Bız ädıldık turaly şyn mänınde ne oilaimyz, jäne ol Qazaqstan konteksınde nenı bıldıredı? Äleumettık ädıldık – adamdardyŋ resurstardy böludegı ädılettılıktı qabyldauy: sapaly bılım men medisina, tūrǧyn üi qoljetımdılıgı; eŋbek jäne onyŋ baǧalanuy; zaŋ aldyndaǧy teŋdık pen qūqyqty qorǧau; sondai-aq adamnyŋ şyqqan tegıne, tanystyqtaryna nemese etnosyna qaramastan, äleumettık baspaldaqpen köterılu mümkındıgı.
Basqaşa aitqanda, är adam ädıldıktı sezınedı, tıptı balabaqşadaǧy bala da ädıletsızdıktı baiqai alady. Bızde teŋdık pen normanyŋ būzyluyn bırden anyqtai alatyn tua bıtken qabılet bar. Sondyqtan ädıldık naz emes, ol – senımnıŋ, äleumettık tūraqtylyqtyŋ jäne beibıt ömır sürudıŋ negızın qūraityn äleumettık qajettılık. Ädıletsızdık bolsa, adamdy tūlǧa retınde moiyndaudan bas tartudy bıldıredı; filosoftardyŋ oiynşa, adamǧa eŋ auyr jan azabyn keltıretın de – däl sol ädıletsızdık.
QSZİ jürgızgen zertteulerdıŋ bırınde «Erınbei eŋbek etuge daiyn adamdardy marapattau kerek degenmen kelısesız be?»degen sūraq qoiyldy. Analitikalyq tūrǧydan alǧanda, būl tūjyrym qoǧam qandai boluy kerek degen normativtık kütımdı bıldıredı.
Jauap beruşılerdıŋ basym bölıgı (66,6 %) būl tūjyrymmen tolyq kelısedı, 32,0 % kelısedı, 0,8 % kelıspeidı, 0,2 % – mülde kelıspeidı, al 0,3 % jauap beruge qinaldy. Būl sūraq şyndyqtyŋ ainasy siiaqty: eger adamdar osy tūjyrymmen kelısse, olar jeke ädıldık pen meritokratiiaǧa senetının bıldıredı. Iаǧni adam jūmysqa bar küşın salsa, ol köp närsege laiyq, al qoǧam sony qamtamasyz etuı kerek dep senedı. Būl tūjyrymmen kelıspeu – jüielık ädıletsızdıktı synau degen söz: «Men qanşa tyryssam da, bıreuler tanystarynyŋ arqasynda qyzmetke ornalasuy mümkın, būl – ädıletsızdık». Osylaişa, būl analitikalyq tūrǧydan qoǧamdaǧy eŋbektıŋ qūndylyǧyn ǧana emes, sonymen qatar qoǧamnyŋ qūrylymyn – iaǧni adal eŋbek şyn mänınde baǧalana ma, joq pa – tüsınuge mümkındık beredı.
Sonymen, jauap beruşılerdıŋ köpşılıgı būl pıkırmen kelısedı, bıraq tereŋırek qarasaq, bızdıŋ qoǧamda tıl, jas, tabys, jynys nemese jūmyspen qamtylu toptary boiynşa közqarastardyŋ arasynda qarama-qaişylyq baiqala ma? Korreliasiialyq taldau jynys (Pirson koeffisientı -0,005-ke teŋ), jas (-0,003), tabys (0,055), bılım (-0,019), jūmyspen qamtylu (-0,002) jäne eldı meken türınıŋ (+0,004) adal eŋbektıŋ ädıl baǧalanuy ideiasynda şeşuşı röl atqarmaitynyn körsettı. Būl körsetkışter men zerttelıp otyrǧan mäselenıŋ arasynda özara korreliasiia joq. Būl jaŋa kezeŋnıŋ bastaluyn bıldıredı.
