Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn joqtap, olardyń eńbegin zerttep jaryqqa shyǵarǵan, «Arys» qorynyń basshysy Ǵarıfolla Ánes suhbatynda Alash qaıratkerleriniń tulǵalyq qasıeti men olardyń murasy jaıynda aıtady.
1937-1938 jyldary «shash al dese, bas alǵan» qyzyl ımperııanyń jendetteri qazaq halqynyń oqyǵan kózi ashyq azamattaryn qynadaı qyryp jiberdi. 25 myńnan astam adam jazalanyp, atylyp ketti. Onyń ishinde “Alashorda” qaıratkerleri boldy. Keıin 1988 jyldyń 4 qarashasynda Joǵarǵy sottyń qylmysty ister jónindegi alqa májilisinde «Keńes ókimetin qarýly kóterilis arqyly qulatý maqsatynda uıymdasqan «Alashorda» qaıratkerleriniń kontrrevolıýııalyq, terrorıstik astyrtyn qupııa uıymyn áshkereleý isine» qatysty sot úkimi qaıta qaraldy. Nátıjesinde Alash ardaqtylary aqtaldy. Olardan “halyq jaýy” degen qarǵys tańba alynyp tastaldy.
Alash zııalylary shyǵarǵan basylymdardy jınaqtap, tom-tomdap kitap shyǵarǵan fılologııa ǵylymdarynyń doktory, Halyqaralyq Aıtmatov akademııasynyń qurmetti akademıgi, Saıası qýǵyn-súrgin qurbandary mýzeıiniń aǵa ǵylymı qyzmetkeri, alashtanýshy Ǵarıfolla Ánespen “Adyrna” tilshisi tildesip qaıtty.
“QAZAQ” GAZETI — QAZAQTYŃ ULTTYQ TÓL ENIKLOPEDIIaSY”
— «Sherli shejire. HH ǵasyrdyń birinshi jartysynda jaryq kórgen qazaq gazet-jýrnaldary» atty mádenı megajoba daıyndadyńyzdar. Nátıjesinde on tomdyq baǵa jetpes kitap jaryq kórdi. Osy on tomdyqtyń jınaqtalýyna qansha ýaqyt ketti?
— 1992 jyly men jetekshilik jasap otyrǵan repressııaǵa ushyraǵan zııalylardyń murasyn zertteıtin «Arys» qory (baspasy) quryldy. 1994 jyly alǵashqy kitabymyz shyqty. Mine, sodan beri áli toqtaýsyz jumys istep keledi. Qazirgi kezge deıin júzdegen kitap basylyp, tipti úlken portalymyz da ashylyp jatyr.
Meniń mamandyǵym – tarıhshy emes, tilshi. Sondyqtan da osyndaı zııalylardyń shyǵarǵan gazet-jýrnaldaryn zerttep, olardyń murasyn urpaqqa tabystaý mindetim dep esepteımin.
Ózderińiz kórip otyrǵan on tom áli jalǵasyp 30 tom bolmaq.
Alda turǵan on kitapta áıgili «Qazaq» gazetiniń 1913-1918 jyldardy tolyq qamtıtyn 7 tomy, 5 tomdy quraıtyn «Aıqap» jýrnalynyń 1911 jáne 1912 jyldardaǵy qos jınaǵynyń faksımıldi nusqasy hám 1917-1919 jyldary Semeıde shyǵyp turǵan «Saryarqa» gazetiniń qolda bar sandary tolyq jınaqtalǵan.
Aldymen, “Qazaq” gazetin kitap etip shyǵarý sol erte 90-shy jyldardan bastaldy. Alashtanýshy Amanqos Mekteptegi ekeýmiz kiristik. Arhıvte Bısenbaı Baıǵalıev degen aǵamyz boldy. Sol ýaqytta birigip zertteýdi bastap kettik.
