Búgingi tańda qazaq tiliniń qoldanysqa keńinen enýine baılanysty qazaqtyń aýyzeki sóıleý dástúrin, sheshendik ónerin jańǵyrtý mindeti kún tártibinde tur. Osyǵan oraı, eń aldymen«sheshen» ataýynyń ózine aıryqsha nazar aýdaryp, jańasha qarap, ózgeshe paıymdaıtyn ýaqyt ta kelgen syńaıly. Osy bir ǵana sózdiń etımologııasyna, onyń qoldanylý tarıhyna muqııat nazar aýdarý arqyly halqymyzdyń júrip ótken jolyn, kórshi halyqtarmen qarym-qatynasyn, árbir kezeńdegi rýhanı, quqyqtyq deńgeıin, abstrakııalyq oılaý áleýetin shamalaýǵa múmkindik týatyny belgili bolyp otyr. Ǵasyrlar qoınaýynan tamyr tartatyn osynaý kóne uǵym – ulttyń ózine ǵana tán oılaý ereksheligin, halqymyzdyń tereń tarıhyn bildiretin, maǵynasy san qatpar, asa kúrdeli fonetıkalyq, leksıkalyq qabattardan turatyn astarly, kıeli sóz eken.
Qazaq tiliniń «Sınonımder sózdiginde» sheshen sóziniń sınonımi retinde «shejire, dilmar, maıtalman, tildi, tilýar, taqtaq, sózger, samar (kitabı), dilýar» degen sózderdi keltiredi (Bızaqov S. «Sınonımder sózdigi». – Almaty: «Arys». 2007 j. 590 b.). Bul osy sózdiń qazirgi qoldanystaǵy maǵynasyna qatysty nusqalary. Sondaı-aq, bul sınonımdik qatardyń ishindegi keıbir sózderdiń («shejire», «maıtalman») sheshen sózimen belgili bir kontekst aıasynda ǵana maǵynalas bolatynyn ańǵarý qıyn emes.
Al «Qazaq tiliniń túsindirme sózdiginde» «ShEShEN 1.Tilmar, tapqyr. 2.Resmı jıyndarda shyǵyp sóıleýshi adam (orator)» (Qazaq tiliniń túsindirme sózdigi. – Almaty: Daık-Press. 2008 j. Jalpy redakııasyn basqarǵan T.Januzaqov. 915 bet) degen túsinikteme berilipti. Bul da basylymnyń talabyna sáıkes yqshamdalǵan jáne osy kúngi qoldanystaǵy maǵynasyna oraı termın retinde turaqtaǵan nusqa. Maqsaty aıqyn, ózindik konepııasy bar atalǵan irgeli basylymdardan munan basqany talap etýdiń ózi de artyq bolar edi.
Mamaı Ahet, fılologııa ǵylymdarynyń kandıdaty
Myńdaǵan jyldar boıy halqymyzben birge jasasyp kele jatqan sheshen sóziniń etımologııalyq tamyryna úńilgende, bul sózdiń ulystar tarıhymen, oral-altaı tobyna jatatyn halyqtardyń ortaq, odan keıingi bóliný, jeke qalyptasý, ult bolyp uıysý kezeńderimen baılanysty ekeni anyqtalyp otyr.
Ásili, «sheshen» sózi oral-altaı tobyna jatatyn tilderdiń ózara ydyramaı, tutas kezinen, taıpalardyń birge tirshilik keship, jekemenshik túsinigi áli qalyptaspaǵan kezeńnen beri kele jatqan óte kóne sózderdiń biri. Bul ataýdyń osy tilderdegi alǵash tylsym kúshter men adamdar arasyndaǵy qarym-qatynasty retke keltiretin «joralǵylyq deldaldardyń» (rıtýalnye posrednıkı) qyzmetine baılanysty paıda bolǵany ańǵarylady jáne tym kóne zamandarǵa meńzeıdi. Kóptegen ǵylymı derekkózderge súıengen folklortanýshy E.Tursynov kóne halyqtarda tylsym álem men qarapaıym halyqtyń arasynda osyndaı erekshe jandardyń jáne joralǵynyń bolǵandyǵyn atap ótedi (Týrsýnov E.D. Voznıknovenıe baksy, akynov, serı ı jyraý – Astana: IKF Folıant, 1999.- 252 s.37 bet).
Ie, kıe sanalǵan tylsym kúshterdi myń qubylǵan sıqyrly sazymen, qııýyn kelistirip aıtqan áserli áńgimesimen rıza etip, adamdardyń qalaýyn joǵarǵy kúshterge jetkizýshi ilki dáýirdegi «joralǵylyq deldaldardy» – «sheshender» dep ataǵany baıqalady. Kóne altaılyq ańyzdaǵy Dıaranyń dál osyndaı qyzmetti atqarýy jáne onyń «chechen» dep atalýy oıymyzdy dáleldeı túsedi. Sonda bul sózdiń alǵashqy máni – orman, jer, sý ıelerine sózimen áser etip, ań aýlaýda ańshylardyń jolyn ashatyn, sapardyń sátti bolýyn qamtamasyz etetin jaratylysy bólek rýhanı tulǵa.
