"Adyrna" ulttyq portalyna M.S. Nárikbaev atyndaǵy KAZGUU Ýnıversıteti Quqyq joǵary mektebiniń zań ǵylymdarynyń kandıdaty, quqyq joǵary mektebiniń doenti - Kýdııarova Ýlbala Erzatovna suhbat berdi.
- Ýlbala hanym, jalpy bárimizge málim Qazaqstannyń Ata Zańy 1995 jyly búkilhalyqtyq referendýmda qabyldandy. Osy aralyqta, konstıtýııaǵa 1100 ret tolyqtyrýlar men túzetýler engizildi. Sonymen qatar úsh konstıtýııalyq reforma jasaldy. Qalaı oılaısyz, elimizdiń basty qujaty taǵy da ózgertýlerdi qajet ete me? Elimizdiń qandaı Zańdyq júıesine tolyqtyrýlar áli de kerek dep oılaısyz?
- Barshamyz biletindeı, 1993 jyly 28 qańtarda táýelsiz jas memleket - Qazaqstan alǵashqy konstıtýııasyn qabyldady. Bul konstıtýııa 1995 jyly 30 tamyzda jańa nusqasy qabyldanǵanǵa deıin qoldanysta boldy. Sońǵy bekitilgen konstıtýııalyq erejemen qazir biz ómir súrýdemiz, sol qaǵıda boıynsha qadam basýdamyz. Ata zańymyz 9 bólimnen jáne 98 baptan turady. Onda jalpy erejeler; Adam jáne azamat; Prezıdent; Parlament; Úkimet; Konstıtýııalyq keńes; Sottar jáne sot tóreligi; Jergilikti memlekettik basqarý jáne ózin-ózi basqarý; Qorytyndy jáne ótpeli erejeler qamtylǵan. Bul bólimder memlekettiń qurylymyna jáne halyqtyń múddesi úshin jasalǵan normalardyń jıyntyǵy. Meniń oıymsha, bul konstıtýııa óte durys jazylǵan jáne elimizdiń basty qujatyna túzetýlerdiń engizilýi bul – qalypty jaǵdaı. Sebebi, zaman aǵymyna qaraı memleket bir jerde, bir orynda, damymaı turyp qalmaıdy ǵoı. Onyń órkendeýine,ósýine sáıkes memlekettik zań da ózindik ózgertýlerge ıe bolýy, onyń tolyqtyrylýy oryndy dep bilemiz. «Órkenıetti el» memleketter qataryna qosylýymyzǵa baılanysty konstıtýııadaǵy erejelerdiń ózgertýler, túzetilimder engizilýi zańı turǵydan ol – durys. Sonymen qatar, baıqaǵan bolsaq qandaı bolmasyn ózgertýler engizilse de ol bizdiń mentalıtetke sáıkes kelip jatyr jáne tek halyqtyń múddesi úshin jańa nusqaǵa bet burýda. Bálkim áli de tolyqtyrýlar oryn alar, degenmen de konstıtýııa óte durys jazylǵan. Eń bastysy halyqtyń múddesi tolyq qamtylǵan. Ol týraly «Adam jáne adamzat» bóliminde aıtylady.
Ózińiz aıtqandaı, 1100 ret tolyqtyrýlar jasalsa da, bul qaıta halyqtyń múddesine negizdelip jasalǵan is. Bıyl táýelsizdigimizge 30 jyl tolmaq. Osy jyldyń ishinde ózgertýlerge ıe bolǵan Ata zańymyz, keıin de elimiz damyǵan saıyn, memlekettik zańymyz da jańaryp, jandanyp otyrǵany durys.
- Zań jobalary men memlekettik organdar qabyldaıtyn sheshimder halyqtyń pikirimen sanasqany durys pa? Sońǵy oryn alǵan jaǵdaı boıynsha halyq turmystyq zorlyq-zombylyq zańyna qatysty pikir bildirgen edi. Buǵan memleket qulaq asty ma?
- Iá bárimizge málim, HHI ǵasyrda Facebook,Instagram jáne ózge de áleýmettik jelilerdiń damyǵan ýaqytynda, kóbine osy Facebook-ta halyqtyń tarapynan turmystyq zorlyq-zombylyqqa qatysty san túrli aǵymdaǵy, san túrli kózqarastaǵy pikirler aıtyldy. Degenmen de, zań shyǵarýshy organdardy, ásirese memlekettik organdardyń sheshim shyǵarýyn, halyqpen sanasý, sanaspaýynda dep túsinbeý kerek. Qandaı jaǵdaı bolmasyn, memlkettik organdardyń sheshimi halyqtyń múddesine, halyqtyń ekonomıkalyq turǵydan ósýine jumsalatyndyǵy sózsiz.