Alash zııalylary aqtalyp bolǵannan keıin olardyń eńbegin zertteýge ǵalymdarda da, jýrnalıster de daıyn bolmady. Óıtkeni, bul eńbekter arab qaripimen shyqqan. Sondaı-aq, kitaphanalardyń arnaıy qorynda saqtalǵan bolatyn. Sol kezden bastap kóshirip, Baıtursynovtyń, Bókeıhanovtyń, Jumabaevtyń eńbekterin jınaqtaı bastadyq. Jalpy “Qazaq” gazetin eń birinshi 2009 jyly shaǵyn kitap qylyp shyǵardyq. Keıin 2013-2014 jyly eki ret basylǵan bolatyn. Mine, bıyl sáti túsip, “Qazaq” gazetin túgel 7 tom etip basyp otyrymyz.
”Qazaq” gazetiniń ishinen barlyq zııalylardyń júrip ótken jolyn kórýge bolady. Alash zııalylarynyń qaı jerde oqyǵany, kim aqshadan qınalyp jatyr, olarǵa kim kómekteskeni jazylyp otyrǵan. Dinı ahýal, ekonomıkalyq ahýal, jármeńkedegi baǵalar, barlyǵy jazylǵan. Iaǵnı, “Qazaq” gazetin — qazaqtyń ulttyq tól enıklopedııasy der edim.
“Aıqap” únemi ashyq boldy, onyń barlyq basylymy bar. Al qalǵan “Qazaq”, “Saryarqa” gazetteriniń basqa nómirleri tabylýy múmkin. Óıtkeni, eshqaısysy jabylǵaly jatqanyn aıtpaǵan. “Aıqap” qana óziniń toqtaıtynyn aıtyp, jabylǵan.
Qazir “Saryarqa gazetiniń 90 nómiri bar, áli 12 nómiri tabylmaı jatyr. Kezinde bul basylymdar týraly, Alash zııalylar týraly buǵan deıin orys zertteýshileriniń kózqarasymen kórsek, endi onyń túpnusqasynan qaraı alamyz. Ózimizdiń zertteýshilerge, jastarǵa qoljetimdi boldy. Mine, 30 jylymdy arnaǵan jumysymyz aldaǵy ýaqytta da jalǵasyn taba bermek. Qazaq dalasynda ultty biriktirgen, olardy damytýǵa at salysqan basylymdar kóp boldy. Olardyń barlyǵyn zerttemeı toqtamaq emespiz.
«ULTQA QYZMET ETKENDERDIŃ KITAPTARYN ÓRTEP JIBERGEN»
– Árıne, zertteý ońaı bolmaǵany belgili. Kóp ýaqyt pen mańdaı terdi qajet etedi. Atalǵan basylymdardy jınaqtaý kezinde qandaı qıyndyqtar boldy?
– Árıne, qıyndyqtarsyz bolmaıdy. Eń basty qıyndyq — túpnusqany tabý.
Óıtkeni, Alash zııalylary shyǵarǵan gazet-jýrnaldardy kezinde joq qylǵan. Men Til bilimi ınstıtýtynda 20 jyldaı jumys istedim. Marqum bizdiń dırektorymyz Ismet Keńesbaev solaı aıtyp otyratyn. Árbir jeksenbi kún, aptasyna bir ret qazirgi Abaı men Jeltoqsan kósheleriniń qıylysynda 1937-1938 jyldary búkil kitaptardy órteıdi eken. Árkim sonda úıinde turǵan eski, “halyq jaýy” atanǵan, ultqa qyzmet etkenderdiń eńbekterin ákelip, otqa tastaý kerekeken. Buıryǵyn oryndamasa, atylyp ketedi. Mine, sondyqtan gazet jýrnaldardyń keı basylymdaryn tabý qıynǵa soǵýda. Máselen, 1917 jyldyń 12 maýsymynda jaryq kórdi degen «Saryarqa» gazetiniń (1917-1919) tuńǵysh sanyn taýyp oqý áli kúnge múmkin bolmaı otyr. 1917 jyldyń toptamasynan buryn tórt sany tabylmady dep kelsek, qazir qolǵa túspegeni ekeý: №1 jáne №8. 1918 jyldyń baqandaı 12 sany da áli kúnge deıin joq. Al kúni keshege deıin zertteýshiler «Saryarqa» gazetiniń 1919 jyly da turaqty shyǵyp turǵanynan beıhabar bolǵan.