Altaı mıfologııasynda Dıara chechendi jer betine Joǵarǵy álemniń ıesi Úlken (Ýlgen) adamdar men janýarlardy jınap, shekten tys kóbeıip bara jatqandyqtan da olarǵa ómir súrýdiń shegin belgileý úshin arnaıy jiberedi. Osylaısha Dıara chechen barlyq jándikterge qansha ómir súretinin aıqyndap beredi. Balyqtarǵa 800 jyl ómir súrýge ruqsat etedi (Verbıkıı V. I. Altaıskıe ınorody. M., 1893. S. 98). Ańshylyqpen aınalysatyn ortada ańdardyń jasyn belgileý fýnkııasy jáne joǵarǵy álem ıeleri men adamdar arasyndaǵy deldaldyq qyzmetter bir-birimen uqsas, tamyrlas, ıaǵnı, mezgili jetken ańdardy adamdardyń azyq etýine Aspan áleminiń ruqsatyn alý. Bul taqyryp áli de jete zerttelýi tıis, desek te, biz úshin «sheshen» sóziniń ilki bastaýy mańyzdy bolǵandyqtan da, onyń termındik ataýyna kóńil bóldik.
Bul kıeli sózdiń kóneligine onyń altaı tobyndaǵy tildermen qatar oral tilderine de ortaq ataý ekendigi dálel. Sonyń ishinde fın-ýgor tilderinde bul leksıkalyq birliktiń osy kúıinde saqtalyp, búgingi kúnge deıin jetip otyrǵanyn aıtýǵa bolady. Fın-ýgor tilderiniń edil salasyna jatatyn qazirgi qoldanystaǵy marıı tilinde «een» dep – «qazyqtardan, aǵashtan jerge qadap jasalǵan qorshaýdy» ataıdy eken, demek ań aýlaý úderisimen baılanysty. Bir qyzyǵy, osy tildegi «een pıchym ydyren keash» degen turaqty tirkes «jyldam sóıleý, sartyldatyp tym tez til qatý» (Slovar marııskogo ıazyka. – Ioshkar-Ola, 1990-2005. 820 str. – S.670) degen maǵynany beredi eken. Demek, bul tilde derbes «een» sózi óziniń bastapqy maǵynasynan aırylsa da, kóneden jetken turaqty tirkeste ańshylyq áreketpen qosa sóıleý áreketin bildiretin bastapqy mánin, semantıkalyq baılanysyn saqtap qalǵan. Al odan bólek marıı tilinde derbes «chechen» sózi de búgingi kúnge deıin qoldanylyp keledi. Bul «ádemi, ǵajap, kórkem, jaqsy» (S.684) («chechen kýmyl» – «kóterińki kóńil kúı») degen maǵynalardy bildiredi. Dybystalýy men maǵynasy jaǵynan túrki tiliniń sibir-altaı tobyna jatatyn týva tilindegi nusqamen dálme-dál keledi eken. Iaǵnı, bul sóz de túpki «elden erek», «aıryqsha», «kópke uqsamaıtyn» degen altaı tobyndaǵy ózge tilderdegi maǵynalarmen birdeı.
Bul sózdiń altaı tobyna jatatyn tilderdiń áli ajyramaǵan kezinen, tym kóne dáýirlerden beri ózgerissiz kele jatqanyna dálel retinde tuńǵys-manjur tilderinde de chechen, sesen formalarynyń sol kúıinde saqtalǵandyǵyn aıtýǵa bolady. Evenk, even, nanaı, údegeı, orok, úlshi syndy shaǵyn halyqtardyń barlyǵynyń da tilinde «chechen» sózi: 1) aqyl, oı; 2) danyshpan; 3) aqyldy, isker; 4) jyldam; 5) eńbekqor (Sravnıtelnyı slovar týngýso-manchjýrskıh ıazykov. – Lenıngrad, 1975.II t. 471 s. 422s.) degen maǵynalarda kúni búginge deıin qoldanylyp keledi eken.
Osy oraıda «sheshen» sózine qatysty belgili ǵalym Bazylhan Buqatulynyń pikirleri nazar aýdararlyq. Ǵalym bul sózdiń túp-tórkinin kóne túrik jazba tilinde kezdesetin Seč- // Sač- túbir morfemadan shyqqan dep sanaıdy. Kóne mátinde «tańdaý, saılaý, sanaý» degen maǵynany bildirgen bul túbirden kóptegen osy tulǵaly týyndy sózderdiń paıda bolǵanyn eskertedi. Sondaı-aq, ǵalym bul eski sóz qoldanysynyń sarqynshaqtary qazirgi qazaq tiliniń «saı-, saılaý, san-, sanaý, sanaq, sańlaq, sańqyldaý, shesh-, sheshý-, sheshim, shash-, shashý-, » degen sózderindegi jalpy semantıkalyq keńistigimen ortaq keledi dep esepteıdi. Búgingi kún bıiginen alýan túrli ózgeristerge ushyrap, orynsyz sekildi kórinetin bul nusqalardyń tildiń ishki ózgerý úderisin, damý zańdylyǵyn meńgergen jan úshin qısyndy másele ekenin eskertedi ǵalym.