Zańǵa qatysty aıtar bolsaq, belgili bir zań normalarynyń halyqtyń oıymen, pikirimen sanasqany durys. Biraq, zańdy qabyldar aldynda eń aldymen teoretıkter men ǵalymdardyń pikiri, dáleldemeleri qaralady. Ol – aýadan ala salatyn nárse emes. Ia bolmasa, basqa memleketterdiń belgili bir zań normalaryn, bizdiń mentalıtetke saı kelý, kelmesine qaramastan biz ony alyp kóshire ala almaımyz. Kez-kelgen zań shyqpas buryn, birinshi teorııalyq turǵydan qarastyrylyp, odan soń tájirıbelik turǵyda qalaı iske asady degen sekildi túrli kózqarastar men talqylaýǵa túsip, usynys retinde parlamentke barady. Deı turǵanmen, kez-kelgen istiń «áttegen-aı» deıtin tusy bolatyny ras. Onsyz bolmas. Olqylyqtar oryn alyp jatqanda, memleket qashan da halyqtyń pikirin ashyq turǵydan tyńdaýǵa, qarastyrýǵa qarsylyq eshqashan tanytpaǵan. Mysaly, osy turmystyq zorlyq-zombylyq zańyna baılanysty Facebook jelisinde halyq tarapynan kóptegen pikirler aıtyldy. Olardyń birqataryn oqyp shyqtym. Qazirgi tańda, keıbir zańnyń kem-ketik tustaryna halyqtyń kóńili tolmaǵan jaǵdaıda kez-kelgen azamat óz oıyn ashyq aıta alatyn múmkindigi bar. Sáıkesinshe, elimiz aıtylǵan pikirlerdi oń kózqaraspen qabyldap, tıisti sharalar júrgizdi. Meniń oıymsha, bolyp jatqan keıs, sıtýaııalar, osyndaı jaǵdaılardyń oryn alýy – durys. Qazirgi tańda memleket el aldynda árbir zańnyń nátıjesi men iske asý barysy jóninde esep berip júr, beriledi de. Narazylyq týyndaǵan jaǵdaıda, konstıtýııada jazylǵan quqyq boıynsha halyq óz oıyn ashyq ári negizdelgen túrde aıta alady. Budan biz zań shyǵarýshy organnyń halyqtyń pikirimen sanasatyndyǵyn ańǵara alamyz.
- Memleket azamattarynyń quqyqtyq sana deńgeıin kóterý úshin, jalpy óz quqyǵyn bilý turǵysynda qandaı áreketter jasalýy tıis dep oılaısyz?
- Eń aldymen quqyqtyq saýattylyq, quqyqtyq sana deńgeıi joǵary bolýy úı tárbıesinen, otbasydan bastalady. Kishkentaıdan durys tárbıelenýi, durys jáne burys dúnıeler jaıly aıtylýy, qandaı da bir mańyzdy zań bar ekenin, zań aıasynda barlyq istiń qaralatyndyǵyn, eń qarapaıymyn alǵanda balanyń baǵdarshamnan durys ótýi týraly beriletin tárbıeniń ózi – otbasydan bastalady. Keıin mektep qabyrǵasynda pán retinde «Quqyqtaný», «Adam.Qoǵam.Quqyq» syndy pánderdiń qosylýy arqyly quqyqtyq saýattylyq deńgeıi kóterile bastaıdy.