Ūzaq uaqyt boiy bız, äleumettanuşylar, «ülken altylyqqa», iaǧni jynys, jas, bılım, tabys, jūmyspen qamtylu jäne eldı meken türı siiaqty faktorlarǧa süienıp keldık. Būl ainymalylar bız üşın tüsınıktı, ölşeuge oŋai boldy; olar bızge adamnyŋ äleumettık mınez‑qūlqyn dūrys tüsındıretındei bolyp körındı. HH ǧasyr boiy äleumettanu tap, jas erekşelıgı, auyl men qala boiynşa taldaularǧa negızdelıp damydy. Basqaşa aitqanda, äleumettanuşylar adamnyŋ jūmys ornyn, tūrǧylyqty jerın, jasyn sūrau arqyly onyŋ qalai oilaitynyn boljauǧa bolady dep sendı. Qazır bolsa, dästürlı taldau ırgelı qūndylyqtardy tüsındırude öz yqpalyn joǧaltuda. Būl – jaŋa äleumettık şyndyqtyŋ paida boluynyŋ belgısı, jäne ol şyndyqqa sai eŋbekqorlyq pen eŋbektı adal baǧalau siiaqty qūndylyqtar adamnyŋ äleumettık jaǧdaiyna qaramastan, ortaq ärı maŋyzdy qūndylyqtar retınde qabyldanady. Osy jerde zamanaui äleumettanu teorietikterı būl qūbylysty sipattap ülgergenın atap ötu maŋyzdy. Mäselen, Ulrih Bek «täuekel qoǧamy» atty äleumettanulyq tūjyrymdamasynda taptyq şekaralardyŋ älsırep, bıregeilıkter men qūndylyqtardyŋ barǧan saiyn jekelenıp bara jatqanyn zertteidı. Al Manuel Kastels jelılık qoǧamǧa köşu teoriiasynda klassikalyq äleumettık‑demografiialyq markerlerdıŋ ornyna aqparat qoljetımdılıgıne negızdelgen jaŋa stratifikasiialyq qaǧidattar kele jatqanyn aiqyndaidy.
Dästürlı indikatorlardyŋ eskıruıne qandai mysaldar keltıruge bolady? Qazaqstandaǧy jastary bırdei ekı äiel qalaişa «paralleldı älemderde» ömır süre alady? Olar ärtürlı tılderde söileidı, ärtürlı telearnalardy qaraidy jäne äleumettık jelılerde ärtürlı blogerlerge jazylǧan boluy mümkın. Iаǧni, 35 jastaǧy joǧary bılımı bar äiel Astanada tabysty maman da, Türkıstanda üi şaruasyn atqaratyn äiel ne Aqtöbede käsıpker de boluy mümkın. Olardyŋ qūndylyqtary men közqarastary, qajettılıkterı mülde ūqsamauy mümkın, sonda da olar äleumettık-demografiialyq tūrǧyda bır topqa, iaǧni bır jyly tuǧan äielder tobyna jatady.
Būl nelıkten oryn aluda? Qarqyndy modernizasiia, öŋırlık aiyrmaşylyqtar men tıldık erekşelıkter būryn bırtektı de boljamdy bolǧan toptardy būzyp jatyr. Barǧan saiyn mediakeŋıstık, dındarlyq nemese köşı-qon täjıribesı sekıldı simvolikalyq markerlerdıŋ rölı arta tüsude. Äleumettık qūbylystardy tüsındırude adamdardyŋ teŋsızdık täjıribesı men mädeni kodtary sekıldı mülde özge ainymalylar maŋyzdy oryn ala bastaidy. Şamasy, būl qūbylys tūlǧanyŋ äleumettık märtebesınen görıonyŋ bıregeilıgınıŋ maŋyzy artyp kele jatqanymen bailanysty körınedı. Būl qūbylystar bügınde qoǧamdy ūǧynudyŋ «jaŋa tetıkterı» retınde qarastyrylsa, «dästürlı altylyq» jaŋa joldar körınbeitın eskı geografiialyq kartamen salystyryla alady.