«Qazaq tilindegi «sheshen» sóziniń prototúriktik tulǵasy *set- // sat- > . Osyndaı tulǵaly túbir morfemalar qazaq, mońǵol tilderinde kezdesedi, olardyń set- // sat- ortaq túbir sózderi «setilý, tesilý, jyrylý, tııý, jyrtylý» degen jalpy semantıkalyq óristi bildiredi» – deıdi ǵalym (Bazylhan B. Qazaq jáne mońǵol tilderiniń salystyrmaly-tarıhı grammatıkasy (Morfologııa).- Almaty, 2000.- 349-347). Al «sheshen» sóziniń tikeleı maǵynasy – «tańdap, iriktep sóıleýshi dilmar» degendi bildiredi eken.
Kóne mońǵol tilinde seč – // čeč – > túbirli sózder 1. Aqyl, oı, uǵynyqty, pysyq, 2. asqan mergen, 3. Sheshen bıler, sheshen adam degen maǵynalardy bildiredi eken.
Seč – > túbirinen mońǵol tilderinde sečen // čečen>> seen, een – sheshen, sečelekü> seleh – sheshen sóıleý, sheshendik aıtý, sečerküü> eerhúú – asa sheshen tilmar, tym sheshen, čečerheg> eerheg – sheshendeý, sečele> seleh – sóz jarystyrý, sheshendik óner kórsetý, čeče – mergendik, oq jebeniń dálme dál tııýi, naqty tıgizetin degen maǵyna bildiredi (Sečenčoγtu Mongγol üges-ün ijaγur-un toli . Öbür mongγul-un arad-un keblel-ün qoriy-a. Köke qota, 1988.1537-1538).
Qazirgi mońǵol tilinde «een elmen» – óte sheshen, «een mergen» –sheshen, dilmar, sózge sheshen, «een úg» – sheshendik sóz, «een ýhaantaı hún» – «sheshen, aqyldy adam» degen turaqty sóz tirkesteri qoldanylady eken. Qoldanystaǵy mońǵol tili edáýir ózgeriske ushyraǵanymen, kóne nusqalarda kezdesetin «een» formasy leksıka-fonetıkalyq erekshelikterin saqtap qalǵan. Sonymen qosa, «een úg eejınd, eeg navch ýýland» – «Sheshendik sóz basynda, Gúl báısheshek taýynda» degen maqal-mátelder bar. (evel Ia. Mongol helnıı tovch taılbar tol. Ýlaanbaatar, 1966.- 912. 808-809; Bazylhan B. Mongol-kazah tol (Mońǵolsha-qazaqsha sózdik).Ólgıı, 1984. -886 h.700-701 ) Sondaı-aq, kóp qoldanylatyn «een» ataýy sol jerlerdi mekendeıtin halyqtardyń tildik, etnografııalyq tanymdarymen baılanysty bolyp keletin toponımıkalyq, onomastıkalyq derekterde saqtalyp qalǵan. Mońǵolııanyń soltústik-shyǵysyndaǵy tutas bir aımaqtyń ataýy een bolsa, qazirgi Halhadaǵy tórt ákimshilik oblystardyń biri de osylaısha atalady.
«Túrik, mońǵol rý-taıpalarynda XII-XIII ǵasyrlarda Sečen > seen «sheshen» , sečet > seed –sheshender degen resmı ataq bolǵandyǵy baıqalady. Mysaly, «Mońǵoldyń qupııa shejiresinde» Taıshýyt taıpasynyń Tumbinai-Sečen > Tumbynaı sheshen, qońyrat taıpasynyń Dai-Sečen > Daı (ulyq) sheshen, Mańǵyttyń Quyildar-Sečen> Quıyldar sheshen degen adamdary atalady» (Mońǵoldyń qupııa shejiresi (kóne mońǵol tilindegi túpnusqalyq transkrıpııasy, ǵylymı maǵynalyq aýdarmasy men túsindermelerin, kórsetkishterin jasaǵan Nápil Bazylhan) Serııa «Qazaqstan tarıhy týraly mońǵol derektemeleri» -I tom. -Almaty:Daık-Press, 2006.-71, 77, 95), – dep bul ataýǵa qatysty taǵy bir mańyzdy tujyrymdy ǵalym N.Bazylhan atap ótedi. Kóne túrikterdegi ıabǵý, shad, tegin, elteber jáne tutuq dep keletin ataýlar sekildi «sheshenniń» de adamnyń laýazymyn bildiretin resmı ataý bolǵandyǵyn aıtady.
