بۇگىنگى تاڭدا قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىسقا كەڭىنەن ەنۋىنە بايلانىستى قازاقتىڭ اۋىزەكى سويلەۋ ءداستۇرىن، شەشەندىك ونەرىن جاڭعىرتۋ مىندەتى كۇن تارتىبىندە تۇر. وسىعان وراي، ەڭ الدىمەن«شەشەن» اتاۋىنىڭ وزىنە ايرىقشا نازار اۋدارىپ، جاڭاشا قاراپ، وزگەشە پايىمدايتىن ۋاقىت تا كەلگەن سىڭايلى. وسى ءبىر عانا ءسوزدىڭ ەتيمولوگياسىنا، ونىڭ قولدانىلۋ تاريحىنا مۇقيات نازار اۋدارۋ ارقىلى حالقىمىزدىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولىن، كورشى حالىقتارمەن قارىم-قاتىناسىن، ءاربىر كەزەڭدەگى رۋحاني، قۇقىقتىق دەڭگەيىن، ابستراكتسيالىق ويلاۋ الەۋەتىن شامالاۋعا مۇمكىندىك تۋاتىنى بەلگىلى بولىپ وتىر. عاسىرلار قويناۋىنان تامىر تارتاتىن وسىناۋ كونە ۇعىم – ۇلتتىڭ وزىنە عانا ءتان ويلاۋ ەرەكشەلىگىن، حالقىمىزدىڭ تەرەڭ تاريحىن بىلدىرەتىن، ماعىناسى سان قاتپار، اسا كۇردەلى فونەتيكالىق، لەكسيكالىق قاباتتاردان تۇراتىن استارلى، كيەلى ءسوز ەكەن.
قازاق ءتىلىنىڭ «سينونيمدەر سوزدىگىندە» شەشەن ءسوزىنىڭ ءسينونيمى رەتىندە «شەجىرە، ءدىلمار، مايتالمان، ءتىلدى، ءتىلۋار، تاقتاق، سوزگەر، سامار (كىتابي), ءدىلۋار» دەگەن سوزدەردى كەلتىرەدى (بيزاقوۆ س. «سينونيمدەر سوزدىگى». – الماتى: «ارىس». 2007 ج. 590 ب.). بۇل وسى ءسوزدىڭ قازىرگى قولدانىستاعى ماعىناسىنا قاتىستى نۇسقالارى. سونداي-اق، بۇل سينونيمدىك قاتاردىڭ ىشىندەگى كەيبىر سوزدەردىڭ («شەجىرە»، «مايتالمان») شەشەن سوزىمەن بەلگىلى ءبىر كونتەكست اياسىندا عانا ماعىنالاس بولاتىنىن اڭعارۋ قيىن ەمەس.
ال «قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىندە» «شەشەن 1.ءتىلمار، تاپقىر. 2.رەسمي جيىنداردا شىعىپ سويلەۋشى ادام (وراتور)» (قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگى. – الماتى: دايك-پرەسس. 2008 ج. جالپى رەداكتسياسىن باسقارعان ت.جانۇزاقوۆ. 915 بەت) دەگەن تۇسىنىكتەمە بەرىلىپتى. بۇل دا باسىلىمنىڭ تالابىنا سايكەس ىقشامدالعان جانە وسى كۇنگى قولدانىستاعى ماعىناسىنا وراي تەرمين رەتىندە تۇراقتاعان نۇسقا. ماقساتى ايقىن، وزىندىك كونتسەپتسياسى بار اتالعان ىرگەلى باسىلىمداردان مۇنان باسقانى تالاپ ەتۋدىڭ ءوزى دە ارتىق بولار ەدى.
ماماي احەت، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى
مىڭداعان جىلدار بويى حالقىمىزبەن بىرگە جاساسىپ كەلە جاتقان شەشەن ءسوزىنىڭ ەتيمولوگيالىق تامىرىنا ۇڭىلگەندە، بۇل ءسوزدىڭ ۇلىستار تاريحىمەن، ورال-التاي توبىنا جاتاتىن حالىقتاردىڭ ورتاق، ودان كەيىنگى ءبولىنۋ، جەكە قالىپتاسۋ، ۇلت بولىپ ۇيىسۋ كەزەڭدەرىمەن بايلانىستى ەكەنى انىقتالىپ وتىر.
