارىنا ءبولىندى. ولاردى التىن وردا بيلەۋشىسى بەكىتكەن ۇلىسبەكتەر باسقاردى. ۇلىسبەكتەردىڭ ەڭ ۇلكەنى بەكلەربەك دەپ اتالدى. بەكلەربەك نەمەسە ۇلۇعبەك – بەكتەردىڭ بەگى، ياعني ەڭ ۇلكەن (ۇلۇع) بەك دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. ول مەملەكەتتەگى حاننان كەيىنگى ەكىنشى لاۋازىم، باس ءۋازىر.

جوشى ۇلىسى قۇرىلعان 13 عاسىردىڭ ورتاسىنان باستاپ 15 عاسىرعا دەيىنگى ارالىق بۇكىل دەشتى قىپشاق دالاسىنداعى تۇرك تايپالارى ءۇشىن ءبىرتۇتاس ساياسي، رۋحاني، ەكونوميكالىق، تىلدىك كەڭىستىك قالىپتاسقان زامان رەتىندە سيپاتتالادى. ونى سول داۋىردە ايبىنى بيىك التىن وردا يمپەرياسىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلىنىڭ بۇگىنگى قازاقشاعا جاقىن «كونە قىپشاق» ءتىلى دەپ اتالاتىن تىلدە جۇرگىزىلگەنىنەن، بۇكىل دەشتىقىپشاقتىقتارعا ورتاق بولعان سول تىلدە عاجايىپ ادەبي شىعارمالاردىڭ دۇنيەگە كەلگەنىنەن، جوشى ۇلىسى حاندارىنىڭ دا تۇركتەنىپ، ورداداعى بيلىك تۇتقالارىنا تۇرك تايپالارىنان شىققان بەكتەر مەن قولباسشىلاردىڭ دا مولىنان يەلىك ەتە باستاعانىنان بايقاۋعا بولادى. سول زامانداردا التىن وردا اۋماعىندا قۇمان (كونەقىپشاق) ءتىلىنىڭ ۇستەمدىك قۇرعانىن، شەت جۇرتتىقتاردىڭ وسى ءتىلدى ءبىلۋ ءۇشىن ارنايى سوزدىكتەر جاساعانى دا اڭعارتادى. سولاردىڭ ءبىرى 1303 جىلى دۇنيەگە كەلگەن لاتىن-پارسى-قۇمان جانە قۇمان-نەمىس سوزدىكتەرىنەن تۇراتىن «كودەكس كۋمانيكۋس» (قۇمان ءتىلى سوزدىگى) اتتى جازبا مۇرا ەدى. ونىڭ ماتىندەرىنەن بۇگىنگى قازاق تىلىندە كەزدەسەتىن تالاي ءسوز مارجاندارىنىڭ سول كەزدەگى نۇسقالارىنا ۇشىراساسىز.

قازاق شەجىرەسىندەگى قوڭىراتتاردىڭ ءتۇپ اتاسى رەتىندە سيپاتتالاتىن ناعاناي بەك تە ءدال سول – التىن وردانىڭ مارتەبەسى اسا بيىكتەپ، ەرەكشە شارىقتاعان شاعىندا بيلىك قۇرعان وزبەك حانمەن جاسى شامالاس جانە ونىڭ بالاسى جانىبەك حاننىڭ (1357 جىلى قازا تاپقان) كەزىندە دە وردانىڭ ايگىلى تۇلعالارىنىڭ قاتارىندا سانالعان اتاقتى ۇلىسبەكتەردىڭ ءبىرى.

بۇل رەتتە قازاق شەجىرەسىندەگى قوڭىراتتىڭ ءتۇپ اتاسى ناعانايدىڭ وتىز بالاسى بوپتى، قازىرگى قازاق قوڭىراتتارى ونىڭ جىعالى، مەلدەبي، ورىنبي دەگەن ءۇش بالاسىنان ءورىپتى، قالعاندارى جيدەلى-بايسىن جاقتا ەكەن، دەلىنەتىن

ءاپسانانىڭ حالقىنىڭ جارتىسى قوڭىراتتاردان تۇراتىن قاراقالپاق حالقىندا دا بار ەكەنىن ەسكە سالامىز. ولارداعى ەرەكشەلىك ناعانايدىڭ ناعاداي دەپ اتالۋىندا عانا. ماسەلەن، قاراقالپاقتىڭ ۇلى اقىنى بەرداق قارعابايۇلىنىڭ (رۋى قوڭىرات) «شەجىرە» اتتى شىعارماسىندا:

«ناعاداي بي يۋرت اعاسى،

ءجۋملا قوڭىراتتىڭ باباسى،

وتىز ۋعىلنىڭ اتاسى،

ۋعلى وتىز بولعان ەكەن، –

دەيتىن جولدار بار (بەرداق. تاڭدامالى شىعارمالارى. نوكيس: قاراقالپاقستان، 1987. 273-ب.). وسى شىعارمانىڭ تاعى ءبىر شۋماعىنداعى: «ناعادايدىڭ وتىز ۋعلى، ەبەن-سەبەن ەكي قۋلى» دەگەن جولدار دا قازاق قوڭىراتتارى شەجىرەسىندەگى: «ناعانايدىڭ وتىز ۇلى جانە ەمەن، سەمەن دەگەن ەكى قۇلى بولعان. ناعاناي ول ەكەۋىن دە ءوز بالالارى ساناعاندىقتان، وتىز ەكى بالاسى بار دەلىنەدى»; «ناعاناي ۇرگەنىشكە (حورەزمگە) بارعاندا وعان ەمەن، سەمەن دەگەن ەكى قۇل بەرىپتى. ناعاناي ول ەكەۋىن دە قۇلدىقتان ازات ەتىپ، وزىنە بالا قىلىپ الىپتى. سولاردى قوسقاندا، ناعانايدىڭ وتىز ەكى بالاسى بوپتى»، دەيتىن قوسىمشا تاپتىشتەۋلەرمەن قابىسىپ جاتادى.

حورەزم، ۇرگەنىش ءوڭىرىن مەكەندەگەن قاراقالپاق قوڭىراتتارىنىڭ ناعانايدى «ءجۋملا قوڭىراتتىڭ باباسى» دەپ اتاۋىندا دا وزىندىك ۇلكەن سەبەپ بار. ويتكەنى ناعاناي مەن ونىڭ ۇلدارى كەزىندە التىن وردانىڭ ءبىر بولىگى بولعان قۋاتتى حورەزم ۇلىسىن بيلەسە، كەيىنگى داۋىردەگى ۇرپاقتارى سول ۇلىس اۋماعىندا قۇرىلعان حيۋا حاندىعىنىڭ تاعىنا تالاي جىل يەلىك ەتتى. سوندىقتان دا قاراقالپاق قوڭىراتتارى وزدەرىنىڭ شەجىرەلىك دەرەكتەرىن وسى ايماق ءۇشىن اتاعى زور ناعاناي ەسىمىمەن تىعىز ساباقتاستىقتا قاراستىرادى. بۇل رەتتە قاراقالپاقتاردا ناعانايدى ءتىپتى كۇللى «32 باۋلى وزبەكتىڭ» اتاسى رەتىندە سانايتىن شەجىرەلىك نۇسقالار دا كەزدەسەدى. ول بويىنشا، انەس بابادان – قازاق پەن سوزاق، سوزاقتان – جايىلعان مەن سەيىلحان. جايىلعاننان – ناعاداي، ناعادايدان – 32 باۋلى وزبەك، سولاردىڭ ءبىرى – قاراقالپاق، سەيىلحاننان – تۇرىكمەندەر تارايدى دەلىنەدى (جدانكو ت. ا. كاراكالپاكي حورەزمسكوگو وازيسا // ترۋدى حورەزمسكوي ەكسپەديتسي. ت. 1. — م.، 1952. — س. 485).