Mysaldardan baıqaǵanymyzdaı, «sheshen» sózi keıbir dybystyq erekshelikterimen altaı tobyna jatatyn túrki-mońǵol tilderine, tipti fın-ýgor, tuńǵys-manjur, japon tilderine de kóne dáýirlerden-aq ortaq bolǵan. Bul úrdis altaı tilderiniń taramdalýy nátıjesinde dalalyq órkenıette saqtalyp qana qoımaı, qoǵam damýyna sáıkes jańa mazmunǵa ıe bolyp otyrǵan.
Endigi bir erekshe nazar aýdarylýǵa tıisti másele bar, bul «sheshen» ataýynyń kóptegen altaı tobyndaǵy tilderde dilmarlyqpen qosa «mergen» uǵymyna qatysty maǵynada saqtalyp qalýy. Bul sózdiń alǵashynda kásibi ańshylyqpen baılanysty altaı tobyna kiretin taıpalarda qoldanysqa enip, sol qaýymnyń dúnıetanymy, nanym-senimi nátıjesinde paıda bolǵany ańǵarylady. «Mońǵol, býrıat-mońǵol, qalmaq tilderinde qáqán, sese(n), ńáńá sóziniń «danyshpan, aqylgóı, dana, tapqyr» degen maǵynalarmen qatar «mergen», dál tıgizetin, dál basatyn degen de maǵynasy bar. Chechen, sasan sóziniń bul maǵynalary altaı, ıakýt, týva tilderinde de kezdesedi…» (Qazaq tiliniń qysqasha etımologııalyq sózdigi. – Almaty, 1966. 222 b.). Tirshilik kózi mal baǵý nemese egin egý syndy kóz aldyndaǵy sharýashylyqty júrgizýmen emes, kúndelikti iship-jemin tabıǵattan aıyratyn, jolynyń bolý-bolmaýy bulyńǵyr, kezdeısoqtyqqa toly, sáttilikke baılanysty bolyp keletin ańshylyq kásibimen aınalysatyn qaýymda tylsym kúshterge sený, sodan suraý, sonyń qalaýyna sáıkes áreketter jasaý ózekti boldy. Dál osyndaı tabıǵatpen betpe-bet kelgen, azyq-túliktiń artyq qory joq, erteńgi kúnge aman jetýdiń ózi ekitalaı jaǵdaıda tylsym kúshterden kómek suraý, solardyń rahymyna ıe bolý asa mańyzdy edi de, osyǵan oraı san qıly jón-joralǵylardyń jasalǵandyǵy aıtylady. Al osy joralǵyny júrgizetin kásibı mamannyń ǵaıyptan habar alatyn, sózben kelistirip eki dúnıe ıeleriniń de kóńilinen shyǵatyndaı dilmarlyǵy bolýy qajet sanaldy.
Atap ótkenimizdeı, adamdardyń nanym-senimi men tanym-túsinigi nátıjesinde osyndaı jón-josyqtyń bolǵandyǵy jáne ondaı joralǵyny sózge jetik, tilge sheber aıtýly sóz zergeriniń júzege asyryp otyrǵany belgili bolyp otyr. Al dál osy sharanyń uıtqysy bolǵan, ǵaıyptan habar alýǵa qabiletti, jaratylysy bólek, tylsym ıelerine aıtqanyn istete alatyn, aýyzeki sóıleýdiń has sheberi erekshe jandy – sheshen dep ataǵan degen oıǵa jeteleıdi.
Osylaısha «sheshen» sózi ózara qoıan-qoltyq aralasyp jatqan negizgi kásipteri, kúnkóris kózi ańshylyqpen baılanysty sibir-altaılyq túrik-monǵol taıpalarynda paıda bolyp, sol qaýymda ózektiligin joǵaltpaǵan degen qorytyndy jasaýǵa bolady. Kópshilikke uqsamaıtyn erekshe rýhanı tulǵanyń bul ataýy ejelden ańshylyq ortada qoldanylyp kelgen de, kásibi mal jáne egin egýmen baılanysty ortaazııalyq túrkilik qaýymda bul sóz aıtylmaǵan. Tek keıin Shyńǵyshan joryqtary kezindegi aralasý, bite qaınasý nátıjesinde qoldanysqa enip, maǵynasy birshama turaqtaǵan. Sebebi, óz zamanyndaǵy árbir túrik sózine, ataq-dárejelerden bastap kisi esimderine deıin muqııat saralap, nazardan tys qaldyrmaǵan HI ǵasyrdaǵy M.Qashǵarıdiń «Dıýanı luǵatynda» «sheshen» sózi kezdespeıdi. Aýyzeki sóıleý úderisine, dilmarlyqqa qatysty ondaǵan sózder qoldanylady, áıtsede dál «sheshen» «een», «soson» úlgisindegi sózder esh jerinde atalmaıdy. «Ótkir tildi», «dilmar» degen maǵynaǵa qatysty túrikter «sılık er» (Mahmýd al-Kashkarı. Dıvan Lýgat at-Týrk. Per. Z-A.Aýezovoı – Almaty: Daık-Press, 2005. 