Bügıngı taŋda qazaq tılınıŋ qoldanysqa keŋınen enuıne bailanysty qazaqtyŋ auyzekı söileu dästürın, şeşendık önerın jaŋǧyrtu mındetı kün tärtıbınde tūr. Osyǧan orai, eŋ aldymen«şeşen» atauynyŋ özıne airyqşa nazar audaryp, jaŋaşa qarap, özgeşe paiymdaityn uaqyt ta kelgen syŋaily. Osy bır ǧana sözdıŋ etimologiiasyna, onyŋ qoldanylu tarihyna mūqiiat nazar audaru arqyly halqymyzdyŋ jürıp ötken jolyn, körşı halyqtarmen qarym-qatynasyn, ärbır kezeŋdegı ruhani, qūqyqtyq deŋgeiın, abstraksiialyq oilau äleuetın şamalauǧa mümkındık tuatyny belgılı bolyp otyr. Ǧasyrlar qoinauynan tamyr tartatyn osynau köne ūǧym – ūlttyŋ özıne ǧana tän oilau erekşelıgın, halqymyzdyŋ tereŋ tarihyn bıldıretın, maǧynasy san qatpar, asa kürdelı fonetikalyq, leksikalyq qabattardan tūratyn astarly, kielı söz eken.
Qazaq tılınıŋ «Sinonimder sözdıgınde» şeşen sözınıŋ sinonimı retınde «şejıre, dılmar, maitalman, tıldı, tıluar, taqtaq, sözger, samar (kıtabi), dıluar» degen sözderdı keltıredı (Bizaqov S. «Sinonimder sözdıgı». – Almaty: «Arys». 2007 j. 590 b.). Būl osy sözdıŋ qazırgı qoldanystaǧy maǧynasyna qatysty nūsqalary. Sondai-aq, būl sinonimdık qatardyŋ ışındegı keibır sözderdıŋ («şejıre», «maitalman») şeşen sözımen belgılı bır kontekst aiasynda ǧana maǧynalas bolatynyn aŋǧaru qiyn emes.
Al «Qazaq tılınıŋ tüsındırme sözdıgınde» «ŞEŞEN 1.Tılmar, tapqyr. 2.Resmi jiyndarda şyǧyp söileuşı adam (orator)» (Qazaq tılınıŋ tüsındırme sözdıgı. – Almaty: Daik-Press. 2008 j. Jalpy redaksiiasyn basqarǧan T.Janūzaqov. 915 bet) degen tüsınıkteme berılıptı. Būl da basylymnyŋ talabyna säikes yqşamdalǧan jäne osy küngı qoldanystaǧy maǧynasyna orai termin retınde tūraqtaǧan nūsqa. Maqsaty aiqyn, özındık konsepsiiasy bar atalǧan ırgelı basylymdardan mūnan basqany talap etudıŋ özı de artyq bolar edı.
Myŋdaǧan jyldar boiy halqymyzben bırge jasasyp kele jatqan şeşen sözınıŋ etimologiialyq tamyryna üŋılgende, būl sözdıŋ ūlystar tarihymen, oral-altai tobyna jatatyn halyqtardyŋ ortaq, odan keiıngı bölınu, jeke qalyptasu, ūlt bolyp ūiysu kezeŋderımen bailanysty ekenı anyqtalyp otyr.
Äsılı, «şeşen» sözı oral-altai tobyna jatatyn tılderdıŋ özara ydyramai, tūtas kezınen, taipalardyŋ bırge tırşılık keşıp, jekemenşık tüsınıgı älı qalyptaspaǧan kezeŋnen berı kele jatqan öte köne sözderdıŋ bırı. Būl ataudyŋ osy tılderdegı alǧaş tylsym küşter men adamdar arasyndaǧy qarym-qatynasty retke keltıretın «joralǧylyq deldaldardyŋ» (ritualnye posredniki) qyzmetıne bailanysty paida bolǧany aŋǧarylady jäne tym köne zamandarǧa meŋzeidı. Köptegen ǧylymi derekközderge süiengen folklortanuşy E.Tūrsynov köne halyqtarda tylsym älem men qarapaiym halyqtyŋ arasynda osyndai erekşe jandardyŋ jäne joralǧynyŋ bolǧandyǧyn atap ötedı (Tursunov E.D. Vozniknovenie baksy, akynov, seri i jyrau – Astana: İKF Foliant, 1999.- 252 s.37 bet).
İe, kie sanalǧan tylsym küşterdı myŋ qūbylǧan siqyrly sazymen, qiiuyn kelıstırıp aitqan äserlı äŋgımesımen riza etıp, adamdardyŋ qalauyn joǧarǧy küşterge jetkızuşı ılkı däuırdegı «joralǧylyq deldaldardy» – «şeşender» dep ataǧany baiqalady. Köne altailyq aŋyzdaǧy Diaranyŋ däl osyndai qyzmettı atqaruy jäne onyŋ «chechen» dep ataluy oiymyzdy däleldei tüsedı. Sonda būl sözdıŋ alǧaşqy mänı – orman, jer, su ielerıne sözımen äser etıp, aŋ aulauda aŋşylardyŋ jolyn aşatyn, sapardyŋ sättı boluyn qamtamasyz etetın jaratylysy bölek ruhani tūlǧa.