ادەتتە جوشى ۇلىسى زامانىنىڭ بەدەلدى تۇلعالارى مەن اۋلەتتەرى تۋرالى دەرەككوزدەردەن موڭكە-تەمىر، توقتاي، وزبەك، جانىبەك سىندى التىن وردا حاندارى كەزىندە تاق مۇددەسىنە قالتقىسىز قىزمەت ەتكەن، سونداي-اق ۇلىع ۇلىستا يسلامنىڭ مەملەكەتتىك ءدىن رەتىندە ورنىعۋىنا ءوز ۇلەستەرىن قوسقان تۇرك بەكتەرىنە قاتىستى دايەكتەر بارشىلىق. ولاردا جوشى حاننىڭ جەكە ەنشىسىنە حورەزم مەن دەشتى-قىپشاق اۋماعى تيگەننەن كەيىن، ۇلىستىڭ كۇنگەيىندەگى حورەزم-ۇرگەنىش ءوڭىرى مەن ودان تەرىسكەيگە قاراي جاتقان ايماقتاردى شىڭعىسحان اۋلەتىنىڭ باعزىدان بەرگى نەگىزگى قۇداندالى جۇرتى – قوڭىرات بەكتەرىنىڭ باسقارۋىنا بەرگەنى ايتىلادى. ماسەلەن، وزبەك حاننىڭ الدىنداعى توقتاي حاننىڭ تۇسىندا ايگىلى بەكلەربەك رەتىندە تانىلعان، التىن وردادا يسلام ءدىنىنىڭ ورنىعۋىنا زور ۇلەس قوسقان قۇتلىقتەمىر ۇلۇعبەك تە سول حورەزمدى بيلەگەن قوڭىرات بەكتەرىنىڭ ءبىرى ەدى. قۇتلىقتەمىر بەكلەربەك التىن وردانىڭ بيلەۋشىسى توقتاي حان قايتىس بولعاننان كەيىن وردا ىشىندەگى تۋىنداعان تارتىستار كەزىندە جاس وزبەك حاندى تاققا وتىرعىزۋعا بايلانىستى وعان ەرەكشە قولداۋ كورسەتكەن تۇلعا. سونىڭ ارقاسىندا ول وزبەك حاننىڭ ەڭ سەنىمدى بەكتەرىنىڭ بىرىنە اينالادى. مۇنى وزبەك حان تاراپىنان جازىلعان حان جارلىقتارىندا ونىڭ ەسىمىنىڭ ءبىرىنشى بوپ جازىلۋىنان دا بايقاۋعا بولادى. ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارى ول ءوز يەلىگىنە بەرىلگەن ۇرگەنىشكە كەلىپ حورەزم ۇلىسىنىڭ ۇلىسبەگى قىزمەتىن اتقارادى. سول جىلداردا التىن وردا جەرىنە ارنايى ساياحاتتاپ كەلگەن اراب جيھانگەزى يبن باتتۋتا قالدىرعان اسا قۇندى جازبالاردان، ءبىز قۇتلىقتەمىردى سول زاماننىڭ ەرەكشە كورىكتى قالالارىنىڭ ءبىرى ۇرگەنىش شاھارىن باسقارىپ وتىرعان قالپىندا كورەمىز. اراب جيھانگەزى كەلىپ كەتكەننەن كەيىن ءبىر جىلدان سوڭ، 1335 جىلى قۇتلىقتەمىر ۇلىسبەك قايتىس بولعان كەزدە، سول ءداۋىر جىلناماشىلارى ونى «وزبەك حان ۇلىسىنىڭ باستى تىرەگى بولعان قۇتلىقتەمىر سىندى ارداقتى پاتشامىزدىڭ دەمى ءۇزىلدى» دەپ جازدى (فاسيح احماد ال-حاۆافي. فاسيحوۆ سۆود. تاشكەنت. فان. 1980).

وسى قۇتلىقتەمىر – ءبىر جاعىنان مۇحاممەد حورەزمي اقىنعا التىن وردا زامانى ۇلى شىعارمالارىنىڭ ءبىرى «مۇحاببات-نامە» داستانىن جازۋعا تاپسىرىس بەرگەن مۇحاممەدقوجا بەكتىڭ دە تۋعان اعاسى. سىر بويىنداعى جانىبەك حان ورداسىندا جازىلعان ول داستاننىڭ:

و، ارىستان جۇرەكتى، قوڭىرات ۇرىعى،

كىشى جاستان ۇلىقتاردىڭ ۇلىعى.

باقىت – كوزى، بەرەكەت – كەنىشى،

مۇحاممەدقوجا بەك الەمنىڭ قۋانىشى.

ەلىمىز جانسىز ءتان ەدى بۇرىن سەنسىز،

شاحتىڭ شاحى جانىبەك حانعا ەتەنەسىز، –

دەگەن شۋماقتاردان باستالاتىنى ءمالىم:

ايگىلى اراب ساياحاتشىسى ءابۋ ابداللاح يبن باتتۋتانىڭ (1304-1377) جازبالارىندا ازاۋ قالاسىنىڭ دارۋعاسى ء(امىرى) بولعان وسى مۇحاممەدقوجا ءال-حورەزمي تۋرالى ايتىلعان تۇستار بار. (ازاۋعا قىرىمنىڭ ۇلىسبەگى تولەكتەمىردىڭ ساپارمەن كەلۋىنە وراي ۇلكەن قوناقاسى بەرىلگەندە، باتتۋتا سول داستارقاننىڭ سىيلى مەيماندارىنىڭ ءبىرى بولادى. جىلقى ەتى، قىمىز جانە بوزا مولىنان تارتىلعان استان كەيىن قۇران وقىلا باستادى، دەپ جازادى جيھانگەز. ونى قۇراننىڭ سونشاما ادەمى ماھاممەن وقىلعانى ريزا ەتەدى، سونداي-اق ۋاعىز ايتۋ كەزىندە، اۋەلى ونىڭ ارابشا، سودان سوڭ تۇركشە قايتالانعانىن اتاپ وتەدى. قۇراننان كەيىن مانەرلەپ ولەڭ وقۋ مەن ءان سالۋعا كەزەك كەلىپتى. الدىمەن ارابشا، سوسىن پارسىشا مەن تۇركشەگە اۋىسىپتى. كادىمگىدەي ءان مەن پوەزيا سايىسى سالتانات قۇرىپتى (تيزەنگاۋزەن ۆ.گ. سبورنيك ماتەريالوۆ وتنوسياششيحسيا ك يستوري زولوتوي وردى // يستوريا كازاحستانا ۆ ارابسكيح يستوچنيكاح. 1 توم. ا.: دايك-پرەسس. 2005. 213-214-ب.). مۇحاممەدقوجا بەكتىڭ شاڭىراعىندا وتكەن وسى كەشتى سيپاتتاۋدىڭ وزىنەن-اق سول زاماندا وردا ماڭىندا قالىپتاسقان رۋحاني ءومىردىڭ ءبىتىم-تىنىسىن بايقاۋ قيىن ەمەس. تۇرك بەكتەرىنىڭ مادەنيەتكە وسىلايشا كوڭىل ءبولۋىنىڭ ارقاسىندا، التىن وردا زامانىندا ورتا قىپشاق تىلىندەگى باي ادەبي مۇرا جاسالدى. قۇتب، حورەزمي، سايف ساراي، ءالي جانە باسقا دا قالامگەرلەردىڭ شوقتىقتى شىعارمالارى دۇنيەگە كەلدى).

قۇتلىقتەمىردىڭ تاعى ءبىر ءىنىسى سارايتەمىر دە كوپ جىلدار بويى ورداداعى ەڭ جوعارى قىزمەتتەردى اتقارعان. جانىبەك حان 1356 جىلى ازەربايجاندى جاۋلاپ العان كەزدە، ايماق ورتالىعى تەبريزگە بالاسى بەردىبەكتى ۇلىسبەك ەتىپ قالدىرادى دا، ونىڭ قاسىنا سارايتەمىردى ءۋازىر ەتىپ بەكىتەدى. بەردىبەك كەلەر جىلى اكەسى جانىبەكتىڭ ناۋقاستانىپ قالعانىن ەستىگەسىن، تاقتان ايىرىلىپ قالام با دەگەن قاۋىپپەن دەرەۋ ورداعا قايتادى. بار تۋىسقانىن قىرىپ، تاققا وتىرعان سوڭ، بەردىبەك حان قيات موعۇلبۇعاعا بەكلەربەك قىزمەتىن، سارايتەمىرگە ودان كەيىنگى ۋازىرلىك لاۋازىمدى بەرىپ، وعان وردانىڭ بۇكىل قارجى ءىسىن باسقارۋدى تاپسىرادى. الايدا ەكى جىلدان كەيىن، كەي تاريحشىلاردىڭ توپشىلاۋىنشا، بەردىبەكتىڭ ءوزى دە سونداي زۇلىم قاستاندىقتىڭ قۇربانىنا اينالادى. ونىمەن بىرگە جانىندا جۇرگەن تالاي ادام دا اجال تىرناعىنا ىلىگەدى. سولاردىڭ ءبىرى سارايتەمىر بولاتىن. وتەمىس قاجىنىڭ جازۋىنشا، بەردىبەك ءۇش جىل پاتشالىق قۇرىپ بارىپ، ناۋقاستان قايتقان (وتەمىس قاجى. شىڭعىس-نامە // قازاقستان تۋرالى تۇركى دەرەكتەمەلەرى. ءى توم. ا.: دايك-پرەسس. 2005. 230-231-ب.). بەردىبەكتىڭ ولىمىمەن باتۋ ۇرپاقتارىنىڭ التىن ورداداعى ۇزاق اۋلەتتىك بيلىگى اياقتالىپ (قازاق اراسىندا ونى «نار مويىنى بەردىبەكتە كەسىلدى» دەپ ايتادى), جيىرما جىلداي ۋاقىتقا سوزىلعان الاساپىران كەزەڭ باستالعان ەدى.