Sodan keıingi qıyndyq — túgendeý máselelesi, qaǵazdyń ómiri, ónimi uzaqqa sozylmaıdy. Keremet saqtaǵannyń ózinde erteń olar kúl bolyp ketedi. Biz alǵash shyǵarǵan 20-30 tomdyq kitaptarymyzdy qaıtadan basyp shyǵamyz. Odan bólek, elektrondy nusqasyn jasap, barlyq arhıvti ıfrlandyrý qajet.
Sul murany jarııalaý úshin memlekettik komıssııalar qurylý kerek. Zııalylar murasyn kez kelgen baspa qalaı shyǵarǵysy kelse solaı shyǵarady. Sondyqtan bilikti mamandardy jınap, komıssııa quryp, arhıvterdi aqtaryp, bir júıege keltirip, basyp shyǵarý qajet.
— Mundaı qundy eńbekterdi jınaqtaý úshin de kóp qarajat ketken bolar jáne kitap qanshalyqty qoljetimdi bolmaq?
— Bul ýaqytty da, qarajatty da molyraq kerek etetin eńbek. Bul on tom “Alash Orda” baspasy men “Aqjol” partııasynyń arqasynda memlekettik tapsyryspen shyqty. Qarajat jaǵynan solar kómektesti. Aldaǵy ýaqytta 30 tom bolady degen úmitimiz bar.
2021 jyly prezıdentimiz qýǵyn súrgin qurbandaryn tolyq aqtaý jaıynda zań qabyldaǵaly beri zııalylar eńbegin basyp shyǵarýǵa da múmkindik ashyldy. Bul kitaptardyń memleket 3000 danasyn shyǵardy. Qazaqstannyń barlyq túkpirine taraıdy. Biz ózimiz 100 danasyn shyǵardyq. Endi osy basylymdar faksımıldi túrde ári parallel qazirgi jazý úlgisimen jaryq kórgendikten, úlkenge de, kishige de, stýdentke de, akademıkke de qoljetimdi, aldaǵy ýaqytta ekonomıster men zańgerler, mádenıettanýshylar men dintanýshylar, saıasatkerler men qarapaıym oqyrman óz keregin erkin tabýǵa múmkindik týyp otyr.
Sonymen qatar, elektrondy nusqasyn portalǵa da shyǵaryp qoıamyz. Úlken “Joqtaý” degen portal ashyp jatyrmyz. Onyń ishinde 40 shaqty saıt bolady. Zııalylardyń muralaryn salyp otyramyz. Úlken josparlar bar, biraq bári qarjyǵa baılanysty sheshiledi.
– Aıtyp ótkenińizdeı, bul eńbekke 30 jyldaı ýaqytyńyz ketti. Alash zııalylarynyń gazet betterine jarııalaǵan maqalalaryn oqyp-zertteı otyra, olardyń jańa qyrynan ashqan bolarsyz? Sondaı-aq, biz bilmeıtin tyń oqıǵamen bólise ketseńiz.
— Gazet-jýrnaldardaǵy maqalalardy oqı otyryp, sol kezeńge túskendeı bolasyń. Sol kezdegi zııalylardyń hálin keshpesek te, oqıǵaǵa tereń boılaýǵa tyrysasyń. Ishinde jekkórinishteri de bar. Birin-biri qýadalaǵandary da boldy.