ءاسىلى، «شەشەن» ءسوزى ورال-التاي توبىنا جاتاتىن تىلدەردىڭ ءوزارا ىدىراماي، تۇتاس كەزىنەن، تايپالاردىڭ بىرگە تىرشىلىك كەشىپ، جەكەمەنشىك تۇسىنىگى ءالى قالىپتاسپاعان كەزەڭنەن بەرى كەلە جاتقان وتە كونە سوزدەردىڭ ءبىرى. بۇل اتاۋدىڭ وسى تىلدەردەگى العاش تىلسىم كۇشتەر مەن ادامدار اراسىنداعى قارىم-قاتىناستى رەتكە كەلتىرەتىن «جورالعىلىق دەلدالداردىڭ» (ريتۋالنىە پوسرەدنيكي) قىزمەتىنە بايلانىستى پايدا بولعانى اڭعارىلادى جانە تىم كونە زاماندارعا مەڭزەيدى. كوپتەگەن عىلىمي دەرەككوزدەرگە سۇيەنگەن فولكلورتانۋشى ە.تۇرسىنوۆ كونە حالىقتاردا تىلسىم الەم مەن قاراپايىم حالىقتىڭ اراسىندا وسىنداي ەرەكشە جانداردىڭ جانە جورالعىنىڭ بولعاندىعىن اتاپ وتەدى (تۋرسۋنوۆ ە.د. ۆوزنيكنوۆەنيە باكسى، اكىنوۆ، سەري ي جىراۋ – استانا: يكف فوليانت، 1999.- 252 س.37 بەت).
يە، كيە سانالعان تىلسىم كۇشتەردى مىڭ قۇبىلعان سيقىرلى سازىمەن، قيۋىن كەلىستىرىپ ايتقان اسەرلى اڭگىمەسىمەن ريزا ەتىپ، ادامداردىڭ قالاۋىن جوعارعى كۇشتەرگە جەتكىزۋشى ىلكى داۋىردەگى «جورالعىلىق دەلدالداردى» – «شەشەندەر» دەپ اتاعانى بايقالادى. كونە التايلىق اڭىزداعى ديارانىڭ ءدال وسىنداي قىزمەتتى اتقارۋى جانە ونىڭ «چەچەن» دەپ اتالۋى ويىمىزدى دالەلدەي تۇسەدى. سوندا بۇل ءسوزدىڭ العاشقى ءمانى – ورمان، جەر، سۋ يەلەرىنە سوزىمەن اسەر ەتىپ، اڭ اۋلاۋدا اڭشىلاردىڭ جولىن اشاتىن، ساپاردىڭ ءساتتى بولۋىن قامتاماسىز ەتەتىن جاراتىلىسى بولەك رۋحاني تۇلعا.
التاي ميفولوگياسىندا ديارا چەچەندى جەر بەتىنە جوعارعى الەمنىڭ يەسى ۇلكەن (ۋلگەن) ادامدار مەن جانۋارلاردى جيناپ، شەكتەن تىس كوبەيىپ بارا جاتقاندىقتان دا ولارعا ءومىر ءسۇرۋدىڭ شەگىن بەلگىلەۋ ءۇشىن ارنايى جىبەرەدى. وسىلايشا ديارا چەچەن بارلىق جاندىكتەرگە قانشا ءومىر سۇرەتىنىن ايقىنداپ بەرەدى. بالىقتارعا 800 جىل ءومىر سۇرۋگە رۇقسات ەتەدى (ۆەربيتسكي ۆ. ي. التايسكيە ينورودتسى. م.، 1893. س. 98). اڭشىلىقپەن اينالىساتىن ورتادا اڭداردىڭ جاسىن بەلگىلەۋ فۋنكتسياسى جانە جوعارعى الەم يەلەرى مەن ادامدار اراسىنداعى دەلدالدىق قىزمەتتەر ءبىر-بىرىمەن ۇقساس، تامىرلاس، ياعني، مەزگىلى جەتكەن اڭداردى ادامداردىڭ ازىق ەتۋىنە اسپان الەمىنىڭ رۇقساتىن الۋ. بۇل تاقىرىپ ءالى دە جەتە زەرتتەلۋى ءتيىس، دەسەك تە، ءبىز ءۇشىن «شەشەن» ءسوزىنىڭ ىلكى باستاۋى ماڭىزدى بولعاندىقتان دا، ونىڭ تەرميندىك اتاۋىنا كوڭىل بولدىك.