ناعانايدىڭ دا جوشى ۇلىسىنداعى قىزمەتى ايگىلى بەكلەربەك اعاسى قۇتلىقتەمىرگە ۇقساس. ونىڭ ەسىمى دە حان جارلىقتارىندا قۇتلىقتەمىر سياقتى، ءبىرىنشى بوپ جازىلادى. ول دا قۇتلىقتەمىر سەكىلدى وردادان كەتكەننەن كەيىن حورەزم ايماعىنا بارىپ، جوشى ۇلىسى ىدىرار الدىندا ۇرگەنىشتى بيلەيدى. وزدەرى ءبىر-بىرىنە تۋىس قانا ەمەس، حاندارمەن جەكجاتتىقتارى دا جاقىن. قۇتلىقتەمىردىڭ ءوز باسى وزبەك حاننىڭ اپكەسىن العان، بالاسى ھارۋنبەككە وزبەكتىڭ تايدۋلى حانىمنان تۋعان قىزىن اپەرگەن، وردانىڭ سارىسۇيەك قۇداسى بولسا; ناعاناي دا قىزى كەبەك بەگىمدى وزبەك حانعا ەكىنشى حانىم ەتىپ ۇزاتقان، سونىمەن بىرگە وزبەك حاننىڭ تاعى ءبىر قىزى شەكەربيكەنى بالاسى اققۇسايىنسوپىعا اپەرگەن ءھام قايناعا، ءھام بەل قۇدا بولىپ كەلەدى.

جوشى ۇلىسى زامانىنا قاتىستى جازبا دەرەككوزدەرگە ناعاناي بەكتىڭ ەسىمى قاراقالپاق شەجىرەسىندەگىدەي، ناعاداي، ناعاتاي نەمەسە نۋعداي، نانگۋداي، يانگۋداي تۇرىندە ءارتۇرلى بوپ تۇسكەن. ەگەر مەرزىم جاعىنان دايەكتەر بولساق، ناعاناي ەسىمىنىڭ تاريحتا العاش رەت قاعازعا ءتۇسىپ تاڭبالانۋى يبن باتتۋتانىڭ ارقاسىندا جۇزەگە اسقانىن كورەمىز. 1334 جىلى جوشى ۇلىسىن ارالاپ جۇرگەن ول، وزبەك حاننىڭ بەستاۋ ماڭىنا جايلاۋعا شىققان جازعى ورداسىنا بارعاندا ءوزىنىڭ وسى بەكپەن تىكەلەي جولىققانىن جازادى.

جيھانگەزدىڭ حان ورداسى مەن ونىڭ توڭىرەگىندەگى بەرەكەلى دە باقۋاتتى تىرلىكتى قاز-قالپىندا بەينەلەۋى – ەتنوگرافيالىق تۇرعىدان اسا قۇندى ماعلۇماتتاردى ورتاعا تارتادى. باتتۋتانىڭ بۇل جازبالارىن ۇلۇع ۇلىستىڭ سول داۋىردەگى داۋلەتتى، مامىراجاي تىنىس-تىرشىلىگى تۋرالى ەنتسيكلوپەديالىق دەڭگەيدەگى جيناق دەسە دە بولادى. مۇنى وزبەك حاننىڭ حانىمدارى (قاتۋندارى) كوشىنىڭ جايلاۋعا قالاي بەتتەپ كەلە جاتقاندىعى سۋرەتتەلگەن جولداردان دا ايقىن بايقاۋ قيىن ەمەس. «… ءاربىر قاتۋن كۇيمەلى اربامەن

جۇرەدى. كۇيمە شاتىرى التىن جالاتقان كۇمىستەن نە ويمىشتالىپ بويالعان اعاشتان جاسالعان. اربانى سۇيرەيتىن اتتار جىبەك جابۋلى. اتتاردىڭ ءبىرىنىڭ ارقاسىندا وتىرعان ايداۋشى بوزبالانى ۇلاقشى دەپ اتايدى. كۇيمەدەگى قاتۋننىڭ وڭ جاعىندا اجەپتەۋىر ەگدەرگەن كارى ايەل، ونى ىلۋقاتۋن (كومەكشى) دەپ اتايدى، سول جاعىندا قۇجىققاتۋن (كيىندىرۋشى) اتالاتىن ەگدە ايەل. قاتۋننىڭ (حانىمنىڭ) قارسى الدىندا جۇزىكتىڭ كوزىنەن وتكەندەي سۇلۋ، ورىمدەي التى قىز. ال ارت جاعىندا ارقاسىن سۇيەپ وتىرۋ ءۇشىن ءدال سونداي تاعى ەكى قىز جايعاسقان. قاتۋننىڭ باسىندا توبەسىنە تاۋىستىڭ اسەم قاۋىرسىنىن بەكىتكەن، قىمبات اسىل تاستارمەن بەزەندىرىلگەن ءتاج، ۇستىندە التىن-كۇمىس، اسىل تاستان كوز قارىققان جەڭىل جەلبەگەي شاپان. ىلۋقاتۋن مەن قۇجىققاتۋننىڭ باستارىندا زەرلى كيمەشەك. قىزداردىڭ باسىندا توبەسىنە تاۋىس قاۋىرسىنى تاعىلعان، اسىل تاستارمەن بەزەندىرىلگەن شوشاق تەبەتەي. ءبارى دە اسىل تاستارى جارق-جۇرق ەتكەن جىبەك كويلەك كيگەن. قاتۋن كوشىندە ون-ون بەس شاقتى، ۇستەرىندە جىبەكتەن تىگىلىپ، التىنمەن زەرلەنگەن، اسىل تاستارمەن ارلەنگەن كيىم كيگەن ۆيزانتيا نەمەسە ءۇندى بوزبالالارى. ولاردىڭ قولىندا التىن، كۇمىس نەمەسە سول التىنمەن اپتالىپ، كۇمىسپەن كۇپتەلگەن اساتاياق. قاتۋن كوشىنىڭ سوڭىندا 100-گە تارتا باسقا اربالار. ولاردىڭ ارقايسىندا ۇستەرىنە جىبەك كيىم، باستارىنا شوشاق بورىك كيگەن ءتورت-بەس قىزمەتشى ايەل. ولاردىڭ سوڭىندا تۇيە، وگىز جەگىلگەن 300-گە جۋىق اربا، ولاردا قاتۋننىڭ قازىناسى، دۇنيە-مۇلكى، كيىم-كەشەگى، اس-سۋى ارتىلعان…» (تيزەنگاۋزەن ۆ.گ. سبورنيك ماتەريالوۆ وتنوسياششيحسيا ك يستوري زولوتوي وردى // يستوريا كازاحستانا ۆ ارابسكيح يستوچنيكاح. 1 توم. ا.: دايك-پرەسس. 2005. 219-222-ب.).

اراب ساياحاتشىسىنىڭ جولجازباسىنان ءدال وسىنداي سالتاناتتى قاتۋن (حانىم) كوشىمەن ناعاناي بەكتىڭ قىزى كەبەك بەگىمنىڭ دە جايلاۋعا كەلگەنىن بايقايمىز. ەلدە وزبەك حاننىڭ سىيلى قوناعى رەتىندە جۇرگەن باتتۋتانىڭ بىرەر كۇننەن كەيىن ونىڭ حانىمدارىنىڭ شاڭىراقتارىنا دا ءىلتيپات ءبىلدىرىپ باس سۇعىپ شىعاتىنى بار. اۋەلى باس حانىم تايدۋلى بەگىمنىڭ (جانىبەك پەن تىنىبەك حانزادالاردىڭ اناسى) ورداسىندا مەيمان بولعان سوڭ، ساياحاتشى كەلەسى كۇنى حاننىڭ ەكىنشى حانىمى كەبەك بەگىمنىڭ ورداسىنا دا ىزەت جاسايدى. ونىڭ وتاۋىنا كىرگەن كەزدە حانىم جايلى توسەنىش ۇستىندە كيەلى قۇران كىتابىن وقىپ وتىرىپتى. ءۇي ىشىندە ونشاقتى ەگدە ايەل مەن جيىرما شاقتى قىز زەرلى كيىمدەر تىگۋمەن اينالىسۋدا ەكەن. مەيمانداردىڭ ءيىلىپ امانداسقان ءىلتيپاتىنا كەبەك بەگىم سونشاما بيازى تۇردە جاۋاپ بەرىپ، ادەمى تىلەكتەرىن ءبىلدىرىپتى. مولدا قۇران وقىعاننان كەيىن، حانىم ءساندى توستاعاندارمەن قىمىز الدىرادى. سولاردىڭ ءبىرىن بەگىم ساياحاتشىعا دەگەن قۇرمەتىن ءبىلدىرىپ ءوز قولىمەن ۇسىنادى. «بۇل ناعاداي بەكتىڭ قىزى. اكەسىن كوردىم. زور دەنەلى كىسى. اياعىنا تۇز بايلانۋ دەرتىمەن اۋىرادى ەكەن. اياعىن باسا المايتىن بولعان سوڭ، كوبىنە اربامەن جۇرەدى. ءبىر جەرگە بارۋ كەرەك بولسا، قىزمەتشىلەرى ونى قولدارىمەن كوتەرىپ الىپ كەلەدى، سوڭىرا سولاي الىپ كەتەدى»، – دەپ جازادى باتتۋتا.