Men qazir árbir maqalanyń avtorlaryn anyqtap jatyrmyn. Mysaly, “Qazaq” gazeti 1913 jyly 2 aqpan kúni shyqsa, sol jyly 9 naýryzdaǵy sanyna Ahmet Baıtursynulynyń jazǵanyn eske alǵym keledi. Ol kezde Ahmet aıdalyp, Orynborda júrdi. Álıhan Bókeıhanov Samarada memlekettik qyzmette bolatyn. Olardy qasyna ekinshi redaktor bolyp Mirjaqyp Dýlatov qosylady. Sol kezde Ahmet Baıtursynuly “5 naýryz kúni Semeıden túrmeden shyǵyp, bizdiń ortamyzǵa Mirjaqyp qosyldy” dep jazady. Sondaı-aq, bul gazette kún-kúnimen, saǵat-saǵatymen búkil qazaqtyń zııalylarynyń taǵdyr-talaıy jazyldy. Odan keıin qıyn jaǵdaılar boldy. Keıin top-topqa bólindi, repressııa, ashtyq bastaldy.
Odan buryn 1905 jylǵy Qarqaraly petıııasyndaǵy máseleni de aıta ketken jón. Sol 1905 jyly Reseıde I Orys revolıýııasy bastalǵannan keıin, tatarlardyń gazetteri shyǵa bastady. Sol kezde “Aıqap” jýrnalynyń alǵashqy nómirine Ahmet Baıtursynuly “tatarlarda 90-ǵa jýyq gazet-jýrnaldar bar, bizde jalǵyz “Aıqap” ǵana bar” dep jazady. Sol kezde bul gazetter qazaq halqyna kúsh-qýat, demberip otyrdy.
Atalǵan basylymdardaǵy qozǵalǵan eń basty másele — mektep, oqý jáne jer máselesi. Óıtkeni, sol kezde orystardy kóshirip ákelip, qazaq jerine qonystandyra bastady. Qazaqtardyń bárin yǵystyryp, jerlerin bólip berdi. Qazaqtar ne isterin bilmeı sandyrap qaldy. Orystar qazaq jerine kelgen soń, orys mektepter ashylyp, qazaq mektepter azaıa bastady.
Sol kezde Alash zııalylary oǵan daıyn boldy. Sezd ótkizip, Alash avtonomııasyn jarııalap, qoldaryna qarý alyp, elin qorǵady. Biraq ókinishke qaraı, keıin Sovet úkimeti bárin tas-talqan qyldy.
Kezinde Lenın 1919 jyly “barlyq Alash zııalylaryn qýdalaý kerek, qolyna qarý alyp Sovetke qarsy soǵysqandardy Sovet jumysyna salý kerek,-” dep urandady. 1925 jyly Goloekın kelgennen keıin úlken qandy qasapbastaldy. Aralaryna jik salyp, ajyratýǵa tyrysty.
Kóbi aıta bermeıdi, kóbine jastar bilmeıdi. Oǵan deıingi kezde 2 qazaq memleketi boldy. 2 qazaq astanasy boldy. Biri – 1924 jylǵa deıin Tashkentte bılik qurǵan Túrkisten avtonomııasy.Ortalyǵy Tashkent boldy. Qazirgi Almaty oblysy, Jambyl oblysy, Qyzylorda oblystary Túrkistan avtonomııasyna qarady. Al qalǵan jerler Qyrǵyz Respýblıkasy delindi, ıaǵnı Qazaq Respýblıkasy boldy. Onyń astanasy - Orynbor boldy. Sol 1924 jyly áreń degende shekaralyq mejeleý bolyp, Ózbekstan, Tájikstan, Qyrǵyzstan dep bólinip shyǵyp, Qazaqstan astanasyn Qyzylordaǵa kóshirip, ózi jeke respýblıka boldy. Biraq 25 jyly qyrkúıekte Qazaqstanǵa Goloekın keldi...
ORYNDALMAǴAN ARMAN
— Alash zııalylarynyń armany qaziroryndaldy dep oılaısyz ba?
— Alash zııalylarynyń armany búgingi kúnge deıin jartylaı ǵana oryndaldy degim keledi. Óıkeni, olardyń armany ulttyq memleket qurý bolatyn. Jalpy dúnıejúzindegi halyqtyń, qaıratkerlerdiń, adam balasynyń bir armany bar. Ol — ulttyq memleket qurý.