Altai mifologiiasynda Diara chechendı jer betıne Joǧarǧy älemnıŋ iesı Ülken (Ulgen) adamdar men januarlardy jinap, şekten tys köbeiıp bara jatqandyqtan da olarǧa ömır sürudıŋ şegın belgıleu üşın arnaiy jıberedı. Osylaişa Diara chechen barlyq jändıkterge qanşa ömır süretının aiqyndap beredı. Balyqtarǧa 800 jyl ömır süruge rūqsat etedı (Verbiskii V. İ. Altaiskie inorodsy. M., 1893. S. 98). Aŋşylyqpen ainalysatyn ortada aŋdardyŋ jasyn belgıleu funksiiasy jäne joǧarǧy älem ielerı men adamdar arasyndaǧy deldaldyq qyzmetter bır-bırımen ūqsas, tamyrlas, iaǧni, mezgılı jetken aŋdardy adamdardyŋ azyq etuıne Aspan älemınıŋ rūqsatyn alu. Būl taqyryp älı de jete zertteluı tiıs, desek te, bız üşın «şeşen» sözınıŋ ılkı bastauy maŋyzdy bolǧandyqtan da, onyŋ termindık atauyna köŋıl böldık.
Būl kielı sözdıŋ könelıgıne onyŋ altai tobyndaǧy tıldermen qatar oral tılderıne de ortaq atau ekendıgı dälel. Sonyŋ ışınde fin-ugor tılderınde būl leksikalyq bırlıktıŋ osy küiınde saqtalyp, bügıngı künge deiın jetıp otyrǧanyn aituǧa bolady. Fin-ugor tılderınıŋ edıl salasyna jatatyn qazırgı qoldanystaǧy marii tılınde «sesen» dep – «qazyqtardan, aǧaştan jerge qadap jasalǧan qorşaudy» ataidy eken, demek aŋ aulau üderısımen bailanysty. Bır qyzyǧy, osy tıldegı «sesen pichym ydyren keaş» degen tūraqty tırkes «jyldam söileu, sartyldatyp tym tez tıl qatu» (Slovar mariiskogo iazyka. – İoşkar-Ola, 1990-2005. 820 str. – S.670) degen maǧynany beredı eken. Demek, būl tılde derbes «sesen» sözı özınıŋ bastapqy maǧynasynan airylsa da, köneden jetken tūraqty tırkeste aŋşylyq äreketpen qosa söileu äreketın bıldıretın bastapqy mänın, semantikalyq bailanysyn saqtap qalǧan. Al odan bölek marii tılınde derbes «chechen» sözı de bügıngı künge deiın qoldanylyp keledı. Būl «ädemı, ǧajap, körkem, jaqsy» (S.684) («chechen kumyl» – «köterıŋkı köŋıl küi») degen maǧynalardy bıldıredı. Dybystaluy men maǧynasy jaǧynan türkı tılınıŋ sıbır-altai tobyna jatatyn tuva tılındegı nūsqamen dälme-däl keledı eken. Iаǧni, būl söz de tüpkı «elden erek», «airyqşa», «köpke ūqsamaityn» degen altai tobyndaǧy özge tılderdegı maǧynalarmen bırdei.
Būl sözdıŋ altai tobyna jatatyn tılderdıŋ älı ajyramaǧan kezınen, tym köne däuırlerden berı özgerıssız kele jatqanyna dälel retınde tūŋǧys-manjūr tılderınde de chechen, sesen formalarynyŋ sol küiınde saqtalǧandyǧyn aituǧa bolady. Evenk, even, nanai, üdegei, orok, ülşı syndy şaǧyn halyqtardyŋ barlyǧynyŋ da tılınde «chechen» sözı: 1) aqyl, oi; 2) danyşpan; 3) aqyldy, ısker; 4) jyldam; 5) eŋbekqor (Sravnitelnyi slovar tunguso-manchjurskih iazykov. – Leningrad, 1975.II t. 471 s. 422s.) degen maǧynalarda künı bügınge deiın qoldanylyp keledı eken.
Osy oraida «şeşen» sözıne qatysty belgılı ǧalym Bazylhan Būqatūlynyŋ pıkırlerı nazar audararlyq. Ǧalym būl sözdıŋ tüp-törkının köne türık jazba tılınde kezdesetın Seč- // Sač- tübır morfemadan şyqqan dep sanaidy. Köne mätınde «taŋdau, sailau, sanau» degen maǧynany bıldırgen būl tübırden köptegen osy tūlǧaly tuyndy sözderdıŋ paida bolǧanyn eskertedı. Sondai-aq, ǧalym būl eskı söz qoldanysynyŋ sarqynşaqtary qazırgı qazaq tılınıŋ «sai-, sailau, san-, sanau, sanaq, saŋlaq, saŋqyldau, şeş-, şeşu-, şeşım, şaş-, şaşu-, » degen sözderındegı jalpy semantikalyq keŋıstıgımen ortaq keledı dep esepteidı. Bügıngı kün biıgınen aluan türlı özgerısterge ūşyrap, orynsyz sekıldı körınetın būl nūsqalardyŋ tıldıŋ ışkı özgeru üderısın, damu zaŋdylyǧyn meŋgergen jan üşın qisyndy mäsele ekenın eskertedı ǧalym.