Qarapaıym mysal retinde aıtar bolsaq, HH ǵasyrdyń kezinde bizde Facebook jelisi joq edi. Sol ýaqyttarda, ósıet jazýdy kópshilik qolǵa ala bermeıtin, jıi jazylmaıtyn. Tulǵa qaıtys bolsa, zań boıynsha ǵana múlik tabystalatyn. Al ósıet jazatyndar tek biren-saran bolatyn. Qazirgi tańda kerisinshe. Ótken joly turmystyq zorlyq-zombylyq týraly zań boıynsha pikir bildirgen jannyń kóbisi zańnyń aýylynan alys, quqyqtaný bilimin almaǵan kisiler. Olar tek jetkilikti túrde, óz oılaryn saýatty túsindirip berdi. Barynsha halyq pikir bildirý barysynda, arnaıy bilim almasa da mysal keltire otyryp, óz narazylyǵyn negizdelgen kúıi ashyq jetkize bildi. Pikir bildirgen halyqtyń oıynan baıqaıtynymyz – jastardyń, HHI ǵasyr jastarynyń kókiregi oıaý, kózi ashyq ekendigi. Degenmen de, qazir el azamattary alaıaqtarǵa kóp aldanýda. BAQ ókilderinen jıi estımiz, qandaı da bir bank atynan jeke tulǵanyń kartalyq nóimiri arqyly barlyq aqparattardy bilip alý maqsatynda kóptegen alaıaqtyq ister oryn alýda. Oıyn retinde uıymdasqan alaıaqtyq toptyń oıy, ókinishke oraı halyqtyń quqyqtyq sana deńgeıi tómendeý bolǵandyqtan iske asty. Habarlasyp aqparattar surasa, ashyq túrde jaýap berip, keıinnen bank kartasyndaǵy búkil somadan aıyrylyp qalǵan jandardy da keziktirdik. Alaıda, halyq aldanyp qalsa da sotqa baryp shaǵymdanyp, sizderge ıaǵnı jýrnalısterge óz muńyn shaǵyp aıtyp jatyr. Bul jaǵynan alsaq halyqtyń quqyqtyq sana deńgeıi HH ǵasyrmen salystyrǵanda joǵarylaǵan deýge keledi. Deı turǵanmen áli de, memleket azamattarynyń quqyqtyq saýattylyǵyna mektepterde, JOO-da da kóńil bólinýi qajet.
- Sot júıesindegi reformalardyń mazmuny qandaı bolyp keledi? Jalpy, sot júıesine engizilgen jańa reformalar óz maqsat-múddesi boıynsha qalaı jumys isteýde?
- Sot júıesin reformalaýǵa birden-bir sebep, bul elbasymyzdyń sot júıesin jetildirýge baǵyttalǵan ıdeıasynan týyndady. Oǵan QR prezıdentiniń 2015 jylǵy 20 mamyrdaǵy «100 naqty qadam» baǵdarlamasy negiz bolyp tabylady. Osy baǵdarlamanyń ekinshi bólimi zańnyń ústemdigin qamtamasyz etýge baǵyttalǵan. Iaǵnı, onda azamattardyń sot tóreligine qoljetimdiligin jeńildetý úshin, sot júıesi ınstanııalaryn ońtaılandyrý. Sonymen qatar sýdıa laýazymyna kandıdattardy irikteý tetikterin kóbeıtý jáne biliktiligin, talaptaryn qataıtý, mindetti túrde talap retinde sot isterin júrgizýge qatysty 15 jyldyq ótilimi týraly aıtylǵan. Sýdıalardy oqytý jáne sot tájirıbesi arasyndaǵy ózara baılanysty kúsheıtýge jáne sýdıalardyń esep berý tártibin kúsheıtýge qatysty barlyq sot proesterin beınetaspaǵa jazý sharalaryn mindetti túrde engizý qarastyrylǵan. Ózge de osyǵan uqsas qarastyrýlar sot júıesin jetildirýge qatysty josparda jarııalanǵan bolatyn. Jalpy sýdıalarǵa, sot júıesine jáne sýdıalardyń mártebesine qatysty, bizde QR konstıtýııalyq zańy bar. Ol 2000 jyly 25 jeltoqsanda qabyldanǵan bolatyn. Odan basqa da uqsas mysal retinde sot tóreliginiń jeti túıinin ataýǵa bolady.
Jalpy sot júıesindegi reformalardyń basty maqsaty ol – azamattardyń óz quqyqtary men zańdy múddelerin sot arqyly qorǵaýdyń tıimdiligin arttyrý. Halyqtyń quqyqtaryn qalpyna keltirý jáne olardyń qaýipsizdigin kúsheıtý de negizgi maqsat bolyp tabylady. Sýdıalar óz sheshimderin adal, ádil, parasatty túrde óz qaǵıdalaryn ustanýy tıis. Osy turǵydan sýdıalardyń bilimin jetildirý de sot júıesindegi reformalardyń basty maqsaty bolyp tabylady. Shyn mánisinde,qazirgi tańda sot kabınetine kirsek onyń ishki aqparattyq júıesin bile alamyz. Ondaǵy halyqqa qoljetimdi sot qujattarymen, sot isterin qaraý kestelerin qaraı alamyz, olarmen tanysa alamyz. Sotqa shaqyrý qaǵazdary, sms jáne taǵy da basqa júıelerdi qaraýymyzǵa bolady. Bul bizde sýdıalardyń ashyqtyǵy men jarııalylyǵy bolyp tabylady.