بۇل كيەلى ءسوزدىڭ كونەلىگىنە ونىڭ التاي توبىنداعى تىلدەرمەن قاتار ورال تىلدەرىنە دە ورتاق اتاۋ ەكەندىگى دالەل. سونىڭ ىشىندە فين-ۋگور تىلدەرىندە بۇل لەكسيكالىق بىرلىكتىڭ وسى كۇيىندە ساقتالىپ، بۇگىنگى كۇنگە دەيىن جەتىپ وتىرعانىن ايتۋعا بولادى. فين-ۋگور تىلدەرىنىڭ ەدىل سالاسىنا جاتاتىن قازىرگى قولدانىستاعى ماري تىلىندە «تسەتسەن» دەپ – «قازىقتاردان، اعاشتان جەرگە قاداپ جاسالعان قورشاۋدى» اتايدى ەكەن، دەمەك اڭ اۋلاۋ ۇدەرىسىمەن بايلانىستى. ءبىر قىزىعى، وسى تىلدەگى «تسەتسەن پيچىم ىدىرەن كەاش» دەگەن تۇراقتى تىركەس «جىلدام سويلەۋ، سارتىلداتىپ تىم تەز ءتىل قاتۋ» (سلوۆار ماريسكوگو يازىكا. – يوشكار-ولا، 1990-2005. 820 ستر. – س.670) دەگەن ماعىنانى بەرەدى ەكەن. دەمەك، بۇل تىلدە دەربەس «تسەتسەن» ءسوزى ءوزىنىڭ باستاپقى ماعىناسىنان ايرىلسا دا، كونەدەن جەتكەن تۇراقتى تىركەستە اڭشىلىق ارەكەتپەن قوسا سويلەۋ ارەكەتىن بىلدىرەتىن باستاپقى ءمانىن، سەمانتيكالىق بايلانىسىن ساقتاپ قالعان. ال ودان بولەك ماري تىلىندە دەربەس «چەچەن» ءسوزى دە بۇگىنگى كۇنگە دەيىن قولدانىلىپ كەلەدى. بۇل «ادەمى، عاجاپ، كوركەم، جاقسى» (س.684) («چەچەن كۋمىل» – «كوتەرىڭكى كوڭىل كۇي») دەگەن ماعىنالاردى بىلدىرەدى. دىبىستالۋى مەن ماعىناسى جاعىنان تۇركى ءتىلىنىڭ ءسىبىر-التاي توبىنا جاتاتىن تۋۆا تىلىندەگى نۇسقامەن دالمە-ءدال كەلەدى ەكەن. ياعني، بۇل ءسوز دە تۇپكى «ەلدەن ەرەك»، «ايرىقشا»، «كوپكە ۇقسامايتىن» دەگەن التاي توبىنداعى وزگە تىلدەردەگى ماعىنالارمەن بىردەي.
بۇل ءسوزدىڭ التاي توبىنا جاتاتىن تىلدەردىڭ ءالى اجىراماعان كەزىنەن، تىم كونە داۋىرلەردەن بەرى وزگەرىسسىز كەلە جاتقانىنا دالەل رەتىندە تۇڭعىس-مانجۇر تىلدەرىندە دە چەچەن، سەسەن فورمالارىنىڭ سول كۇيىندە ساقتالعاندىعىن ايتۋعا بولادى. ەۆەنك، ەۆەن، ناناي، ۇدەگەي، وروك، ءۇلشى سىندى شاعىن حالىقتاردىڭ بارلىعىنىڭ دا تىلىندە «چەچەن» ءسوزى: 1) اقىل، وي; 2) دانىشپان; 3) اقىلدى، ىسكەر; 4) جىلدام; 5) ەڭبەكقور (سراۆنيتەلنىي سلوۆار تۋنگۋسو-مانچجۋرسكيح يازىكوۆ. – لەنينگراد، 1975.ءىى ت. 471 س. 422س.) دەگەن ماعىنالاردا كۇنى بۇگىنگە دەيىن قولدانىلىپ كەلەدى ەكەن.