«Qazaq tılındegı «şeşen» sözınıŋ prototürıktık tūlǧasy *set- // sat- > . Osyndai tūlǧaly tübır morfemalar qazaq, moŋǧol tılderınde kezdesedı, olardyŋ set- // sat- ortaq tübır sözderı «setılu, tesılu, jyrylu, tiiu, jyrtylu» degen jalpy semantikalyq örıstı bıldıredı» – deidı ǧalym (Bazylhan B. Qazaq jäne moŋǧol tılderınıŋ salystyrmaly-tarihi grammatikasy (Morfologiia).- Almaty, 2000.- 349-347). Al «şeşen» sözınıŋ tıkelei maǧynasy – «taŋdap, ırıktep söileuşı dılmar» degendı bıldıredı eken.
Köne moŋǧol tılınde seč – // čeč – > tübırlı sözder 1. Aqyl, oi, ūǧynyqty, pysyq, 2. asqan mergen, 3. Şeşen biler, şeşen adam degen maǧynalardy bıldıredı eken.
Seč – > tübırınen moŋǧol tılderınde sečen // čečen>> sesen, sesen – şeşen, sečelekü> sesleh – şeşen söileu, şeşendık aitu, sečerküü> seserhüü – asa şeşen tılmar, tym şeşen, čečerheg> seserheg – şeşendeu, sečele> sesleh – söz jarystyru, şeşendık öner körsetu, čeče – mergendık, oq jebenıŋ dälme däl tiiuı, naqty tigızetın degen maǧyna bıldıredı (Sečenčoγtu Mongγol üges-ün ijaγur-un toli . Öbür mongγul-un arad-un keblel-ün qoriy-a. Köke qota, 1988.1537-1538).
Qazırgı moŋǧol tılınde «sesen selmen» – öte şeşen, «sesen mergen» –şeşen, dılmar, sözge şeşen, «sesen üg» – şeşendık söz, «sesen uhaantai hün» – «şeşen, aqyldy adam» degen tūraqty söz tırkesterı qoldanylady eken. Qoldanystaǧy moŋǧol tılı edäuır özgerıske ūşyraǧanymen, köne nūsqalarda kezdesetın «sesen» formasy leksika-fonetikalyq erekşelıkterın saqtap qalǧan. Sonymen qosa, «Sesen üg seejind, Seseg navch uuland» – «Şeşendık söz basynda, Gül bäişeşek tauynda» degen maqal-mätelder bar. (Sevel Iа. Mongol helnii tovch tailbar tol. Ulaanbaatar, 1966.- 912. 808-809; Bazylhan B. Mongol-kazah tol (Moŋǧolşa-qazaqşa sözdık).Ölgii, 1984. -886 h.700-701 ) Sondai-aq, köp qoldanylatyn «Sesen» atauy sol jerlerdı mekendeitın halyqtardyŋ tıldık, etnografiialyq tanymdarymen bailanysty bolyp keletın toponimikalyq, onomastikalyq derekterde saqtalyp qalǧan. Moŋǧoliianyŋ soltüstık-şyǧysyndaǧy tūtas bır aimaqtyŋ atauy Sesen bolsa, qazırgı Halhadaǧy tört äkımşılık oblystardyŋ bırı de osylaişa atalady.
«Türık, moŋǧol ru-taipalarynda XII-XIII ǧasyrlarda Sečen > sesen «şeşen» , sečet > sesed –şeşender degen resmi ataq bolǧandyǧy baiqalady. Mysaly, «Moŋǧoldyŋ qūpiia şejıresınde» Taişuyt taipasynyŋ Tumbinai-Sečen > Tūmbynai şeşen, qoŋyrat taipasynyŋ Dai-Sečen > Dai (ūlyq) şeşen, Maŋǧyttyŋ Quyildar-Sečen> Qūiyldar şeşen degen adamdary atalady» (Moŋǧoldyŋ qūpiia şejıresı (köne moŋǧol tılındegı tüpnūsqalyq transkripsiiasy, ǧylymi maǧynalyq audarmasy men tüsındermelerın, körsetkışterın jasaǧan Näpıl Bazylhan) Seriia «Qazaqstan tarihy turaly moŋǧol derektemelerı» -I tom. -Almaty:Daik-Press, 2006.-71, 77, 95), – dep būl atauǧa qatysty taǧy bır maŋyzdy tūjyrymdy ǧalym N.Bazylhan atap ötedı. Köne türıkterdegı iabǧu, şad, tegın, elteber jäne tūtūq dep keletın ataular sekıldı «şeşennıŋ» de adamnyŋ lauazymyn bıldıretın resmi atau bolǧandyǧyn aitady.