سالجۇداي نوياننىڭ توڭىرەگىنەن تابار ەدىك. بۇل ءامىر تۋرالى پارسىنىڭ اتاقتى تاريحشىسى ءراشيد ءاد-ءديننىڭ «جاميع ات-تاۋاريح» كىتابىنىڭ «قوڭىرات تايپاسى» اتتى تاراۋى عانا ەمەس، باسقا دا تۇستارىندا ءبىراز ماعلۇمات بار. سالجۇداي جوشى ۇلىسىنىڭ ءدۇمدى بەكتەرىنىڭ ءبىرى. اكەسىنىڭ اتى بۇلاعان نويان. بۇلاعان بەك – ءوز ۋاقىتىندا شىڭعىس حاننىڭ ەكە موعۇل ۇلىسىنىڭ ءتورت تىرەگى بولعان ۇلدارىنىڭ كەنجەسى، قارا شاڭىراق يەسى تولەنىڭ تۋعان نەمەرەسى (ونىڭ قۇتىقتى دەگەن بالاسىنىڭ قىزى) – كەلمىش بيكەگە قۇدا ءتۇسىپ، بالاسى سالجۇدايعا الىپ بەرگەن. سالجۇداي مەن كەلمىش بيكەدەن تۋعان ولجاي بەگىم ۇلۇع ۇلىستىڭ حانى موڭكەتەمىرگە (1266-1282) شىعىپ، ەكەۋىنىڭ نەكەسىنەن التىن وردانىڭ 1291-1313 جىلدارداعى بيلەۋشىسى توقتاي حان تۋعان (راشيد اد-دين. سبورنيك لەتوپيسەي. توم 2. م.-ل. ان سسسر. 1960. 84-85-س).

ءراشيد ءاد-ءديننىڭ اسا قۇندى شىعارماسىندا وسى توقتايدىڭ جوشى حانعا شوبەرە بوپ كەلەتىن تۋىسى، اتاقتى قولباسشى، دون وزەنىنەن دۋنايعا دەيىنگى ارالىقتى جەكە ءوزى بيلەپ-توستەگەن نوعاي بەكلەربەكپەن قاقتىعىسىپ قالۋىنىڭ ءبىر سەبەبى دە سالجۇدايعا قاتىستى تۋىنداعانى جازىلادى. توقتاي حانعا تۋعان قايناعا بوپ كەلەتىن سالجۇداي ءوزىنىڭ بالاسى بايلاققا (يايلاق) ايگىلى حان تۇقىمى نوعايدىڭ قىزى قياقتى (قاباق) اپەرگەن ەكەن. الايدا جاس جۇبايلار كوپ ۇزاماي بىرىنە-ءبىرى سالقىن تارتىپتى. كەلىن تۇرتپەكتەۋگە ۇشىراپتى. قياق بۇل جايدان توركىندەرىن حاباردار ەتىپتى. نوعاي بەكلەربەك بۇعان كادىمگىدەي تۋلاپ، كەزىندە توقتايدىڭ تاققا وتىرۋىنا ءوزىنىڭ اقىلىن دا، ايلاسىن دا اياماي جۇمساعانىن العا تارتىپ، ەندى سول ەڭبەگىمدى ەش قىلىپ، بيلىكتى سالجۇدايعا بەرىپ قويعانىڭ قالاي، دەگەن رەنىشىن بىلدىرەدى. ەگەر مەنىمەن دۇرىس قاتىناستا بولعىڭ كەلسە، سالجۇدايدى حورەزمدەگى ءوزىنىڭ ۇلىسىنا جىبەر، دەگەن قاتاڭ تالاپقا بارادى. بۇعان توقتاي حان: «ول اكەمدەي بولعان ادام، جاسى كەپ وتىرعان بەك، وزىمە تاربيە بەرگەن، قالاي شەتتەتەمىن» دەگەن ءۋاج ايتىپ، كونبەيتىنىن بايقاتادى. اقىرى سول ەگەس ۇلكەن كيكىلجىڭگە ۇلاسىپ، نوعاي مەن توقتايدىڭ اراسىنداعى سوعىسقا ۇرىندىرادى. 1300 جىلى نوعاي قولى جەڭىلىسكە ۇشىراپ، قاسىندا قالعان ون جەتى اداممەن قاشىپ بارا جاتقاندا توقتاي حاننىڭ جاساعىنداعى ورىس ساربازىنىڭ قولىنان قازا تاۋىپ، بۇ دۇنيەدەن وتەدى (سوندا).

«جاميع ات-تاۋاريح» جىلناماسىندا سالجۇدايدىڭ بايلاقتان (يايلاق) باسقا بالاسىنىڭ ەسىمى اتالمايدى. دەگەنمەن، وسى ورايدا امەريكاندىق عالىم يۋ. برەگەلدىڭ ورتاازيالىق قوڭىراتتاردىڭ اۋلەتتىك تاريحىن زەرتتەگەن ەڭبەگىندەگى اعاداي ءباھادۇردىڭ ەسىمى اتالاتىن دەرەككوزگە نازار اۋدارعان ماقۇل دەر ەدىك. وندا اعادايدىڭ 30 مىڭ ءۇيلى قوڭىرات پەن 100 مىڭ ءۇيلى باسقا دا تۇرك جۇرتتارىن باسقارىپ، بۇلعار، شەركەس، قازان ۇلىستارىن بيلەگەنى، ونىڭ بالاسى ناعدايدى (ناعانايدى) وزبەك حاننىڭ ەدىل دارياسىنىڭ تومەنگى اعىسىنداعى ەلگە بي ەتكەنى، ول بەكتىڭ حورەزمدە جەرلەنگەنى جازىلىپتى (يسحاكوۆ د. يۋگو-ۆوستوك تاتارستانا: پروبلەما يزۋچەنيا ەتنيچەسكوي يستوري رەگيونا ءحىۇ-ءحۇىى ۆۆ. // المەتەۆسكي رەگيون: پروبلەمى يستوريكو-كۋلتۋرنوگو ناسلەديا. المەتەۆسك، 1999. 15-20-س.).

حيۋا تاريحشىلارى شيرمۇحاممەد مۋنيس (1778-1829) پەن مۇحاممەد ريزا اگاحيدىڭ (1809-1874) قىپشاقشاعا جاقىن تىلدە جازىلعان «فيرداۋس ال-

يكبال» (بەرەكەنىڭ بەيىش باعى) اتتى شىعارماسىندا دا بۇلعاردى ءبىراز جىل بيلەگەن اعاداي ءباھادۇر تۋرالى ايتىلادى. ول ورىستار مەن شەركەستەرگە قارسى جورىقتارعا شىعىپ، ول جەرلەردەگى جوشى حان زامانىنان بەرى قيراپ جاتقان قالالاردىڭ قورعاندارىن قالپىنا كەلتىرىپتى. مۋنيستىڭ جازۋىنشا، اعاداي 1312-13 جىلى وتكەن ءبىر سوعىستا قازا تاپقان. اعاداي تۋرالى بۇل مالىمەت يۋ. برەگەل ەڭبەگىندەگى وزبەك حاننىڭ كەزىندە ۇلىسبەك لاۋازىمىندا بولعان ناعدايدىڭ اكەسىنىڭ اتى اعاداي ەدى دەگەن قيسىندى ودان ءارى دايەكتەي تۇسەدى (زايتسەۆ ي.ۆ. استراحانسكوە حانستۆو. س. 14. موسكۆا: ۆوستوچنايا ليتەراتۋرا، 2006. – 304 س.).

ناعانايدىڭ ەسىمى ءار ادەبيەتتە ءارتۇرلى جازىلاتىنى جوعارىدا ايتىلدى. سوڭعى ءسوز بولىپ وتىرعان يۋ. برەگەل دەرەككوزىندە دە ول ناعداي دەپ تۇرلەنگەن. وسى ورايدان العاندا سالجۇدايدىڭ بالاسىنىڭ ەسىمىنىڭ بىردە بايلاق، بىردە يايلاق تۇرىندە جازىلۋىنا قاراپ، ونى اعاداي، ياعاداي دەپ تە، ء(تىپتى بايلاقتىڭ اعاسى نە ءىنىسى رەتىندە دە) توپشىلاۋعا بولاتىنداي كورىنەدى. ەگەر كەيىنگى دەرەككوزدىڭ مەرزىمى مەن كەيبىر قيسىندارىنا وي جىبەرسەك تە اعادايدىڭ ءوز اكەسى سالجۇدايعا تيەسىلى بولعان جوعارعى دارەجەلى ۇلىسبەك مىندەتىن اتقارعانىن بايقايمىز (30 مىڭ ءۇيلى قوڭىرات پەن 100 مىڭ ءۇيلى باسقا رۋلاردى بيلەيدى). ءراشيد ءاد-دين شەجىرەسىنىڭ مالىمەتى بويىنشا سالجۇداي 1302 جىلى دۇنيەدەن وزعان. التىن وردا جىلناماشىلارى ناعانايدى 1360 جىل شاماسىندا دۇنيەدەن ءوتتى دەپ ەسەپتەيدى. بايلاقتىڭ 1300 جىلى قايىناتاسى نوعاي قازا تاباردان ءۇش-ءتورت جىل بۇرىن ۇيلەنگەنىن ەسكە الساق، ونى (ياكي بايلاقتى نەمەسە اعادايدى) 1280 جىلداردىڭ و جاق، بۇ جاعىندا دۇنيەگە كەلدى دەپ جورامالدار ەدىك. دەمەك سالجۇداي كوز جۇمعانعا دەيىن دە، ونىڭ جاسى جيىرمالاردان اسقان بالاسى بايلاقتىڭ (نەمەسە اعادايدىڭ) اكەسى اتقارعان جوعارى لاۋازىم مەن ونىڭ قاراۋىندا بولعان ۇلىستى باسقارۋى ءوز قولىنا العانى كادىمگىدەي يلانتادى. وندا ناعانايدىڭ وسى اعاداي (بايلاق) بەكتىڭ بالاسى بولۋى ابدەن قيسىندى. ياعني، بۇلاعاننان – سالجۇداي، سالجۇدايدان – اعاداي (بايلاق), اعادايدان – ناعاناي. بۇلاي دەۋگە ناعانايدىڭ جاسى دا ۇيلەسەدى. ونىڭ 1313 جىلى 15-16-سىندا تاققا ءمىندى دەلىنەتىن وزبەك حانمەن جاسى شامالاس ەكەندىگىن قاپەرگە الساق، 1334 جىلى باتتۋتا جيھانگەز جوشى ۇلىسىن ارالاعان كەزدە ناعانايدىڭ قىزى، حاننىڭ ەكىنشى حانىمى بوپ وتىرعان كەبەك بەگىمنىڭ جاسىن دا سول شاقتا جيىرمالار قارساڭىندا، دەپ قيسىنداتۋ شىندىقتان الىس كەتپەيدى.