Osylaişa, eŋbek pen ädıl syiaqyǧa senım tek jeke közqaras emes. Eŋbektı ädıl baǧalau qūndylyǧy keŋ taralyp, ortaq normaǧa ainalǧany sonşa, ol toptar arasyndaǧy aiyrmaşylyqtarǧa täueldı emes bola bastady. Endı būl pıkır ǧana emes, būl – qoǧamdaǧy konsensus.
Äleumettık-demografiialyq markerlerdıŋ mänınıŋ tömendeuı – maŋyzdy ürdıs, jäne ol bügıngı Qazaqstanda jaŋa maǧynalyq jelıler qalyptasyp jatqanyn körsetedı. Būl jelıler endı tapqa, tūrǧylyqty jerge, tıptı bılım men tabys deŋgeiıne emes, basqa, äzırge tolyq zerttelmegen negızderge süienetının körsetedı. Bız äleumettık qūrylym logikasynyŋ özgeruınıŋ alǧaşqy belgılerıne kuä bolyp otyruymyz mümkın: būryn belgılı bır äleumettık toptarǧa «tän» bolǧan negızgı ideialar men moraldyq baǧdarlar endı äldeqaida keŋ auditoriiany bırıktıre bastady.
Ärine, būl äleumettık aiyrmaşylyqtar tolyqtai joiyldy degen söz emes. Alaida būl äleumettanuşylar ondaǧan jyldar boiy qoldanyp kelgen taldau ülgısı qazırgı özgerısterdıŋ bärın tolyq qamti almaitynyn bıldıredı. Demek, barǧan saiyn kürdelı, özgermelı jäne boljauǧa kelmeitın qoǧamǧa ılesu üşın äleumettanudyŋ özı de özgeruı kerek.
Bızdıŋ taŋdamada eŋbekqor adamdardyŋ jūmysy aqtaluy kerek degen tūjyrymmen kelıspeitınder de bar: 0,8 % jauap beruşı kelıspeidı, al 0,2 % müldem kelıspeidı. Mūndai kelıspeuşılık nenı bıldıruı mümkın? Olar, mysaly, nätijege tek eŋbek qana emes, sonymen qatar jemqorlyq nemese resurstar qoljetımdılıgınıŋ teŋ emestıgı yqpal ete alady dep sanauy mümkın. Būl jauap beruşılerdıŋ meritokratiia ideiasyn syni tūrǧydan baǧalaitynyn bıldıredı, iaǧni ony jüielık teŋsızdıktıŋ tasasynda qalyp qoiǧandai qabyldaidy, nemese olar tabys eŋbekke ǧana emes, sättılıkke, tanystyqtarǧa ne taǧdyrǧa da täueldı deitın fatalistık nemese ūjymşyl közqarasqa beiım boluy da mümkın. Al jauap beruge qinalǧan 0,3 % adam turaly ne aituǧa bolady? Olar ne mūndai ädıldıkke Qazaqstanda qol jetkızu mümkın emes dep oilauy mümkın, ne olardyŋ būl turaly naqty pıkırı joq.
Sonymen bızdıŋ derekter eŋbekqorlyq pen oǧan jūmsalǧan küş-jıgerdıŋ adal baǧalau qaǧidasyn qoǧam sanasynda tereŋ ornyqqan qūndylyq retınde körsetedı. Būl kelısım maŋyzdy moraldyq-kompensatorlyq qyzmet atqarady: ol kez kelgen eŋbektı ädıl baǧalaityn äleumettık tärtıpke degen ūjymdyq ümıttı beineleidı.
Äleumettık saualnama 2024 jylǧy 11 mamyr men 22 mausym aralyǧynda QR Prezidentı janyndaǧy QSZİ tapsyrysy boiynşa ötkızıldı. Irıkteme kölemı – 8 000 respondent. Saualnamaǧa 18 jastan asqan, elımızdıŋ 17 öŋırı men respublikalyq maŋyzy bar Astana, Almaty jäne Şymkent qalalarynan qatysuşylar tartyldy.
Aigül Zabirova,
QSZİ bas ǧylymi qyzmetkerı
äleumettanu ǧylymdarynyŋ doktory, professor