Mysaldardan baiqaǧanymyzdai, «şeşen» sözı keibır dybystyq erekşelıkterımen altai tobyna jatatyn türkı-moŋǧol tılderıne, tıptı fin-ugor, tūŋǧys-manjūr, japon tılderıne de köne däuırlerden-aq ortaq bolǧan. Būl ürdıs altai tılderınıŋ taramdaluy nätijesınde dalalyq örkeniette saqtalyp qana qoimai, qoǧam damuyna säikes jaŋa mazmūnǧa ie bolyp otyrǧan.
Endıgı bır erekşe nazar audaryluǧa tiıstı mäsele bar, būl «şeşen» atauynyŋ köptegen altai tobyndaǧy tılderde dılmarlyqpen qosa «mergen» ūǧymyna qatysty maǧynada saqtalyp qaluy. Būl sözdıŋ alǧaşynda käsıbı aŋşylyqpen bailanysty altai tobyna kıretın taipalarda qoldanysqa enıp, sol qauymnyŋ dünietanymy, nanym-senımı nätijesınde paida bolǧany aŋǧarylady. «Moŋǧol, buriat-moŋǧol, qalmaq tılderınde qäqän, sese(n), ŋäŋä sözınıŋ «danyşpan, aqylgöi, dana, tapqyr» degen maǧynalarmen qatar «mergen», däl tigızetın, däl basatyn degen de maǧynasy bar. Chechen, sasan sözınıŋ būl maǧynalary altai, iakut, tuva tılderınde de kezdesedı…» (Qazaq tılınıŋ qysqaşa etimologiialyq sözdıgı. – Almaty, 1966. 222 b.). Tırşılık közı mal baǧu nemese egın egu syndy köz aldyndaǧy şaruaşylyqty jürgızumen emes, kündelıktı ışıp-jemın tabiǧattan aiyratyn, jolynyŋ bolu-bolmauy būlyŋǧyr, kezdeisoqtyqqa toly, sättılıkke bailanysty bolyp keletın aŋşylyq käsıbımen ainalysatyn qauymda tylsym küşterge senu, sodan sūrau, sonyŋ qalauyna säikes äreketter jasau özektı boldy. Däl osyndai tabiǧatpen betpe-bet kelgen, azyq-tülıktıŋ artyq qory joq, erteŋgı künge aman jetudıŋ özı ekıtalai jaǧdaida tylsym küşterden kömek sūrau, solardyŋ rahymyna ie bolu asa maŋyzdy edı de, osyǧan orai san qily jön-joralǧylardyŋ jasalǧandyǧy aitylady. Al osy joralǧyny jürgızetın käsıbi mamannyŋ ǧaiyptan habar alatyn, sözben kelıstırıp ekı dünie ielerınıŋ de köŋılınen şyǧatyndai dılmarlyǧy boluy qajet sanaldy.
Atap ötkenımızdei, adamdardyŋ nanym-senımı men tanym-tüsınıgı nätijesınde osyndai jön-josyqtyŋ bolǧandyǧy jäne ondai joralǧyny sözge jetık, tılge şeber aituly söz zergerınıŋ jüzege asyryp otyrǧany belgılı bolyp otyr. Al däl osy şaranyŋ ūitqysy bolǧan, ǧaiyptan habar aluǧa qabılettı, jaratylysy bölek, tylsym ielerıne aitqanyn ıstete alatyn, auyzekı söileudıŋ has şeberı erekşe jandy – şeşen dep ataǧan degen oiǧa jeteleidı.
Osylaişa «şeşen» sözı özara qoian-qoltyq aralasyp jatqan negızgı käsıpterı, künkörıs közı aŋşylyqpen bailanysty sıbır-altailyq türık-monǧol taipalarynda paida bolyp, sol qauymda özektılıgın joǧaltpaǧan degen qorytyndy jasauǧa bolady. Köpşılıkke ūqsamaityn erekşe ruhani tūlǧanyŋ būl atauy ejelden aŋşylyq ortada qoldanylyp kelgen de, käsıbı mal jäne egın egumen bailanysty ortaaziialyq türkılık qauymda būl söz aitylmaǧan. Tek keiın Şyŋǧyshan joryqtary kezındegı aralasu, bıte qainasu nätijesınde qoldanysqa enıp, maǧynasy bırşama tūraqtaǧan. Sebebı, öz zamanyndaǧy ärbır türık sözıne, ataq-därejelerden bastap kısı esımderıne deiın mūqiiat saralap, nazardan tys qaldyrmaǧan HI ǧasyrdaǧy M.Qaşǧaridıŋ «Diuani lūǧatynda» «şeşen» sözı kezdespeidı. Auyzekı söileu üderısıne, dılmarlyqqa qatysty ondaǧan sözder qoldanylady, äitsede däl «şeşen» «sesen», «soson» ülgısındegı sözder eş jerınde atalmaidy. «Ötkır tıldı», «dılmar» degen maǧynaǧa qatysty türıkter «silik er» (Mahmud al-Kaşkari. Divan Lugat at-Turk. Per. Z-A.Auezovoi – Almaty: Daik-Press, 2005. 