بۇل جەردە ناعانايدىڭ وزبەك حانعا قايىناتالىعى مەن وزبەكتىڭ قىزىن بالاسىنا الىپ بەرۋىنىڭ ارجاعىندا، سوناۋ سالجۇدايدىڭ توقتايعا تۋعان ناعاشىلىعىنان باستالعان ەكى شاڭىراق اراسىنداعى جاقىن قۇداندالىق ءۇردىستىڭ ءارى قاراي جالعاسۋى جاتقانى ايدان انىق. ناعانايدىڭ سالجۇداي ۇرپاعى ەكەندىگى تۋرالى بۇل بولجامدى – سالجۇداي بەكتىڭ ورداداعى ايگىلى قوڭىرات ۇلىسبەگى رەتىندە ىلعي الدىڭعى ورىننان بايقالار بيىك مارتەبەسىنىڭ، سو قالپىندا كەيىننەن اعادايعا اۋىسقانى، ودان ناعانايعا وتكەنى، ودان سوڭ ناعانايدىڭ بالاسى اققۇسايىنعا دەيىن ساباقتاسقانى تۋرالى ماعلۇماتتار دا جوققا شىعارمايدى. ءبىز تومەندە نازار اۋدارعالى وتىرعان قۇندى دەرەككوزدەر تىزبەگىندە دە سول دايەكتى ودان ءارى تياناقتاي تۇسەتىن تۇستار بارشىلىق.

بۇل دەرەككوزدەر «التىن وردا حاندارىنىڭ جارلىقتارى» دەپ اتالاتىن قۇجاتتار شوعىرىنان تۇرادى. ول جارلىقتاردا ادەتتە حان تاراپىنان قابىلداناتىن زاڭدار، نورمالار مەن كەلىسىمدەر، جەكە ايماقتاردا ساۋدا جاساۋعا قاتىستى جون-جوسىق ەرەجەلەرى مەن سالىق مولشەرلەرى، كەي تۇلعالارعا بەرىلەتىن جەڭىلدىكتەر سياقتى ءارتۇرلى ماسەلەلەر قۇقىقتىق نەگىزدە بەكىتىلىپ، مەملەكەتتىك مارتەبەمەن مىندەتتەلىپ جاتادى. اۋەلدە ولار تەك حاننىڭ ءوز اتىنان عانا جاريالاناتىن دارا بيلىك پارمەنى بولىپ كەلسە، ءحىۇ عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىنان باستاپ، جارلىقتار ماتىنىنە جوشى ۇلىسىنىڭ ساياسي ومىرىندە جەتەكشى ورىندارعا شىعا باستاعان بەكلەربەكتەر مەن قاراشى، ۇلىسبەكتەردىڭ دە اتى-جوندەرى قوسىلا باستايدى.

سونداي ماڭىزدى قۇجاتتاردىڭ ءبىرى – عىلىمي اينالىمدا «جانىبەك حاننىڭ ۆەنەتسيالىق كوپەستەرگە 1342 جىلعى جارلىعى» دەگەن اتپەن ەنگەن قۇقىقتىق دەرەككوز بولىپ تابىلادى. اۋەلى سول داۋىردە التىن وردانىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى بولىپ تابىلعان قىپشاق تىلىندە جازىلعان بۇل جارلىق الدىمەن ازاۋ قالاسىندا يتاليان تىلىنە اۋدارىلىپ، ودان ۆەنەتسياعا جەتكىزىلىپ، ۆەنەتسيا رەسپۋبليكاسىنىڭ سول كەزدەگى رەسمي قاعازدار ءتىلى لاتىنشاعا تارجىمالانعاسىن عانا ەلدەگى سەنات كوميسسياسىنىڭ قاراۋىنا ۇسىنىلىپتى. يتاليا ارحيۆتەرىندە التىن وردا بيلەۋشىلەرى تاراپىنان جازىلعان مۇنداي جارلىقتاردىڭ ونشاقتىسى بار كورىنەدى. كونەگە ۇقىپتى يتاليا مۇراعاتشىلارى ولاردىڭ ءبارىن شىپ-شىرعاسىن شىعارماي قاتتاپ ساقتاي بەرگەن. 1880-1889 جىلدارى ۆەنەتسيادا مەملەكەتتىڭ ماڭىزدى كەلىسىمدەرى مەن سولارعا قاتىستى قۇجاتتار جيناقتالعان ەكى تومدىق باسىلىپ شىققاندا، ارحيۆتە دايىن تۇرعان وسى حان جارلىقتارى كىتاپقا ءبىر تاراۋ رەتىندە ەنگەن. كىتاپتا يتاليان، لاتىن تىلىندەگى اۋدارما نۇسقاسىمەن عانا جاريالانعان ول جارلىقتار، كەيىننەن سول تىلدەردەن ورىسشاعا ءتارجىمالانىپ، زەرتتەۋشىلەر اراسىندا تالاي ۋاقىتتان بەرى التىن وردا تاريحىن قاۋزاۋدىڭ قۇندى دەرەككوزدەرى ساناتىندا پايدالانىلىپ كەلەدى. اسىرەسە بۇل رەتتە، كەيىنگى جىلدارى تۇركتانۋشى-دەرەكتانۋشى ءھام رومان تىلدەرىنىڭ ماماندارى ا.پ. گريگورەۆ، ۆ.پ. گريگورەۆ سەكىلدى پەتەربورلىق عالىمداردىڭ قىرۋار ىستەر اتقارعانىن اتاپ وتۋگە بولادى. ولار ۆەنەتسيادا ساقتالعان حان جارلىقتارىنىڭ ءاۋ باستاعى تۇپنۇسقاسى قىپشاق تىلىندە جازىلعاندىعىن انىقتاۋ ماقساتىندا كوپ ەڭبەك ەتىپ، جارلىقتاردا كەزدەسەتىن تۇلعالاردىڭ كىم ەكەنىن ناقتىلاۋ بويىنشا دا تياناقتى تالدامالار جاسادى (گريگورەۆ ا.پ.، گريگورەۆ ۆ.پ. كوللەكتسيا زولوتووردىنسكيح دوكۋمەنتوۆ XIV ۆەكا يز ۆەنەتسي. سپب. سپبگۋ. 2002).

ال جارلىقتاردىڭ قىپشاقشا جازىلعان تۇپنۇسقالارى قايدا بولعان ەدى؟ سول داۋىردە ولار نەگىزىنەن ازاۋ قالاسىنداعى ۆەنەتسيا كونسۋلدىعىنىڭ كەڭسەسىندە ساقتالىپ كەلگەن ەكەن. 1395 جىلى ءامىر تەمىر جوشى ۇلىسىنا جويقىن شابۋىل جاساپ، ونى يمپەريا استاناسى جاڭا سارايمەن (ساراي ءال-جاديدپەن) بىرگە قيراتقان كەزدە، بۇل الاساپىراننان تەڭىزدىڭ القىمىندا تۇرعان ساۋدا-ساتتىق ورتالىعى ازاۋ ءشاھارى دا امان قالمايدى. اسىرەسە قالانىڭ ۆەنەتسيالىق كوپەستەر تۇراتىن ورامى ەرەكشە ءبۇلىنىپ، تۇگەلىمەن ورتكە ورانادى. سوندا كونسۋلدىقتاعى بار قۇجات كۇلگە اينالىپتى، دەسەدى ۆەنەتسيالىق دەرەككوزدەر.