1288 s.369s.) degen ataýdy qoldanatynyn aıtady. «Aqyn, mýzykant» degen túsinikpen «ııraǵý» (768 bet) úlgisindegi «jyraý» sózi, al «aqyldy, oqymysty» degen maǵynaǵa qatysty «bılık» (402 s.) sóziniń qoldanylǵany aıtylady. Demek, «túrkimen, qypshaq, oǵyz túrikterin aralap, derekter jınadym» dep M.Qashǵarıdiń ózi atap ótkendeı, ol qaýymdarda «sheshen» sózi HI ǵasyrda qoldanysta bolmaǵan, bul ataý tek bir jarym ǵasyrdan keıin, túrki-mońǵoldyq Shyńǵyshan jasaqtarymen birge qoldanysqa engen. Sh.Ýálıhanovta da osy arnaǵa saıatyn oılar ashyq aıtylady. Ol bylaı deıdi: «Qazaqtar qoldanatyn «sheshen» sóziniń túp-tórkini – dana, aqyldy degen maǵynany bildiredi. Bul kóne mońǵol sózi, erte zamanda da dáp qazirgi qazaqtar qoldanyp júrgen maǵynada, az ǵana dybystyq ózgeriste aıtylǵan. Soltústik mońǵoldar – halqastar soen, seen dep te aıtady» (Sh.Ýálıhanov. Tańdamaly. – Almaty: «Jazýshy». 1985 j. 119 bet). Demek, birneshe tildi erkin meńgergen, tildiń ózgerý zańdylyqtarynan jáne kóne tarıhı jádigerlerdi jınastyrýdan habary bar Sh.Ýálıhanov bul sózdiń shyǵý tórkinin, maǵynalyq astaryn tap basyp otyr. Sondaı-aq, ǵalym «kóne mońǵol sózi» degen mańyzdy pikirdi ádeıi eskertedi.
Altaı tobyna jatatyn tilderde kezdesetin alǵashqy nusqalardaǵy «een», «sechen», «eende» formalary ýaqyt óte kele túrli dybystyq, maǵynalyq ózgeristerge ushyraǵanymen, túbir morfemadaǵy semantıkalyq baılanys belgili bir dárejede saqtalyp kelgen. Mundaı baılanystyń saqtalýyn qoıan-qoltyq aralasyp jatqan halyqtardyń ortaq oılaý júıesimen, turmys-tirshiliginiń, dúnıetanymynyń uqsastyǵymen túsindirýge bolady. Monǵol jáne túrki tilderindegi «sheshen» sóziniń ortaqtyǵy jáne olardyń ózge de týyndy sózderdi jasaýǵa qatysy jaıynda kórnekti ǵalym E.Ysmaıylov asa qyzyqty da qundy pikir aıtady: «Býrıat-monǵol tilinde jyrshy men sheshenniń tórkini bir, hurchı men hurchın – altyn skrıpka oınaý nemese gýlshın – qadirli áıel, soson – sheshen – aqyldy áıel, gúl maǵynasynda aıtylyp, aqyn-jyrshyny qadir tutyp, óleń-jyryn da qasıetpen jyrlaıtyn bolsa kerek. Alpamystaǵy Gúlbarshyn esimi osy motıvterge tamyrlas shyǵar. Jyrshy, sheshen degen sózderdiń qazaqtyń óz túsiniginde qalyptasýynda býrıat-monǵol tilderimen tektestigi joq emes», (Ysmaıylov E. Jambyl jáne halyq aqyndary. – Almaty: «Sanat». 1996 j. 35 b.) – dep jazady ǵalym. Óte maǵynaly tujyrym. Bul jerde de joǵaryda atalatyn – -chın, -shın, -shen, -son, -en t.b. dybystyq ózgeristerge qaramastan, túbir morfemalardan bastaý alatyn túpki semantıkalyq baılanystyń bar ekendigin ǵalym jobalap otyr.
1966 jyly jaryq kórgen «Qazaq tiliniń qysqasha etımologııalyq sózdiginde» ShEShEN sóziniń mońǵol tektes halyqtarmen qatar túrki halyqtaryndaǵy fonetıkalyq, leksıkalyq erekshelikteri birshama tııanaqty baıandalady. Joǵaryda atalǵan túbir morfemanyń fonetıkalyq, maǵynalyq ózgeristerin de dál kórsetedi: «shechan, sásán sózi qyrǵyz, qaraqalpaq, ózbek, bashqurt tilderinde de qazaq tilindegideı maǵynada qoldanylady. Ózbek tilinde chechan sóziniń «nege bolsa da usta, sheber», týva tilinde (chechen) «ádemi, kórkem» degen qosymsha maǵynalary bar. Mońǵol, býrıat-mońǵol, qalmaq tilderinde qáqán, sese(n), ńáńá sóziniń «danyshpan, aqylgóı, dana, tapqyr» degen maǵynalarmen qatar «mergen», dál tıgizetin, dál basatyn degen de maǵynasy bar. Chechen, sasan sóziniń bul maǵynalary altaı, ıakýt, týva tilderinde de kezdesedi… Sheshen sózi – shesh (chech, ses, es, e) túbiri men –en qosymshasynan turatyn túrik, mońǵol tilderine ortaq sóz bolýy múmkin» (Qazaq tiliniń qysqasha etımologııalyq sózdigi. – Almaty, 1966. 222 b.). Kóptegen tilderde maǵynalyq ári dybystyq erekshelikterin ózgerissiz saqtap qalǵan bul sózge qatysty ǵalymdar oryndy nazar aýdaryp, óte mańyzdy ǵylymı tujyrymdar jasaǵan.