وسى ورايدا «شەشەن» سوزىنە قاتىستى بەلگىلى عالىم بازىلحان بۇقاتۇلىنىڭ پىكىرلەرى نازار اۋدارارلىق. عالىم بۇل ءسوزدىڭ ءتۇپ-توركىنىن كونە تۇرىك جازبا تىلىندە كەزدەسەتىن Seč- // Sač- ءتۇبىر مورفەمادان شىققان دەپ سانايدى. كونە ماتىندە «تاڭداۋ، سايلاۋ، ساناۋ» دەگەن ماعىنانى بىلدىرگەن بۇل تۇبىردەن كوپتەگەن وسى تۇلعالى تۋىندى سوزدەردىڭ پايدا بولعانىن ەسكەرتەدى. سونداي-اق، عالىم بۇل ەسكى ءسوز قولدانىسىنىڭ سارقىنشاقتارى قازىرگى قازاق ءتىلىنىڭ «ساي-, سايلاۋ، سان-, ساناۋ، ساناق، ساڭلاق، ساڭقىلداۋ، شەش-, شەشۋ-, شەشىم، شاش-, شاشۋ-, » دەگەن سوزدەرىندەگى جالپى سەمانتيكالىق كەڭىستىگىمەن ورتاق كەلەدى دەپ ەسەپتەيدى. بۇگىنگى كۇن بيىگىنەن الۋان ءتۇرلى وزگەرىستەرگە ۇشىراپ، ورىنسىز سەكىلدى كورىنەتىن بۇل نۇسقالاردىڭ ءتىلدىڭ ىشكى وزگەرۋ ۇدەرىسىن، دامۋ زاڭدىلىعىن مەڭگەرگەن جان ءۇشىن قيسىندى ماسەلە ەكەنىن ەسكەرتەدى عالىم.
«قازاق تىلىندەگى «شەشەن» ءسوزىنىڭ پروتوتۇرىكتىك تۇلعاسى *set- // sat- > . وسىنداي تۇلعالى ءتۇبىر مورفەمالار قازاق، موڭعول تىلدەرىندە كەزدەسەدى، ولاردىڭ set- // sat- ورتاق ءتۇبىر سوزدەرى «سەتىلۋ، تەسىلۋ، جىرىلۋ، تيۋ، جىرتىلۋ» دەگەن جالپى سەمانتيكالىق ءورىستى بىلدىرەدى» – دەيدى عالىم (بازىلحان ب. قازاق جانە موڭعول تىلدەرىنىڭ سالىستىرمالى-تاريحي گرامماتيكاسى (مورفولوگيا).- الماتى، 2000.- 349-347). ال «شەشەن» ءسوزىنىڭ تىكەلەي ماعىناسى – «تاڭداپ، ىرىكتەپ سويلەۋشى ءدىلمار» دەگەندى بىلدىرەدى ەكەن.
كونە موڭعول تىلىندە seč – // čeč – > ءتۇبىرلى سوزدەر 1. اقىل، وي، ۇعىنىقتى، پىسىق، 2. اسقان مەرگەن، 3. شەشەن بيلەر، شەشەن ادام دەگەن ماعىنالاردى بىلدىرەدى ەكەن.
Seč – > تۇبىرىنەن موڭعول تىلدەرىندە sečen // čečen>> سەتسەن، تسەتسەن – شەشەن، sečelekü> سەتسلەح – شەشەن سويلەۋ، شەشەندىك ايتۋ، sečerküü> تسەتسەرحۇۇ – اسا شەشەن ءتىلمار، تىم شەشەن، čečerheg> تسەتسەرحەگ – شەشەندەۋ، sečele> سەتسلەح – ءسوز جارىستىرۋ، شەشەندىك ونەر كورسەتۋ، čeče – مەرگەندىك، وق جەبەنىڭ دالمە ءدال ءتيۋى، ناقتى تيگىزەتىن دەگەن ماعىنا بىلدىرەدى (Sečenčoγtu Mongγol üges-ün ijaγur-un toli . Öbür mongγul-un arad-un keblel-ün qoriy-a. Köke qota, 1988.1537-1538).