ەگەر مۇنى كەزىندە ايگىلى ورىس تۇركتانۋشىسى بەرەزين، سونداي-اق ءوزىمىزدىڭ شوقان ءۋاليحانوۆ زەرتتەگەن توقتامىس حاننىڭ پولياك كنيازى ياگويلاعا، سونداي-اق قىرىم تۇمەنىنىڭ بەكتەرىنە قىپشاقشا جازىلعان جارلىقتارمەن ساباقتاستىرا قاراساق، ونىڭ ءاۋ باستاعى ءتول تۇپنۇسقاسى مىناداي تۇردە قاعازعا ءتۇستى دەپ تابار ەدىك. «اللاعا بەرىلىپ، ونىڭ يگى ءىسى مەن قايىرىم راقىمىنا ءۇمىت ارتامىن. (ياعني «عالا اللاھي تاۋاككالتۋ ۋا عالا كاراميح ۋا احسانيكي عاۋاالتۋ» دەگەن ارابشادان اۋدارما). مەنىڭ جانىبەك ءسوزىم، موعول ۇلىسىنىڭ موعۇلبۇعا باسشىلىق ەتەتىن وڭ قول، سول قول وعلاندارىنا، ازاۋدىڭ شەركەسقوجا باسشىلىعىنداعى مىڭباسى، ءجۇزباسى، ونباسى بەكتەرىنە، دارۋعالارىنا، تامعاشى، تارتىناقشىلارىنا، بۇقاۋل، تۇتقاۋىلدارىنا، كوپ ادامدارعا، كەي جورتار جولاۋشىلارىنا، بارشاعا». سوڭعى اتاۋلارداعى: دارۋعا ءسوزى – ايماق ءامىرى، تامعاشى – كەدەنشى، تارتىناقشى – تارازىشى، بۇقاۋل – تابىستى رەتتەۋشى، جورتار – جۇرگىنشى دەگەن ماعىنالاردى بەرەتىنىن ەسكە سالامىز (يباتوۆ ا. ءحىۇ عاسىرداعى حاندار جارلىقتارىنىڭ ءتىلى. الماتى: عىلىم، 1990. 12-29-ب.).

جارلىقتىڭ ەڭ تومەنگى جاعىندا ونى ۆەنەتسيا ەلشىلەرىنىڭ قولىنا سالتاناتتى تۇردە ۇستاتقان التىن وردانىڭ ايگىلى سەگىز بەگىنىڭ ەسىمدەرى دە تىزىلگەن ەدى. سوندا ەڭ ءبىرىنشى بوپ – ناعاناي ەسىمى جازىلىپ تۇر. ودان كەيىنگىلەرى – ءالي، موعۇلبۇعا، احمەت، بەكلەمىش، قۇرتقاباشى، قۇتلىقتەمىر، ايتەمىر سەكىلدى بەكتەر. بۇنى ناعانايدىڭ ورداداعى بەدەل-بيىگىنىڭ سول كەزدە قانداي دەڭگەيدە ەكەندىگىن بايقاتاتىن سالماقتى دەرەكتىڭ ءبىرى رەتىندە قابىلداۋعا بولادى. ياكي ۇلۇع ۇلىستى ەرەكشە داۋىرلەتكەن وزبەك حان بيلىگىنىڭ سوڭىنا دەيىن دە، قوڭىراتتاردىڭ سوناۋ سالجۇداي بەك زامانىنان بەرگى ورداداعى بيىك مارتەبەلى ورنىنىڭ مىعىم كۇيىندە ەكەنى بايقالادى. حان اۋلەتىنە ءارى ناعاشى، ءارى جيەن بوپ كەلەتىن بۇل تايپا بەكتەرىنىڭ ءالى دە ءىس باسىندا، الدىڭعى لەكتە جۇرگەنىن كورەمىز. وزبەكتەن كەيىن حاندىق تاققا وتىرعان جانىبەك (1342-1357) تە ءوزىنىڭ بەل قۇداسى، كىشى شەشەسى كەبەكتىڭ اكەسى، ءارى تۋعان قارىنداسى شەكەربيكەنىڭ قايىناتاسى ناعانايدى بيلىككە جاقىن ۇستايدى. مۇنى ول شىققان اۋلەت وكىلدەرىنىڭ اتادان بالاعا اۋىسىپ

كەلە جاتقان مارتەبەلى ورنىنا سايكەس، ەسىمىنىڭ تىزىمدە ءبىرىنشى بوپ جازىلىپ تۇرعانىنان دا انىق پايىمداۋعا بولادى.

جارلىق سوڭىندا تىزىمدە تۇرعان بەكتەردىڭ ءبىرسىپىراسى دا، ءبىرازدان وردا توڭىرەگىندە جۇرگەن شونجارلار نەمەسە سولاردىڭ ۇرپاقتارى ەدى. ەكىنشى تۇرعان ءاليدىڭ ەسىمى بىزگە باتتۋتا جولجازباسىنان تانىس. ول وزبەك حاننىڭ ورداشا بەگىم اتتى حانىمىنىڭ (بەكلەربەك يسابەكتىڭ قىزى) ءسىڭلىسىن العان، ءبىر جاعىنان حانعا تۋعان باجا، يسابەككە بەل كۇيەۋ بالا ەسەبىندەگى بەك. سونداي-اق تىزىمدەگى احمەت، بەكلەمىش اتتى ەسىمدەردى، شاماسى، كەيىننەن ورىستىڭ احمەتوۆتار، بەكلەمىشوۆتار سەكىلدى تۇرك جۇرتتارىنان تاراعان اۋلەتتەرىنىڭ ءتۇپ-تەگى رەتىندە جورامالداۋعا بولادى. قۇرتقاباشى – ورداداعى ءىس قاعازدارىن جۇرگىزۋشى، بىتىكشى، ياكي كەڭسە باستىعى دەگەندى بىلدىرەدى. ال قۇتلىقتەمىر – باتتۋتا ورداعا ساياحاتتاپ كەلگەن كەزدە قىرىمنىڭ بەگى بولعان قيات تولەكتەمىردىڭ بالاسى. ءتىزىمنىڭ سوڭىنداعى ايتەمىردىڭ كىم ەكەنى بەلگىسىز، دەيدى زەرتتەۋشىلەر.

ارادا ءبىراز جىلدار وتكەندە، ياكي 1358 جىلى جانىبەك حاننىڭ بالاسى بەردىبەك حاننىڭ دا ۆەنەتسيا كوپەستەرىنە قاتىستى كەزەكتى جارلىق شىعارۋىنىڭ رەتى كەلىپتى. ارينە بۇل كەزدە ناعانايدىڭ شاۋ تارتىپ، ءارى اياعىنىڭ اۋرۋى دا تىپتەن اسقىنىپ، قيمىل-قوزعالىستان قالعان شاعى. الايدا بۇل اۋلەتتىڭ وردا بەكتەرى اراسىندا العاشقى بوپ اتالاتىن مىعىم ورنى سو كۇيىندە ساقتاۋلى. دالىرەك ايتقاندا، ونىڭ ورنىندا تىزىمدە ءبىرىنشى بوپ بالاسى قۇسايىنسوپىنىڭ (اققۇسايىنسوپى) ەسىمى جازىلىپ تۇر. ناعانايدىڭ بيلىككە بەلسەنە ارالاسقان اققۇسايىنسوپى جانە ءجۇسىپسوپى ەسىمدى ەكى بالاسى بولعان. وزبەك حاننىڭ تۋعان كۇيەۋ بالاسى اققۇسايىنسوپىنىڭ دا بيلىككە كادىمگىدەي كىرىسكەنىن وسى جارلىققا ەسىمى ءبىرىنشى بوپ ەنۋىنەن دە بايقاۋ قيىن ەمەس. ول تىزىمدە اكەسى ناعاناي سياقتى، بەردىبەك حاننىڭ باس بەكلەربەگى قيات موعۇلبۇعانىڭ، باس ءۋازىر سارايتەمىردىڭ (قوڭىرات قۇتلىقتەمىر بەكلەربەكتىڭ ءىنىسى) دە الدىندا تۇر. ولاردان كەيىنگىلەر دە وسال ەمەس. باحرين تايپاسىنىڭ كوسەمى توعلۇباي مەن قيات بەگى قۇتلىبۇعا.

ول قايتىس بولعاننان كەيىن، داعدارىسقا كيلىككەن ۇلۇع ۇلىس ىدىراپ، ءبىرىنىڭ تۇبىنە ءبىرى جەتكەن، ءبىر بيلەۋشىنى ەكىنشى بيلەۋشى ساقاشا الماستىرعان كەلتە حاندار زامانى باستالدى.