1288 s.369s.) degen ataudy qoldanatynyn aitady. «Aqyn, muzykant» degen tüsınıkpen «iiraǧu» (768 bet) ülgısındegı «jyrau» sözı, al «aqyldy, oqymysty» degen maǧynaǧa qatysty «bilik» (402 s.) sözınıŋ qoldanylǧany aitylady. Demek, «türkımen, qypşaq, oǧyz türıkterın aralap, derekter jinadym» dep M.Qaşǧaridıŋ özı atap ötkendei, ol qauymdarda «şeşen» sözı HI ǧasyrda qoldanysta bolmaǧan, būl atau tek bır jarym ǧasyrdan keiın, türkı-moŋǧoldyq Şyŋǧyshan jasaqtarymen bırge qoldanysqa engen. Ş.Uälihanovta da osy arnaǧa saiatyn oilar aşyq aitylady. Ol bylai deidı: «Qazaqtar qoldanatyn «şeşen» sözınıŋ tüp-törkını – dana, aqyldy degen maǧynany bıldıredı. Būl köne moŋǧol sözı, erte zamanda da däp qazırgı qazaqtar qoldanyp jürgen maǧynada, az ǧana dybystyq özgerıste aitylǧan. Soltüstık moŋǧoldar – halqastar sosen, sesen dep te aitady» (Ş.Uälihanov. Taŋdamaly. – Almaty: «Jazuşy». 1985 j. 119 bet). Demek, bırneşe tıldı erkın meŋgergen, tıldıŋ özgeru zaŋdylyqtarynan jäne köne tarihi jädıgerlerdı jinastyrudan habary bar Ş.Uälihanov būl sözdıŋ şyǧu törkının, maǧynalyq astaryn tap basyp otyr. Sondai-aq, ǧalym «köne moŋǧol sözı» degen maŋyzdy pıkırdı ädeiı eskertedı.
Altai tobyna jatatyn tılderde kezdesetın alǧaşqy nūsqalardaǧy «sesen», «sechen», «sesende» formalary uaqyt öte kele türlı dybystyq, maǧynalyq özgerısterge ūşyraǧanymen, tübır morfemadaǧy semantikalyq bailanys belgılı bır därejede saqtalyp kelgen. Mūndai bailanystyŋ saqtaluyn qoian-qoltyq aralasyp jatqan halyqtardyŋ ortaq oilau jüiesımen, tūrmys-tırşılıgınıŋ, dünietanymynyŋ ūqsastyǧymen tüsındıruge bolady. Monǧol jäne türkı tılderındegı «şeşen» sözınıŋ ortaqtyǧy jäne olardyŋ özge de tuyndy sözderdı jasauǧa qatysy jaiynda körnektı ǧalym E.Ysmaiylov asa qyzyqty da qūndy pıkır aitady: «Buriat-monǧol tılınde jyrşy men şeşennıŋ törkını bır, hūrchi men hūrchin – altyn skripka oinau nemese gulşin – qadırlı äiel, soson – şeşen – aqyldy äiel, gül maǧynasynda aitylyp, aqyn-jyrşyny qadır tūtyp, öleŋ-jyryn da qasietpen jyrlaityn bolsa kerek. Alpamystaǧy Gülbarşyn esımı osy motivterge tamyrlas şyǧar. Jyrşy, şeşen degen sözderdıŋ qazaqtyŋ öz tüsınıgınde qalyptasuynda buriat-monǧol tılderımen tektestıgı joq emes», (Ysmaiylov E. Jambyl jäne halyq aqyndary. – Almaty: «Sanat». 1996 j. 35 b.) – dep jazady ǧalym. Öte maǧynaly tūjyrym. Būl jerde de joǧaryda atalatyn – -chin, -şin, -şen, -son, -sen t.b. dybystyq özgerısterge qaramastan, tübır morfemalardan bastau alatyn tüpkı semantikalyq bailanystyŋ bar ekendıgın ǧalym jobalap otyr.
1966 jyly jaryq körgen «Qazaq tılınıŋ qysqaşa etimologiialyq sözdıgınde» ŞEŞEN sözınıŋ moŋǧol tektes halyqtarmen qatar türkı halyqtaryndaǧy fonetikalyq, leksikalyq erekşelıkterı bırşama tiianaqty baiandalady. Joǧaryda atalǧan tübır morfemanyŋ fonetikalyq, maǧynalyq özgerısterın de däl körsetedı: «şechan, säsän sözı qyrǧyz, qaraqalpaq, özbek, başqūrt tılderınde de qazaq tılındegıdei maǧynada qoldanylady. Özbek tılınde chechan sözınıŋ «nege bolsa da ūsta, şeber», tuva tılınde (chechen) «ädemı, körkem» degen qosymşa maǧynalary bar. Moŋǧol, buriat-moŋǧol, qalmaq tılderınde qäqän, sese(n), ŋäŋä sözınıŋ «danyşpan, aqylgöi, dana, tapqyr» degen maǧynalarmen qatar «mergen», däl tigızetın, däl basatyn degen de maǧynasy bar. Chechen, sasan sözınıŋ būl maǧynalary altai, iakut, tuva tılderınde de kezdesedı… Şeşen sözı – şeş (chech, ses, ses, ses) tübırı men –en qosymşasynan tūratyn türık, moŋǧol tılderıne ortaq söz boluy mümkın» (Qazaq tılınıŋ qysqaşa etimologiialyq sözdıgı. – Almaty, 1966. 222 b.). Köptegen tılderde maǧynalyq ärı dybystyq erekşelıkterın özgerıssız saqtap qalǧan būl sözge qatysty ǧalymdar oryndy nazar audaryp, öte maŋyzdy ǧylymi tūjyrymdar jasaǧan.