قازىرگى موڭعول تىلىندە «تسەتسەن تسەلمەن» – وتە شەشەن، «تسەتسەن مەرگەن» –شەشەن، ءدىلمار، سوزگە شەشەن، «تسەتسەن ۇگ» – شەشەندىك ءسوز، «تسەتسەن ۋحاانتاي ءحۇن» – «شەشەن، اقىلدى ادام» دەگەن تۇراقتى ءسوز تىركەستەرى قولدانىلادى ەكەن. قولدانىستاعى موڭعول ءتىلى ەداۋىر وزگەرىسكە ۇشىراعانىمەن، كونە نۇسقالاردا كەزدەسەتىن «تسەتسەن» فورماسى لەكسيكا-فونەتيكالىق ەرەكشەلىكتەرىن ساقتاپ قالعان. سونىمەن قوسا، «تسەتسەن ۇگ تسەەجيند، تسەتسەگ ناۆچ ۋلاند» – «شەشەندىك ءسوز باسىندا، گۇل بايشەشەك تاۋىندا» دەگەن ماقال-ماتەلدەر بار. (تسەۆەل يا. مونگول حەلني توۆچ تايلبار تول. ۋلاانبااتار، 1966.- 912. 808-809; بازىلحان ب. مونگول-كازاح تول (موڭعولشا-قازاقشا سوزدىك).ولگي، 1984. -886 ح.700-701 ) سونداي-اق، كوپ قولدانىلاتىن «تسەتسەن» اتاۋى سول جەرلەردى مەكەندەيتىن حالىقتاردىڭ تىلدىك، ەتنوگرافيالىق تانىمدارىمەن بايلانىستى بولىپ كەلەتىن توپونيميكالىق، ونوماستيكالىق دەرەكتەردە ساقتالىپ قالعان. موڭعوليانىڭ سولتۇستىك-شىعىسىنداعى تۇتاس ءبىر ايماقتىڭ اتاۋى تسەتسەن بولسا، قازىرگى حالحاداعى ءتورت اكىمشىلىك وبلىستاردىڭ ءبىرى دە وسىلايشا اتالادى.
«تۇرىك، موڭعول رۋ-تايپالارىندا XII-XIII عاسىرلاردا Sečen > سەتسەن «شەشەن» ، sečet > سەتسەد –شەشەندەر دەگەن رەسمي اتاق بولعاندىعى بايقالادى. مىسالى، «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىندە» تايشۋىت تايپاسىنىڭ Tumbinai-Sečen > تۇمبىناي شەشەن، قوڭىرات تايپاسىنىڭ Dاi-Sečen > داي (ۇلىق) شەشەن، ماڭعىتتىڭ Quyildar-Sečen> قۇيىلدار شەشەن دەگەن ادامدارى اتالادى» (موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى (كونە موڭعول تىلىندەگى تۇپنۇسقالىق ترانسكريپتسياسى، عىلىمي ماعىنالىق اۋدارماسى مەن تۇسىندەرمەلەرىن، كورسەتكىشتەرىن جاساعان ءناپىل بازىلحان) سەريا «قازاقستان تاريحى تۋرالى موڭعول دەرەكتەمەلەرى» -I توم. -الماتى:دايك-پرەسس، 2006.-71, 77, 95), – دەپ بۇل اتاۋعا قاتىستى تاعى ءبىر ماڭىزدى تۇجىرىمدى عالىم ن.بازىلحان اتاپ وتەدى. كونە تۇرىكتەردەگى يابعۋ، شاد، تەگىن، ەلتەبەر جانە تۇتۇق دەپ كەلەتىن اتاۋلار سەكىلدى «شەشەننىڭ» دە ادامنىڭ لاۋازىمىن بىلدىرەتىن رەسمي اتاۋ بولعاندىعىن ايتادى.
مىسالداردان بايقاعانىمىزداي، «شەشەن» ءسوزى كەيبىر دىبىستىق ەرەكشەلىكتەرىمەن التاي توبىنا جاتاتىن تۇركى-موڭعول تىلدەرىنە، ءتىپتى فين-ۋگور، تۇڭعىس-مانجۇر، جاپون تىلدەرىنە دە كونە داۋىرلەردەن-اق ورتاق بولعان. بۇل ءۇردىس التاي تىلدەرىنىڭ تارامدالۋى ناتيجەسىندە دالالىق وركەنيەتتە ساقتالىپ قانا قويماي، قوعام دامۋىنا سايكەس جاڭا مازمۇنعا يە بولىپ وتىرعان.