بەردىبەكتەن كەيىنگى ءبىر تاق تالاسى كەزىندە ناعاناي دا باسقا بەلگىلى بەكتەرمەن بىرگە قازاعا ۇشىرادى دەلىنەدى. دەگەنمەن داعدارىس باستالعان كەزدە ونىڭ بالالارى اققۇسايىنسوپى مەن ءجۇسىپسوپى انا جىلدارى قۇتلىقتەمىر ۇلىسبەك بوپ باسقارعان، كەيىن ناعانايعا اۋىسقان، ءاۋ باستان قوڭىرات بەكتەرىنىڭ ەنشىسىنە تيگەن حورەزم ۇلىسىن التىن وردادان ءبولىپ الىپ، دەربەس مەملەكەت ەتىپ قۇرىپ تا قويعان ەدى. قوڭىرات اۋلەتى قۇرعان بۇل ۇلىستىڭ العاشقى ءامىرى بولعان اققۇسايىنسوپى 1359-1372 جىلدار ارالىعىندا بيلىك جۇرگىزدى. قوڭىرات ۇلىسى كۇشەيىپ العان سوڭ ىرگەدەگى شاعاتاي ۇلىسىنا ايبات شەگىپ، 1365 جىلى ونىڭ قۇرامىنداعى قيات پەن حيۋانى وزىنە قوسىپ الىپ، شىڭعىسحان زامانىنا دەيىن اتاعى دۇرىلدەگەن حورەزمشاحتار مەملەكەتىنە ەتەنە ايماقتاردى تۇگەندەي باستاۋعا ۇمتىلىپتى. بىراق، سودان كەيىنگى جىلدارى شاعاتاي يەلىكتەرىن بىرتىندەپ وزىنە قاراتا باستاعان جاۋجۇرەك ءامىر تەمىر (اقساق تەمىر) قولباسشى ول قالالاردى قايتارىپ بەرۋدى تالاپ ەتىپتى. قۇسايىنسوپى وعان كونبەگەسىن، تەمىر وعان قارسى سوعىس جاريالاپ، 1872 جىلى ۇرگەنىشتى قورشايدى. سول قورعانىس شايقاسى كەزىندە قۇسايىنسوپى قازا تابادى. ونىڭ ورنىنا بيلىككە كەلگەن ءجۇسىپسوپى امال جوق ءامىر تەمىرمەن كەلىسسوزگە شىعىپ، قيات پەن حيۋادان باس تارتۋعا ءماجبۇر بولادى. تەمىر ونىمەن قوسا، قۇسايىنسوپىنىڭ قىزى سۇيىنبيكە سۇلۋدى (وزبەك حاننىڭ جيەنى) بالاسى جاھانگەرگە ۇزاتۋدى تالاپ ەتەدى. كەلەسى جىلى سامارقان توڭىرەگىندەگى تەمىردىڭ جازعى ورداسىندا ءامىرزادا مۇحاممەد جاھانگەر مەن سۇيىنبيكە ارۋدىڭ ۇيلەنۋىنە ارنالعان تەڭدەسسىز توي وتەدى. ءامىر تەمىردىڭ توڭىرەگىندەگى جىلناماشىلار ناعانايدىڭ وسى نەمەرە قىزىنىڭ ەسىمىن كوبىنە حانزادا دەپ جازادى (فاسيح احماد ال-حاۆافي. فاسيحوۆ سۆود. تاشكەنت. فان. 1980. 97-98-ب.).

بايىرعى استانا ايماعى قۋاڭشىلىققا ۇرىنىپ، اقىرى ول ءبىر كوشەدەن عانا تۇراتىن شاعىن مەكەنگە اينالادى. ءشاھاردىڭ ۇرگەنىش اتاۋى 1645 جىلدارى ودان وڭتۇستىك-باتىسقا قاراي 190 شاقىرىمداي جەردە ىرگە كوتەرگەن جاڭا ورتالىققا اۋىسىپ، ول جاڭاۇرگەنىش اتالادى. سوناۋ عاسىرلاردا ايبىندى حورەزمشاحتار مەملەكەتىنىڭ، ودان كەيىندەرى ناعاناي بالالارى قۇرعان قوڭىرات اۋلەتى ۇلىسىنىڭ ەلورداسى بولعان باعزى ۇرگەنىش ءشاھارى كونەۇرگەنىش دەگەن اتقا يەلەنەدى. ايماق ورتالىعى حيۋا ءشاھارىنا كوشىرىلۋىنە بايلانىستى، ەندى ۇلىس تا حيۋا حاندىعى دەپ اتالا باستايدى.

كەيىنگى ورتاعاسىرلىق مۇسىلمان دەرەككوزدەرىندە ناعاناي ەسىمى ءاردايىم ەڭبەگى ەلەۋلى تۇلعالار قاتارىندا اتالاتىنى نازار اۋدارتادى. ءحىۇ عاسىردىڭ باسىندا ءومىر سۇرگەن مۋين اد-دين ناتانزي جازعان، بارتولد «ەسكەندىر ءانونيمى» دەپ شارتتى ات قويعان پارسىشا شىعارمادا «وزبەك تاراپىندا ءامىر ناعادايداي ەلەۋلى تۇلعا بولعان ەمەس» دەگەن جولدار بار (انونيم يسكاندارا // يستوريا كازاحستانا ۆ پەرسيدسكيح يستوچنيكاح. ءىۇ توم. ا.: دايك-پرەسس. 2006. 263-ب.).

ءحۇى عاسىرداعى حيۋالىق تاريحشى وتەمىس قاجىنىڭ «شىڭعىس-نامە» شىعارماسىندا «ءحارازم ءۋالاياتىنىڭ ھاكىمى قوڭىرات ناعادايوعلى اققۇسايىن» تۋرالى دا ءسوز بولادى. وندا اققۇسايىن دا اكەسى ناعاناي سياقتى ەل بيلەگەن بەدەلدى تۇلعا، شامىنا تيسە حورەزم اسكەرىن جيىپ، سول كەزدە داعدارىسقا مالتىققان ساراي ءۋالاياتىنىڭ (التىن وردانىڭ ورتالىق ۇلىسى) وزىنە دە جورىققا اتتانىپ، تايدۋلى بەگىم تاققا وتىرعىزعان بازارشى حاندى ورنىنان الاتىن قۇدىرەتكە يە ادام رەتىندە بەينەلەنەدى (وتەمىس قاجى. شىڭعىس-نامە // قازاقستان تۋرالى تۇركى دەرەكتەمەلەرى. ءى توم. ا.: دايك-پرەسس. 2005. 230-231-ب.).

1760 جىلداردان باستاپ حيۋا حاندىعىنىڭ بيلىگىنە قايتادان ناعاناي ۇرپاقتارىنىڭ كەلۋ ءۇردىسى بايقالادى. سوعان دەيىن دە تاق توڭىرەگىندەگى جوعارعى ورىندارعا تاعايىندالىپ جۇرگەن قوڭىرات بەكتەرىنىڭ اراسىنان ىشمۇحاممەد بي جاڭا قوڭىرات اۋلەتىنىڭ نەگىزىن قالايدى. بۇل اۋلەت وزدەرى حان تۇقىمى بولماعاننان كەيىن، تاققا كەيدە قازاق سۇلتاندارىن دا شاقىرىپ، مارتەبەلەگەن سياقتى بولعانىمەن، وزدەرى يناق دەگەن لاۋازىمعا يەلەنىپ نەگىزگى بيلىكتى قولدارىندا ۇستاپ وتىردى. سودان ولار 1920 جىلعا دەيىن حيۋا حاندىعىنىڭ تىزگىنىن قولدان شىعارعان جوق. 1800 جىلداردان باستاپ وزدەرىنە دە حاندىق لاۋازىمدى زاڭداستىرىپ، ءبىر ورتالىققا بىرىككەن قابىرعالى مەملەكەت باسشىلارىنا اينالادى. حيۋا تاريحشىلارىنىڭ جازبالارىندا سول قوڭىرات بيلەۋشىلەرىنىڭ ءبارىنىڭ وزبەك حاننىڭ زامانداسى بولعان، اسىل سۇيەگى كونە قيات قالاسىنداعى ابباس ءۋالي شەيحتىڭ مازاراتى قاسىندا جەرلەنىپ، باسىنا بيىك كەسەنە ورناتىلعان نۋعداي ءبيدىڭ (ناعانايدىڭ) ۇرپاقتارى ەكەندىگى ءاردايىم نازارعا الىنادى. (بارتولد ۆ.ۆ. نوۆىي يستوچنيك پو يستوري حورەزما // رابوتى پو يستوچنيكوۆەدەنيۋ.ءۇىىى ت. م.: يزد. ۆوست. ليت-رى. 1973. 575-578-ب.).