Sonymen, «şeşen» sözı köne däuırlerdegı qoldanysynda abyz, jyrau, sal, serı, synşy, mergen degen sekıldı kısı esımıne qosarlanyp, onyŋ danalyǧyn, aqyldylyǧyn, qoǧamdaǧy statusyn aiqyndaityn, köpşılıkten erekşelendıretın arnaiy atau retınde körınedı. Kele-kele oral-altai tobyna jatatyn fin-ugor, tūŋǧys-manjūr, moŋǧol-türkı halyqtarynyŋ tılderınde ışınara maǧynalyq jäne dybystyq özgerısterge ūşyrap, köptegen tuyndy sözderdıŋ paida boluyna yqpal etedı. Moŋǧol, buriat, qalmaq tılderındegı «sesen», «qäqän», «sese(n)», «ŋäŋä» formalarynyŋ «danyşpan, aqylgöi, dana, tapqyr», «mergen», «jebenı döp tigızetın», «däl basatyn», «taŋdap, ırıktep söileuşı dılmar», tuva tılınde «chechen» – «ädemı, körkem», özbek tılınde «chechan» sözı «söileuge şeberlıkpen» qatar «nege bolsa da ūsta, şeber» degen maǧynalardy beruı – būl sözdıŋ mänın aiqyndai tüsedı. Būl bır ǧana qasiettı, aitalyq, sözge dılmarlyqty, mergendıktı nemese ädemılıktı bıldıretın söz emes. Būl, osyndai anyqtauyş sözderdıŋ barlyǧynyŋ maǧynalaryn bırıktıretın, ortaq sipattaryn bıldıretın söz. Mıne, osy maǧynalardyŋ barlyǧynyŋ da ainalyp kelgende tüiısetın tūsy: «şeşen» – ädettegıden erekşe, köpke ūqsamaityn, özgelerden bölek airyqşa qasietterge ie tūlǧa. Būl joǧaryda atalatyn qasietterdıŋ barlyǧyn jinaqtaityn belgılık atau bolǧandyǧyn körsetedı. Ol erekşelık nemese qasiet ärtürlı sipattarda körınuı mümkın. Bıreu mergendıgımen, bıreu ūstalyǧymen ne sūlulyǧymen, endıgı bıreu danalyǧymen erekşelengen de, olardyŋ osyndai artyqşylyǧyn, elden erek qasietın ortaq «şeşen» degen jalpy ataumen ataǧan. Sol sebeptı de bır tılde būl sözdıŋ «mergen», taǧy bırınde «küştı», «körkem» degen maǧynalary saqtalyp qalǧan. Iаǧni, ortaq maǧynasy «jaratylysy bölek, jalpy jūrtşylyqtan erekşe tūlǧa» degenge saiady. Būl atau halyqtardyŋ miftık, täŋırlık dünietanymdarymen de bailanysty. Düniege keluı ǧajaiyp tuu motivterımen astasyp jatatyn äigılı Şyŋǧyshan – Temuchinnıŋ arǧy atalaryna «şeşen» sözı qosarlanyp aitylady. «Bızge belgılı şyǧys jazbalarynda Şyŋǧyshannyŋ arǧy babalary Sanan Sesende Sibibigai sesen dep atalǧan» – dep jazady Ş.Uälihanov (Ş.Uälihanov. Taŋdamaly. – Almaty: «Jazuşy». 1985 j. 119 bet). Oilanatyn mäsele. Joǧaryda aitqanymyzdai, altailyqtarda baqsylardyŋ joǧarǧy kiesı, ǧalamdy jaratuşy Ölgennıŋ (Ulgen) tapsyrmasymen jan-januarlarǧa tırşılık merzımın ülestırıp Diara chechennıŋ jüruı oiymyzdy aiqyndai tüsedı.
Altai tobynan ajyrap türkı taipalarynyŋ jeke-jeke qauym bolyp qalyptasuy barysynda barlyq türkı halyqtarynyŋ tılderınde jekelegen dybystyq özgerısterımen būl söz saqtalyp qaldy. Chechen, sesen, sasan, soson, şeşen, chechan t.b. ülgılerde dybystalyp, altai, iakut, şor, qyrǧyz, özbek, ūiǧyr, tatar tılderınde negızgı maǧynasyna qosa, adamnyŋ airyqşa qasietterın bıldıretın söz retınde qoldanylyp keledı. Qazırgı başqūrt tılınde bızdegı aitys aqyny sekıldı aiaq astynan tauyp aitatyn suyrypsalma halyq aqynyn «sesen» deidı. Qyrǧyzdardaǧy «chechen» sözı bızdegı şeşen sözımen maǧynalas, «Suluunun körkü közündö, chechendin körkü sözündö» – «Sūludyŋ körkı közınde, şeşennıŋ körkı sözınde». Tatar tılınde «chächän» dep tek aityluyndaǧy azdaǧan özgeşelıgı bolmasa, maǧynasy bırdei. Ūiǧyr tılınde negızgı maǧynasyna qosa «tänı kırşıksız taza» degen qosalqy mänı bar. Al qazırgı özbek tılınde «chechan» sözı «şeber söileitın adam» degen maǧynamen qatar «gül ösıruşı» jäne «asqan mergen» degen qosymşa köne maǧynalaryn saqtap qalǧan.