Buryn jer betinde 20 myńdaı til, ult bolǵan. Al qazir 2 myń ult bar dep aıtady. BUU-daǵy memleket sany - 193. Biz baǵy bar halyqpyz. Sol 193 eldiń bireýimiz. Bizdiń jerimiz bar, elimiz bar. Biraq bizde ulttyq memleket qurylmaı tur.
1993 jylǵy Konstıtýııamyzda ulttyq memleket degen sóz bolatyn. Ózgeris engizgende 1995 jylǵy Konstıtýııadan bastap, bizden ulttyq memleket degen sózdi alyp tastady.
Bir tań qalatyn jaǵdaı, 1913 jyly alashtyqtar gazet shyǵaryp, 1917 jyldyń aıaǵynda, Alashavtonomııasyn jarııalady. Aınaldyrǵan 4-5 jylda búkil Alash uıysty. Bul kez kelgen eldiń qolynan kele bermeıdi. Sodan keıin 20-shy jyly Qazaqstan ózi avtonomııa bolyp quryldy. Keıin 1936 jyly odaqtas respýblıka boldyq. Biz sol kezde odaqtas respýblıka bolmaǵanda áli kúnge deıin tatar, bashqurttar sııaqty Reseıdiń avtonomııasy bolyp otyrar edik. Bul — Alash zııalylyarynyń eńbegi. Qazir jeke elmiz deımiz. Biraq, áli kúnge deıin til máselesi, mektep máselesi sheshimin tappaı keledi. Bıliktegilerge qazaq tilinde sóıleýin talap ete almaı otyrmyz. Ózge ulttar túgili, qazaq balasyna qazaqsha úırete almaı otyr. Sizdińshe, Alashtyń armany tolyqtaı oryndaldy ma? Ulttyq múdde bar ma? Árıne, joq.
— Qazirgi gazet-jýrnaldar zııalylyar shyǵarǵan “Aıqap”, “Qazaq” syndy basylymdardan qandaı úlgi alý kerek?
— Bizde áli kúnge deıin eki nárse bar. Bireýi shyrqyraǵan shyndyqty aıta almaımyz, ekinshisi asyra maqtaý, maqtanshaqtyq basym. Alash zııalylary shyǵarǵan gazetter men jýrnaldarǵa tańǵalyp otyrǵanymyz, olar sól kezdegi realdy ómirdiń shyndyǵyn jazdy. Árıne, kópke topyraq shashpaımyn. Biraq qazir gazetke shyqqan materıaldardyń artyn qazyp kórseńiz artynda bireýdiń múddesi turady. Muny ulttyq múdde úshin dep aıta almaısyz...
Sodan keıin búgingi árbir gazet-jýrnaldar óz taqyrybyn tabý kerek. Bizde gazettiń sany kóp, etekteı maqalalardy birinen-soń biri kóshirip basady. Gazet-jýrnal, radıo-televıdenıe, bul — tárbıe quraly ǵoı. Olar, óz mindetin, tárbıelik rólin áli alǵan joq. Bizdiń ult bolyp uıysýymyzǵa, sapamyzdyń ósýine at salysýy kerek. Biraq bizde kerisinshe bolyp jatyr, ókinishke qaraı.
Sondyqtan Alash zııalylary janyn berip shyǵarǵan, halyqtyń kózi, qulyǵy hám tili bolǵan basylymdardan alar úlgi kóp. Biz ulttyq memleketti nyǵaıtýymyz kerek. Ol úshin tárbıe quralyna aınalǵan gazet-jýrnaldarymyz ulttyń múddesi úshin jumys isteý qajet. Qazir memleketter azaımasa, kóbeımeıdi. Alaqandaǵydaı jer bólinip qoıǵan. Sondyqtan, ásirese, jastar ulttyq degen uǵymǵa mán berip, ult úshin shynaıy jumys istese deımin.
– Suhbattasqanyńyzǵa rahmet!
Dana Nurmuhanbet
“Adyrna” ulttyq portaly