استانانى حيۋادان ەجەلگى ورنىنا كوشىرمەك بوپتى. ناعاناي زامانىنداعى ساۋلەتتى وردانىڭ ورنىنا «حورەزم باق» دەپ اتالاتىن مىعىم بەكىنىس تە سالدىرتىپتى. الايدا مۇحاممەد-ءاميننىڭ ءوزى تۇرىكمەندەرمەن وتكەن ءبىر شايقاستا قازا تاۋىپ، جوسپارلانعان بۇل ءىس اياقسىز قالىپتى. ارتىنشا 1873 جىلى حيۋا حاندىعى رەسەي يمپەرياسىنىڭ قاراماعىنا ەنىپ، حاندىق بيلىك سول كۇيى ساقتالعانىمەن، بالاپان باسىمەن، تۇرىمتاي تۇسىمەن كەتكەن زامان باستالادى. كونەۇرگەنىش سول شاعىن كەنت كۇيىنەن وسپەي قالادى. بۇگىندە ول تۇرىكمەنستاننىڭ تاشاۋز ءۋالاياتىنا قارايتىن كونەۇرگەنىش اتىرابىنىڭ اكىمشىلىك ورتالىعى عانا. باياعى حورەزم مەملەكەتى زاماندارىنان ەجەلگى وركەنيەتتەر استاناسى رەتىندە تانىلعان قالادا باعزى دۇنيە جادىگەرلەرىندەي بوپ بىرقاتار ساۋلەت ەسكەرتكىشتەرى اۋپىرىممەن ساقتالىپ قالعان. سولاردىڭ اراسىندا قوڭىرات قۇتلىقتەمىر بەكلەربەكتىڭ ۇلىسبەكتىك بيلىگى كەزىندە سالىنعان بيىكتىگى الپىس جەتى مەترلىك قۇتلىقتەمىر مۇناراسى، ايگىلى سوپى عۇلاماسى ءناجماددين كۋبرانىڭ ءزاۋلىم كەسەنەسى، ناعاناي بالالارىنىڭ بيلىگى كەزىندە تۇرعىزىلعان تورەبيكە بەگىمگە (قۇتلىقتەمىر بەكلەربەكتىڭ زايىبى) ارنالعان ءساندى كەسەنە، حورەزمباح، تاسقالا سارايلارىن، موڭعول جورىعىنا دەيىن سالىنعان حورەزمشاح تەكەشكە ارنالعان كەسەنە سەكىلدى تاماشا عيماراتتار ءالى دە كوزدىڭ جاۋىن الادى (كۋنيا-ۋرگەنچ // «ۆيكيپەديا» ەنتسيكلوپەدياسى)…

تاريحشىلاردىڭ دايەكتەۋىنشە، قوڭىراتتاردىڭ ءبىر توبى ناعاناي جانە ونىڭ ۇرپاقتارى بيلەگەن ۇرگەنىش، حيۋا وڭىرلەرىندە، سونداي-اق وزبەكستاننىڭ سۇرحانداريا وبلىسىنداعى بايسىن ايماعىندا ورنىقسا، قازاق قوڭىراتتارىن قۇراعان ۇلكەن ءبىر توبى سىر بويىنا قونىستانىپ، ۇلىتاۋعا دەيىن كوشىپ ءجۇردى. زەرتتەۋشىلەر 92 باۋلى وزبەك تايپالارىنىڭ (ولاردىڭ دەنى 15-16 عاسىرلاردا دەشتى قىپشاق جەرىنەن بارعان ورداەجەندىك، ياكي اقوردالىق كوشپەلى جۇرتتار بولاتىن) «مادجمۋ ات-تاۋاريح» ەڭبەگى بويىنشا تىزىمدەلۋىندە، قوڭىراتتىڭ 6-شى ورىندا كورسەتىلۋى، ونىڭ سول كەزدەگى اسكەري-ساياسي ومىردەگى الاتىن ورنىنىڭ سالماعىن بايقاتاتىندىعىنا ءمان بەرەدى بۇل تىزىمدە 7-ءشى ورىندا الشىن، ودان كەيىن قاتارىنان ارعىن، نايمان، قىپشاق تايپالارى ورنالاسقان (سۋلتانوۆ ت.م. كوچەۆىە پلەمەنا پرياراليا ۆ حY-ءحYىى ۆۆ. م.، 1982).

ءبىر نازار اۋدارارلىعى، قاراقالپاق قوڭىراتتارىنىڭ قۇرامى قازاق قوڭىراتتارى رۋلارى اتاۋلارىمەن سايكەسپەيدى. ولار: قيات، اشامايلى، قولداۋلى، قوستامعالى، بالعالى، تەرىستامعالى، باقانلى، ىرعاقلى، قازاياقلى سياقتى اتالاردان تۇرادى (جدانكو ت.ا. وچەرك يستوريچەسكوي ەتنوگرافي كاراكالپاكوۆ. م.-ل.، يزد. ان سسسر، 1950). قاراقالپاقتارمەن بىرگە ءامۋداريانىڭ ساعاسىن مەكەن ەتەتىن وزبەك قوڭىراتتارى دا كوكوزەك، بالعالى، اشامايلى، قانجىعالى تۇپتەرىنە (رۋلارىنا) بولىنەدى (زادىحينا ك. ل. ۋزبەكي دەلتى امۋ-داري // ترۋدى حورەزمسكوي ارحەولوگو-ەتنوگرافيچەسكوي ەكسپەديتسي ان سسسر. ت.1. م. 1952). وزبەكستاننىڭ وڭتۇستىگىندەگى بايسىن ايماعىن مەكەندەيتىن وزبەك قوڭىراتتارى ۋاقتامعالى، قوشتامعالى، قانجىعالى، ايىننى، تارتۋلى رۋلارىنا تارماقتالادى (كارمىشەۆا ب.ح. وچەركي ەتنيچەسكوي يستوري يۋجنىح رايونوۆ تادجيكيستانا ي ۋزبەكيستانا. م.، «ناۋكا». 1976). وسىلاردىڭ وزىنەن-اق وزبەك، قاراقالپاق قوڭىراتتارى

رۋلارى كوبىنىڭ ءتۇپ توركىنى دەشتى-قىپشاق (اق وردا) تايپالارىمەن ساباقتاسىپ جاتقانىن بايقاۋ قيىن ەمەس. جانە قازاق قۇرامىندا جەكە-جەكە رۋلار رەتىندە سانالىپ جۇرگەن ول اتالاردىڭ دەنىنىڭ، وزبەك پەن قاراقالپاق ىشىندە قوڭىرات تايپاسى اتاۋى توڭىرەگىنە ۇيىسقانى اڭعارىلادى. بۇل رەتتە دە بار ماسەلەنىڭ حورەزم ءوڭىرىن ۇزاق ۋاقىت بيلەگەن ناعاناي بەكتىڭ داڭقتى اۋلەتىنىڭ جوعارى اتاق-ابىرويىمەن تىكەلەي بايلانىسىپ جاتۋى مۇمكىن ەكەندىگىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى.

سىر، ءامۋ الابىن قىستاپ، ارقانى جايلاعان دەشتى-قىپشاقتىق قوڭىراتتار وزدەرىنىڭ ورنالاسقان جەرلەرىنە قاراي، ءبىرسىپىراسى وردا-ەجەننەن تاراعان حانداردىڭ، ءبىرسىپىراسى شەيبان اۋلەتى بيلەۋشىلەرىنىڭ ىقپالىندا بولدى. سوندا دا ءبىر-بىرلەرىمەن بايلانىستارىن ۇزە قويماعان سىڭايلى. ونى قازاق قوڭىراتتارى شەجىرەلەرىندەگى سىر، تۇركىستان وڭىرلەرى مەن ۇرگەنىش اراسىنداعى ارىلى-بەرىلى قارىم-قاتىناستاردى ءسوز ەتەتىن دەرەكتەر سارىنى دا قۋاتتايدى. سونىڭ ءبىر ايعاعى، قازاق شەجىرەسىندە دە قوڭىراتتاردىڭ ءتۇپ اتاسى رەتىندە ورنىققان ناعاناي بەكتىڭ ەسىمى. قازاق حاندىعى ىرگە كوتەرگەندە، ونىڭ قۇرامىنا ەنگەن، وزدەرىن ناعانايدان تارايمىز دەپ سانايتىن وردا-ەجەندىك (اقوردالاق) قوڭىراتتار، جاڭا ۇلىستىڭ وركەندەپ، نىعايۋىنا ءوز ۇلەستەرىن ايانباي قوستى. ارالارىنان بۇكىل قازاققا بەلگىلى باتىرلار مەن باعلاندار شىقتى. تاۋەكەل مەن ەسىم حانداردىڭ باس ساردارى اتانىپ، ەسىمى كۇللى قوڭىراتتىڭ شابۋىل ۇرانىنا اينالعان، بۇگىندە ەرلىگى مەن ەڭبەگى عىلىمي كونفەرەنتسيا تاقىرىبىنا ۇلاسىپ، تۇركىستاندا ءزاۋلىم ەسكەرتكىشى تۇرعىزىلعان الاتاۋ باتىر (1560-1640) دا سونداي ارداقتى تۇلعالاردىڭ ءبىرى ەدى. الاتاۋ باتىر بەسايدارۇلى ەسكەرتكىشىنىڭ (اۆتورلارى ءا. ابىلاەۆ، ق. قوسۋاقوۆ) اشىلۋ سالتاناتىنا جالعاسا، ونىڭ جانىنان ناعاناي بەك اتىنداعى ەتنوساياباق ىرگەتاسىنىڭ قالانۋى دا، البەتتە، قازاق تاريحىنىڭ التىن وردا داۋىرىمەن ساباقتاسىپ جاتقانىنىڭ تاعى ءبىر ايعاعىنداي قابىلدانادى.

جارىلقاپ بەيسەنبايۇلى،

ف. ع. ك.، جازۋشى،

«مادەني مۇرا» – «كۋلتۋرنوە ناسلەديە» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى

"قازاق ءۇنى" گازەتى

Facebook - парақшамызға жазылыңыз!