Osy «gül ösıruşı» degen maǧynanyŋ ar jaǧynda da «şeş», «şeşek» deitın köne tübır jatyr. «Diuani lūǧatta» «jajak» – gül (368 bet) türınde kezdesedı. «Şeşek atty», «bäişeşek» ülgısındegı tırkesterde saqtalyp qalǧan osy söz sūlulyqpen, köz tartar erekşe ädemılıkpen bailanysty. Moŋǧol tılınde «seseg» dep aitylady. E.Ysmaiylov «soson – şeşen – aqyldy äiel, gül maǧynasynda» (Ysmaiylov E. Jambyl jäne halyq aqyndary. – Almaty: «Sanat». 1996 j. 35 b.) degende osyny meŋzep otyr. Ädemı söileu, sūlu söz aitu şeşendık sanaluy osylaişa sözben airyqşa körkem beine jasaumen astarlas.
Al Qazaq handyǧy qūrylǧan kezeŋge meŋzeitın Äz Jänıbektıŋ üzeŋgılesı Jirenşe şeşennen bastap HIH ǧasyrdaǧy Dosbol şeşenge deiıngı qazaq elınıŋ tarihy da şeşenderdıŋ qoǧamdyq qyzmetımen tyǧyz bailanysty bolyp keldı. Solardyŋ ışınde Syrym şeşen, Saqqūlaq şeşen, Janqūtty şeşen, Noǧaibai şeşen dep olardy aqyn, jyrau, bi, sal-serılerden erekşelendırıp, solarmen qatar derbes bır qoǧamdyq institut retınde «şeşen» dep ataidy. Demek, jyrau – jyrau, sal – sal, serı – serı, al, şeşen – şeşen.
Özge türkı tılderındegı maǧynalarynan erekşelıgı, qazaq tılınde «şeşen» sözı «qiynnan qiystyryp söileitın şeber» degen bır ǧana maǧynaǧa tūraqtady. Qazaqtyŋ epostyq jyrlarynda da «şeşen» sözı bızdıŋ qazırgı qoldanyp jürgen maǧynany bıldıredı. «Qoblandy batyr» jyrynda būl söz mynadai ülgıde kezdesedı:
«Sonda Qoblandy söileidı:
«Qyzyl tılım şeşen-dı,
Qatardan basym kösem-dı» (Qoblandy batyr. – Almaty: Arna-b, 2010. – 552 bet. 47 bet). Endı qazaq tılınde «şeşen» sözınıŋ nelıkten osy bır ǧana maǧynaǧa tūraqtauynyŋ sebebıne üŋılıp körelık.
Köşpelı tırlık keşıp, mal şaruaşylyǧymen ainalysqan qazaq qoǧamynda ömır süru erejelerınıŋ barlyǧy da sol köşpelı jaǧdaiǧa beiımdeldı. Jaz – jailau, küz – küzeu, qystau men köktemede toqtausyz mal qamymen köşıp jürgen qauymǧa biurokrattyq jüie qolaisyz ärı jat bolatyn. Sebebı, aitylǧan söz ben şyǧarylǧan şeşım tap sol sätte barşaǧa tüsınıktı, qisyndy ärı ädıl boluy qajet edı. Kündelıktı ūrpaq tärbiesı men jön-joralǧylardan bastap, kısınıŋ qūny sekıldı ūly daularǧa deiıngı kelelı mäseleler auyzşa şeşımın tauyp jatty. Rular arasynda bıtpes dauǧa, qiian-keskı ūrys pen barymtaǧa ūlasqaly tūrǧan «erdıŋ qūnyn – ekı auyz sözben şeşu», aittyrylǧan jesırınen airylyp nemese jer dauynan ışterıne qan qatqan ymyrasyz ekı tarapty sözben iıp äkelıp, öz kesımıne moiynsūndyru – ılude bır tuatyn sūŋǧyla danyşpannyŋ ǧana qolynan keletın asa qasiettı öner edı. Osyndai «Öner aldy – qyzyl tıl» bolǧan, «aitylǧan söz – atylǧan oq» retınde qabyldanatyn qauymda qiynnan qiystyryp söilei bılu, eldıŋ sözın ūstau – eŋ joǧarǧy qasiet, eŋ qadırlı käsıp sanaldy.