ەندىگى ءبىر ەرەكشە نازار اۋدارىلۋعا ءتيىستى ماسەلە بار، بۇل «شەشەن» اتاۋىنىڭ كوپتەگەن التاي توبىنداعى تىلدەردە دىلمارلىقپەن قوسا «مەرگەن» ۇعىمىنا قاتىستى ماعىنادا ساقتالىپ قالۋى. بۇل ءسوزدىڭ العاشىندا كاسىبى اڭشىلىقپەن بايلانىستى التاي توبىنا كىرەتىن تايپالاردا قولدانىسقا ەنىپ، سول قاۋىمنىڭ دۇنيەتانىمى، نانىم-سەنىمى ناتيجەسىندە پايدا بولعانى اڭعارىلادى. «موڭعول، بۋريات-موڭعول، قالماق تىلدەرىندە قاقان، سەسە(ن), ءڭاڭا ءسوزىنىڭ «دانىشپان، اقىلگوي، دانا، تاپقىر» دەگەن ماعىنالارمەن قاتار «مەرگەن»، ءدال تيگىزەتىن، ءدال باساتىن دەگەن دە ماعىناسى بار. چەچەن، ساسان ءسوزىنىڭ بۇل ماعىنالارى التاي، ياكۋت، تۋۆا تىلدەرىندە دە كەزدەسەدى…» (قازاق ءتىلىنىڭ قىسقاشا ەتيمولوگيالىق سوزدىگى. – الماتى، 1966. 222 ب.). تىرشىلىك كوزى مال باعۋ نەمەسە ەگىن ەگۋ سىندى كوز الدىنداعى شارۋاشىلىقتى جۇرگىزۋمەن ەمەس، كۇندەلىكتى ءىشىپ-جەمىن تابيعاتتان ايىراتىن، جولىنىڭ بولۋ-بولماۋى بۇلىڭعىر، كەزدەيسوقتىققا تولى، ساتتىلىككە بايلانىستى بولىپ كەلەتىن اڭشىلىق كاسىبىمەن اينالىساتىن قاۋىمدا تىلسىم كۇشتەرگە سەنۋ، سودان سۇراۋ، سونىڭ قالاۋىنا سايكەس ارەكەتتەر جاساۋ وزەكتى بولدى. ءدال وسىنداي تابيعاتپەن بەتپە-بەت كەلگەن، ازىق-تۇلىكتىڭ ارتىق قورى جوق، ەرتەڭگى كۇنگە امان جەتۋدىڭ ءوزى ەكىتالاي جاعدايدا تىلسىم كۇشتەردەن كومەك سۇراۋ، سولاردىڭ راحىمىنا يە بولۋ اسا ماڭىزدى ەدى دە، وسىعان وراي سان قيلى ءجون-جورالعىلاردىڭ جاسالعاندىعى ايتىلادى. ال وسى جورالعىنى جۇرگىزەتىن كاسىبي ماماننىڭ عايىپتان حابار الاتىن، سوزبەن كەلىستىرىپ ەكى دۇنيە يەلەرىنىڭ دە كوڭىلىنەن شىعاتىنداي دىلمارلىعى بولۋى قاجەت سانالدى.
اتاپ وتكەنىمىزدەي، ادامداردىڭ نانىم-سەنىمى مەن تانىم-تۇسىنىگى ناتيجەسىندە وسىنداي ءجون-جوسىقتىڭ بولعاندىعى جانە ونداي جورالعىنى سوزگە جەتىك، تىلگە شەبەر ايتۋلى ءسوز زەرگەرىنىڭ جۇزەگە اسىرىپ وتىرعانى بەلگىلى بولىپ وتىر. ال ءدال وسى شارانىڭ ۇيتقىسى بولعان، عايىپتان حابار الۋعا قابىلەتتى، جاراتىلىسى بولەك، تىلسىم يەلەرىنە ايتقانىن ىستەتە الاتىن، اۋىزەكى سويلەۋدىڭ حاس شەبەرى ەرەكشە جاندى – شەشەن دەپ اتاعان دەگەن ويعا جەتەلەيدى.