Sonymen, «sheshen» sózi kóne dáýirlerdegi qoldanysynda abyz, jyraý, sal, seri, synshy, mergen degen sekildi kisi esimine qosarlanyp, onyń danalyǵyn, aqyldylyǵyn, qoǵamdaǵy statýsyn aıqyndaıtyn, kópshilikten erekshelendiretin arnaıy ataý retinde kórinedi. Kele-kele oral-altaı tobyna jatatyn fın-ýgor, tuńǵys-manjur, mońǵol-túrki halyqtarynyń tilderinde ishinara maǵynalyq jáne dybystyq ózgeristerge ushyrap, kóptegen týyndy sózderdiń paıda bolýyna yqpal etedi. Mońǵol, býrıat, qalmaq tilderindegi «een», «qáqán», «sese(n)», «ńáńá» formalarynyń «danyshpan, aqylgóı, dana, tapqyr», «mergen», «jebeni dóp tıgizetin», «dál basatyn», «tańdap, iriktep sóıleýshi dilmar», týva tilinde «chechen» – «ádemi, kórkem», ózbek tilinde «chechan» sózi «sóıleýge sheberlikpen» qatar «nege bolsa da usta, sheber» degen maǵynalardy berýi – bul sózdiń mánin aıqyndaı túsedi. Bul bir ǵana qasıetti, aıtalyq, sózge dilmarlyqty, mergendikti nemese ádemilikti bildiretin sóz emes. Bul, osyndaı anyqtaýysh sózderdiń barlyǵynyń maǵynalaryn biriktiretin, ortaq sıpattaryn bildiretin sóz. Mine, osy maǵynalardyń barlyǵynyń da aınalyp kelgende túıisetin tusy: «sheshen» – ádettegiden erekshe, kópke uqsamaıtyn, ózgelerden bólek aıryqsha qasıetterge ıe tulǵa. Bul joǵaryda atalatyn qasıetterdiń barlyǵyn jınaqtaıtyn belgilik ataý bolǵandyǵyn kórsetedi. Ol erekshelik nemese qasıet ártúrli sıpattarda kórinýi múmkin. Bireý mergendigimen, bireý ustalyǵymen ne sulýlyǵymen, endigi bireý danalyǵymen erekshelengen de, olardyń osyndaı artyqshylyǵyn, elden erek qasıetin ortaq «sheshen» degen jalpy ataýmen ataǵan. Sol sebepti de bir tilde bul sózdiń «mergen», taǵy birinde «kúshti», «kórkem» degen maǵynalary saqtalyp qalǵan. Iaǵnı, ortaq maǵynasy «jaratylysy bólek, jalpy jurtshylyqtan erekshe tulǵa» degenge saıady. Bul ataý halyqtardyń mıftik, táńirlik dúnıetanymdarymen de baılanysty. Dúnıege kelýi ǵajaıyp týý motıvterimen astasyp jatatyn áıgili Shyńǵyshan – Temýchınniń arǵy atalaryna «sheshen» sózi qosarlanyp aıtylady. «Bizge belgili shyǵys jazbalarynda Shyńǵyshannyń arǵy babalary Sanan Seende ıbıbıgaı seen dep atalǵan» – dep jazady Sh.Ýálıhanov (Sh.Ýálıhanov. Tańdamaly. – Almaty: «Jazýshy». 1985 j. 119 bet). Oılanatyn másele. Joǵaryda aıtqanymyzdaı, altaılyqtarda baqsylardyń joǵarǵy kıesi, ǵalamdy jaratýshy Ólgenniń (Ýlgen) tapsyrmasymen jan-janýarlarǵa tirshilik merzimin úlestirip Dıara chechenniń júrýi oıymyzdy aıqyndaı túsedi.
Altaı tobynan ajyrap túrki taıpalarynyń jeke-jeke qaýym bolyp qalyptasýy barysynda barlyq túrki halyqtarynyń tilderinde jekelegen dybystyq ózgeristerimen bul sóz saqtalyp qaldy. Chechen, sesen, sasan, soson, sheshen, chechan t.b. úlgilerde dybystalyp, altaı, ıakýt, shor, qyrǵyz, ózbek, uıǵyr, tatar tilderinde negizgi maǵynasyna qosa, adamnyń aıryqsha qasıetterin bildiretin sóz retinde qoldanylyp keledi. Qazirgi bashqurt tilinde bizdegi aıtys aqyny sekildi aıaq astynan taýyp aıtatyn sýyrypsalma halyq aqynyn «sesen» deıdi. Qyrǵyzdardaǵy «chechen» sózi bizdegi sheshen sózimen maǵynalas, «Sýlýýnýn kórkú kózúndó, chechendın kórkú sózúndó» – «Sulýdyń kórki kózinde, sheshenniń kórki sózinde». Tatar tilinde «cháchán» dep tek aıtylýyndaǵy azdaǵan ózgesheligi bolmasa, maǵynasy birdeı. Uıǵyr tilinde negizgi maǵynasyna qosa «táni kirshiksiz taza» degen qosalqy máni bar. Al qazirgi ózbek tilinde «chechan» sózi «sheber sóıleıtin adam» degen maǵynamen qatar «gúl ósirýshi» jáne «asqan mergen» degen qosymsha kóne maǵynalaryn saqtap qalǵan.