Köne seč – // čeč – > şeş- tübırınen köptegen tuyndy sözderdıŋ paida bolǧanyn aittyq. Bäişeşek, şeşek atty sekıldı kögerudı, gül atudy, sūlulyqty bıldıretın sözder sonyŋ bır parasy. Sondai tuyndy sözderdıŋ endıgı bır tarmaǧy – şeşu etıstıgı. Qalai bolǧanda da, qazaq tılındegı «şeşen» sözı maǧynalyq jäne dybystalu jaǧynan osy türkı tılderındegı «şeşu» etıstıgınen alşaq jatqan joq. Tüp-törkını tüiındı ıstı, kelelı mäselenı sözben şeşuge meŋzeitın būl termin osy «şeşu» etıstıgımen de bailanysty boluy mümkın. Qazaq tılındegı «şeşen» formasynyŋ özge tılderdegı maǧynalary sekıldı ärtaraptanbai, bır ǧana maǧynaǧa tūraqtap qaluyna onyŋ altai tobyndaǧy tılderge ortaq alǧaşqy «elden erek tūlǧa» degen köne maǧynasymen bırge keiıngı däuırlerdegı «ıstıŋ aq-qarasyn ajyratu, şeşu» funksiiasy da äser etken syŋaily. Şeşen sözınıŋ köne maǧynasy «elden erek» tūlǧaǧa qatysty jalpy atau desek, tıldıŋ kultı qalyptasqan qauymda airyqşa bolu – ol osy eŋ basty, köpşılık moiyndaityn önerdı – söileudı meŋgeru bolatyn. Sonyŋ saldarynan qazaq qoǧamynda şeşen – qoǧamdyq institut deŋgeiıne köterıldı.
Ş.Uälihanovtyŋ: «Qazaqtar qoldanatyn «şeşen» sözınıŋ tüp-törkını – dana, aqyldy degen maǧynany bıldıredı» degen pıkırı de osy oimen ūştasady. Alǧaşqy nūsqanyŋ ejelgı sesen, chechen, sesen formalarynan bastau alǧanyna dau joq. Sonymen qatar, qazaqtardaǧy «şeşu» etıstıgıne -en jūrnaǧy jalǧanu arqyly «şeşen» tuyndy zat esımı paida bolyp, daralana tüstı me dep oilaimyz. Zat esım tudyruşy -an, -en formalary basqa da sözderde kezdesedı. Ūlan, otan, ören, qoren t.b. Mūnan ary «şeşu» sözınen «ıstıŋ şeşımı, şeşuı» nūsqalary şyǧady. Al sesen, sesen ülgısındegı atau söz türınde ǧana saqtalyp qalsa, qazırge deiın qoldanystaǧy «şeşım», «şeşuı» syndy tuyndy sözdermen bailanysy bolmas edı.
Sonymen, şeşen – kelelı tüiındı ıs pen dauly mäselenı körkem tılmen, tapqyrlyqpen şeşetın, kez-kelgen basqosuda köptıŋ kökeiındegını tap basyp tauyp, sözben tyŋdauşylardy ūiyta bıletın oiy ūşqyr, dana, aqyldy söz zergerı. Äleumettık qūbylys retınde şeşendık önerdıŋ paida boluyna qoǧam ömırındegı özektı degen mäselelerdı ūjym bolyp talqylau, olardy bırlese şeşu qajettılıgı äser ettı desek, sol mäselenı şeşuden «şeşen» formasy şyǧyp otyr. Alǧaşqy şyǧu törkını köne nūsqadan bastau alsa, keiıngı qoǧamdaǧy, qazaqy ortadaǧy maǧynasyna tūraqtauyna «mäselenı şeşu» funksiiasynyŋ äserı bolǧan syŋaily.
Eŋ soŋǧy 15 tomdyq «Qazaq ädebi tılınıŋ sözdıgınde» «ŞEŞEN. 1.Sözge aǧyp tūrǧan, qyzyl tıldı, tılge jüirık adam; 2. (lat. orator) Şarşy top aldynda tapqyrlyq tanytyp, nanymdy, şeber söileuşı adam; 3. Bi, dılmar» (Qazaq ädebi tılınıŋ sözdıgı. On bes tomdyq. XV tom. 828 b. 356 b.) degen tüsınık berıledı. Būl tüsınıktemeler men tūjyrymdardyŋ barlyǧy da ŞEŞEN sözınıŋ türlı tarihi kezeŋderdegı san aluan maǧynalarynyŋ kömeskılenıp, tek bügıngı taŋdaǧy qoldanystaǧy maǧynasyna orai berılıp otyrǧan nūsqalary. Qalyptasqan qūqyqtyq, saiasi-äleumettık, tūrmystyq jaǧdailarǧa bailanysty şeşenderdıŋ qazaq qoǧamyndaǧy zaŋgerlık, elşılık, äkımşılık t.b. qyzmetterınıŋ barlyǧy da tarih qoinauynda qalyp, şeşen terminı joǧaryda tüsınık berılgen maǧynaǧa tūraqtaǧan. Bır ǧana sözdıŋ astarynda osynşama tylsym syrlardyŋ jatqany mälım boldy.
Mamai Ahet, filologiia ǧylymdarynyŋ kandidaty
Mamai AHET, filologiia ǧylymdarynyŋ kandidaty,
Almaty qalasy Tılderdı damytu, mūraǧattar jäne qūjattama basqarmasy basşysy.
"dalaneuws"kz