Sot júıesindegi reformalar qazirgi tańda jospar boıynsha jáne zań sheńberi aıasynda jumys jasap jatyr dep esepteımin. Alaıda, óz maqsat-múddesi boıynsha jumsalatyn reformalarda kem-ketik tustary bolyp jatatyndyǵyn moıyndamasqa bolmas. «Syn túzelmeı, min túzelmeıdi» demekshi olardyń qaıbiri bolmasyn jospar boıynsha jumys isteýde. Al eger tulǵa sot sheshimine narazy bolyp jatsa, ary qaraı shaǵymdanýyna baılanysty sot júıesinde ınstanııalar qurylǵan. Sondyqtan osyndaı jaǵdaıdy eskere ótetin osy sot júıesindegi reformalar, qazir óz maqsatyna sáıkes jumys jasaýda dep oılaımyn.
- Elimizde jazylatyn zańdardyń túpki nusqasy orys tilinde jazylady. Osy máseleni qalaı sheshýge bolady dep oılaısyz? Jalpy memlekettik zańdardyń memlekettik tilde jazylýy úshin biz ne isteı alamyz?
- Jalpy men zań salasyndaǵy oqytýshymyn, ári «Azamattyq quqyq» páninen sabaq beremin. Ózimniń stýdentterime azamattyq kodeksti bilýdi mindetteımin. Qazaq tobyna bilim bersem de, olarǵa azamattyq kodekstiń túpki nusqasyn qarastyrýdy, ıaǵnı orys tilindegi nusqasyn qarastyrýdy talap etemin. Nege deseńiz, túp nusqa bolǵandyqtan ol naqty bolyp keledi. Alaıda qazaqsha nusqasy aýdarma bolsa da, aýdarmasynda eshqandaı min joq. Degenmen de, qatelikter bolyp jatady. «Ruqsat beriledi» deliný kerek bolsa, «berilmeıdi» delinip qatelikter bolyp qala ma degen oılar týyndaıdy. Túp nusqa, ol qashan da túp nusqa. Sonymen qatar elimizdiń ár aımaǵynyń dıalektisine de qaraı, zańı tilde jazylǵan azamattyq kodeksti keıbiri tipti túsine almaı jatady. Dıplomdyq jumys jazyp jatqan stýdentterime, magıstrantaryma túp nusqany usynamyn. Olardan salystyrmalyq nátıje kútemin. Durys aýdarylǵan ba, durys jazylǵan ba dep jıi suraımyn.
Árıne, memlekettik til – qazaq tili. Memlekettik zańnyń da túp nusqasy, memlekettik tilde jazylsa jaqsy bolar edi. Aýdarmada qansha degenmen qatelikter bola ma dep alańdaımyz. Kodeksten basqa men óz stýdentterime basqa da oqýlyqtardy usynamyn. Olarǵa B.Tóleýǵalıevtyń, S.Idryshevanyń memlekettik tilde jazylǵan avtorlyq kitaptaryn oqýǵa keńes beremin. Eger siz óz tilińizde jazsańyz eshqandaı kedergisiz, qıyndyqsyz oıyńyzdy jetkizesiz. Orys tilinde de keremet ǵalymdardyń kitaptary bar. Alaıda olardyń keıbir sózderi bizder úshin túsiniksiz. Burynǵy aýdarmalarmen salystyrǵanda, qazirgi aýdarmalardyń sapasy, aýdarylym deńgeıi joǵary desek bolady. Sebebi, bizdiń fılologtar, ǵalymdar qazaqsha nusqasyn daıyndaýda, aýdarmany saýatty túrde jazǵan. Al memlekettik tildegi túp nusqa jazylý úshin qazaq tilin jaqsy meńgergen ǵalymdar, zańgerler qajet. Ondaı jandar bizde kóbine – fılologtar. Fılologtar kóbine kórkem-ádebı túrde jazatyndyqtan, olardyń sóıleý máneri, jazý daǵdysy zańgerlerdikimen sáıkes bolmaýy múmkin. Óıtkeni biz zańgerler naqtylyqty durys dep sanaımyz.
Usynys retinde aıtar bolsam, bul másele óz sheshimin tabý úshin, memlekettik tildegi ǵalymdar, zańgerler zań salasynda kóp kitap jazý kerek dep oılaımyn. Ia bolmasa, parlamentke zań týraly usynystardy qazaq tilinde nemese eki tilde bergen durys. Solaı jaılap-jaılap bul úrdiske kóshýimizge bolady. Bul birden bolatyn nárse emes. Sebebi, qansha jyldar boıy qalyptasyp ketken úrdis qoı. Budan shyǵý – tek óz qolymyzda.
-Jaýaptaryńyzǵa raqmet!
Suhbattasqan: Dına LITPIN,
«Adyrna» ulttyq portaly