Osy «gúl ósirýshi» degen maǵynanyń ar jaǵynda da «shesh», «sheshek» deıtin kóne túbir jatyr. «Dıýanı luǵatta» «jajak» – gúl (368 bet) túrinde kezdesedi. «Sheshek atty», «báısheshek» úlgisindegi tirkesterde saqtalyp qalǵan osy sóz sulýlyqpen, kóz tartar erekshe ádemilikpen baılanysty. Mońǵol tilinde «eeg» dep aıtylady. E.Ysmaıylov «soson – sheshen – aqyldy áıel, gúl maǵynasynda» (Ysmaıylov E. Jambyl jáne halyq aqyndary. – Almaty: «Sanat». 1996 j. 35 b.) degende osyny meńzep otyr. Ádemi sóıleý, sulý sóz aıtý sheshendik sanalýy osylaısha sózben aıryqsha kórkem beıne jasaýmen astarlas.
Al Qazaq handyǵy qurylǵan kezeńge meńzeıtin Áz Jánibektiń úzeńgilesi Jırenshe sheshennen bastap HIH ǵasyrdaǵy Dosbol sheshenge deıingi qazaq eliniń tarıhy da sheshenderdiń qoǵamdyq qyzmetimen tyǵyz baılanysty bolyp keldi. Solardyń ishinde Syrym sheshen, Saqqulaq sheshen, Janqutty sheshen, Noǵaıbaı sheshen dep olardy aqyn, jyraý, bı, sal-serilerden erekshelendirip, solarmen qatar derbes bir qoǵamdyq ınstıtýt retinde «sheshen» dep ataıdy. Demek, jyraý – jyraý, sal – sal, seri – seri, al, sheshen – sheshen.
Ózge túrki tilderindegi maǵynalarynan ereksheligi, qazaq tilinde «sheshen» sózi «qıynnan qıystyryp sóıleıtin sheber» degen bir ǵana maǵynaǵa turaqtady. Qazaqtyń epostyq jyrlarynda da «sheshen» sózi bizdiń qazirgi qoldanyp júrgen maǵynany bildiredi. «Qoblandy batyr» jyrynda bul sóz mynadaı úlgide kezdesedi:
«Sonda Qoblandy sóıleıdi:
«Qyzyl tilim sheshen-di,
Qatardan basym kósem-di» (Qoblandy batyr. – Almaty: Arna-b, 2010. – 552 bet. 47 bet). Endi qazaq tilinde «sheshen» sóziniń nelikten osy bir ǵana maǵynaǵa turaqtaýynyń sebebine úńilip kórelik.
Kóshpeli tirlik keship, mal sharýashylyǵymen aınalysqan qazaq qoǵamynda ómir súrý erejeleriniń barlyǵy da sol kóshpeli jaǵdaıǵa beıimdeldi. Jaz – jaılaý, kúz – kúzeý, qystaý men kóktemede toqtaýsyz mal qamymen kóship júrgen qaýymǵa bıýrokrattyq júıe qolaısyz ári jat bolatyn. Sebebi, aıtylǵan sóz ben shyǵarylǵan sheshim tap sol sátte barshaǵa túsinikti, qısyndy ári ádil bolýy qajet edi. Kúndelikti urpaq tárbıesi men jón-joralǵylardan bastap, kisiniń quny sekildi uly daýlarǵa deıingi keleli máseleler aýyzsha sheshimin taýyp jatty. Rýlar arasynda bitpes daýǵa, qııan-keski urys pen barymtaǵa ulasqaly turǵan «erdiń qunyn – eki aýyz sózben sheshý», aıttyrylǵan jesirinen aırylyp nemese jer daýynan ishterine qan qatqan ymyrasyz eki tarapty sózben ıip ákelip, óz kesimine moıynsundyrý – ilýde bir týatyn suńǵyla danyshpannyń ǵana qolynan keletin asa qasıetti óner edi. Osyndaı «Óner aldy – qyzyl til» bolǵan, «aıtylǵan sóz – atylǵan oq» retinde qabyldanatyn qaýymda qıynnan qıystyryp sóıleı bilý, eldiń sózin ustaý – eń joǵarǵy qasıet, eń qadirli kásip sanaldy.
Kóne seč – // čeč – > shesh- túbirinen kóptegen týyndy sózderdiń paıda bolǵanyn aıttyq. Báısheshek, sheshek atty sekildi kógerýdi, gúl atýdy, sulýlyqty bildiretin sózder sonyń bir parasy. Sondaı týyndy sózderdiń endigi bir tarmaǵy – sheshý etistigi. Qalaı bolǵanda da, qazaq tilindegi «sheshen» sózi maǵynalyq jáne dybystalý jaǵynan osy túrki tilderindegi «sheshý» etistiginen alshaq jatqan joq. Túp-tórkini túıindi isti, keleli máseleni sózben sheshýge meńzeıtin bul termın osy «sheshý» etistigimen de baılanysty bolýy múmkin. Qazaq tilindegi «sheshen» formasynyń ózge tilderdegi maǵynalary sekildi ártaraptanbaı, bir ǵana maǵynaǵa turaqtap qalýyna onyń altaı tobyndaǵy tilderge ortaq alǵashqy «elden erek tulǵa» degen kóne maǵynasymen birge keıingi dáýirlerdegi «istiń aq-qarasyn ajyratý, sheshý» fýnkııasy da áser etken syńaıly. Sheshen sóziniń kóne maǵynasy «elden erek» tulǵaǵa qatysty jalpy ataý desek, tildiń kýlti qalyptasqan qaýymda aıryqsha bolý – ol osy eń basty, kópshilik moıyndaıtyn ónerdi – sóıleýdi meńgerý bolatyn. Sonyń saldarynan qazaq qoǵamynda sheshen – qoǵamdyq ınstıtýt deńgeıine kóterildi.
Sh.Ýálıhanovtyń: «Qazaqtar qoldanatyn «sheshen» sóziniń túp-tórkini – dana, aqyldy degen maǵynany bildiredi» degen pikiri de osy oımen ushtasady. Alǵashqy nusqanyń ejelgi een, chechen, sesen formalarynan bastaý alǵanyna daý joq. Sonymen qatar, qazaqtardaǵy «sheshý» etistigine -en jurnaǵy jalǵaný arqyly «sheshen» týyndy zat esimi paıda bolyp, daralana tústi me dep oılaımyz. Zat esim týdyrýshy -an, -en formalary basqa da sózderde kezdesedi. Ulan, otan, óren, qoren t.b. Munan ary «sheshý» sózinen «istiń sheshimi, sheshýi» nusqalary shyǵady. Al een, sesen úlgisindegi ataý sóz túrinde ǵana saqtalyp qalsa, qazirge deıin qoldanystaǵy «sheshim», «sheshýi» syndy týyndy sózdermen baılanysy bolmas edi.
Sonymen, sheshen – keleli túıindi is pen daýly máseleni kórkem tilmen, tapqyrlyqpen sheshetin, kez-kelgen basqosýda kóptiń kókeıindegini tap basyp taýyp, sózben tyńdaýshylardy uıyta biletin oıy ushqyr, dana, aqyldy sóz zergeri. Áleýmettik qubylys retinde sheshendik ónerdiń paıda bolýyna qoǵam ómirindegi ózekti degen máselelerdi ujym bolyp talqylaý, olardy birlese sheshý qajettiligi áser etti desek, sol máseleni sheshýden «sheshen» formasy shyǵyp otyr. Alǵashqy shyǵý tórkini kóne nusqadan bastaý alsa, keıingi qoǵamdaǵy, qazaqy ortadaǵy maǵynasyna turaqtaýyna «máseleni sheshý» fýnkııasynyń áseri bolǵan syńaıly.
Eń sońǵy 15 tomdyq «Qazaq ádebı tiliniń sózdiginde» «ShEShEN. 1.Sózge aǵyp turǵan, qyzyl tildi, tilge júırik adam; 2. (lat. orator) Sharshy top aldynda tapqyrlyq tanytyp, nanymdy, sheber sóıleýshi adam; 3. Bı, dilmar» (Qazaq ádebı tiliniń sózdigi. On bes tomdyq. XV tom. 828 b. 356 b.) degen túsinik beriledi. Bul túsiniktemeler men tujyrymdardyń barlyǵy da ShEShEN sóziniń túrli tarıhı kezeńderdegi san alýan maǵynalarynyń kómeskilenip, tek búgingi tańdaǵy qoldanystaǵy maǵynasyna oraı berilip otyrǵan nusqalary. Qalyptasqan quqyqtyq, saıası-áleýmettik, turmystyq jaǵdaılarǵa baılanysty sheshenderdiń qazaq qoǵamyndaǵy zańgerlik, elshilik, ákimshilik t.b. qyzmetteriniń barlyǵy da tarıh qoınaýynda qalyp, sheshen termıni joǵaryda túsinik berilgen maǵynaǵa turaqtaǵan. Bir ǵana sózdiń astarynda osynshama tylsym syrlardyń jatqany málim boldy.
Mamaı AHET, fılologııa ǵylymdarynyń kandıdaty,
Almaty qalasy Tilderdi damytý, muraǵattar jáne qujattama basqarmasy basshysy.
"dalaneuws"kz