وسىلايشا «شەشەن» ءسوزى ءوزارا قويان-قولتىق ارالاسىپ جاتقان نەگىزگى كاسىپتەرى، كۇنكورىس كوزى اڭشىلىقپەن بايلانىستى ءسىبىر-التايلىق تۇرىك-مونعول تايپالارىندا پايدا بولىپ، سول قاۋىمدا وزەكتىلىگىن جوعالتپاعان دەگەن قورىتىندى جاساۋعا بولادى. كوپشىلىككە ۇقسامايتىن ەرەكشە رۋحاني تۇلعانىڭ بۇل اتاۋى ەجەلدەن اڭشىلىق ورتادا قولدانىلىپ كەلگەن دە، كاسىبى مال جانە ەگىن ەگۋمەن بايلانىستى ورتاازيالىق تۇركىلىك قاۋىمدا بۇل ءسوز ايتىلماعان. تەك كەيىن شىڭعىسحان جورىقتارى كەزىندەگى ارالاسۋ، بىتە قايناسۋ ناتيجەسىندە قولدانىسقا ەنىپ، ماعىناسى ءبىرشاما تۇراقتاعان. سەبەبى، ءوز زامانىنداعى ءاربىر تۇرىك سوزىنە، اتاق-دارەجەلەردەن باستاپ كىسى ەسىمدەرىنە دەيىن مۇقيات سارالاپ، نازاردان تىس قالدىرماعان ءحى عاسىرداعى م.قاشعاريدىڭ «ديۋاني لۇعاتىندا» «شەشەن» ءسوزى كەزدەسپەيدى. اۋىزەكى سويلەۋ ۇدەرىسىنە، دىلمارلىققا قاتىستى ونداعان سوزدەر قولدانىلادى، ايتسەدە ءدال «شەشەن» «تسەتسەن»، «سوسون» ۇلگىسىندەگى سوزدەر ەش جەرىندە اتالمايدى. «وتكىر ءتىلدى»، «ءدىلمار» دەگەن ماعىناعا قاتىستى تۇرىكتەر «سيليك ەر» (ماحمۋد ال-كاشكاري. ديۆان لۋگات ات-تۋرك. پەر. ز-ا.اۋەزوۆوي – الماتى: دايك-پرەسس، 2005. 1288 س.369س.) دەگەن اتاۋدى قولداناتىنىن ايتادى. «اقىن، مۋزىكانت» دەگەن تۇسىنىكپەن «يراعۋ» (768 بەت) ۇلگىسىندەگى «جىراۋ» ءسوزى، ال «اقىلدى، وقىمىستى» دەگەن ماعىناعا قاتىستى «بيليك» (402 س.) ءسوزىنىڭ قولدانىلعانى ايتىلادى. دەمەك، «تۇركىمەن، قىپشاق، وعىز تۇرىكتەرىن ارالاپ، دەرەكتەر جينادىم» دەپ م.قاشعاريدىڭ ءوزى اتاپ وتكەندەي، ول قاۋىمداردا «شەشەن» ءسوزى ءحى عاسىردا قولدانىستا بولماعان، بۇل اتاۋ تەك ءبىر جارىم عاسىردان كەيىن، تۇركى-موڭعولدىق شىڭعىسحان جاساقتارىمەن بىرگە قولدانىسقا ەنگەن. ش.ءۋاليحانوۆتا دا وسى ارناعا ساياتىن ويلار اشىق ايتىلادى. ول بىلاي دەيدى: «قازاقتار قولداناتىن «شەشەن» ءسوزىنىڭ ءتۇپ-توركىنى – دانا، اقىلدى دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. بۇل كونە موڭعول ءسوزى، ەرتە زاماندا دا ءداپ قازىرگى قازاقتار قولدانىپ جۇرگەن ماعىنادا، از عانا دىبىستىق وزگەرىستە ايتىلعان. سولتۇستىك موڭعولدار – حالقاستار سوتسەن، سەتسەن دەپ تە ايتادى» (ش.ءۋاليحانوۆ. تاڭدامالى. – الماتى: «جازۋشى». 1985 ج. 119 بەت). دەمەك، بىرنەشە ءتىلدى ەركىن مەڭگەرگەن، ءتىلدىڭ وزگەرۋ زاڭدىلىقتارىنان جانە كونە تاريحي جادىگەرلەردى جيناستىرۋدان حابارى بار ش.ءۋاليحانوۆ بۇل ءسوزدىڭ شىعۋ توركىنىن، ماعىنالىق استارىن تاپ باسىپ وتىر. سونداي-اق، عالىم «كونە موڭعول ءسوزى» دەگەن ماڭىزدى پىكىردى ادەيى ەسكەرتەدى.
التاي توبىنا جاتاتىن تىلدەردە كەزدەسەتىن العاشقى نۇسقالارداعى «تسەتسەن»، «سەچەن»، «تسەتسەندە» فورمالارى ۋاقىت وتە كەلە ءتۇرلى دىبىستىق، ماعىنالىق وزگەرىستەرگە ۇشىراعانىمەن، ءتۇبىر مورفەماداعى سەمانتيكالىق بايلانىس بەلگىلى ءبىر دارەجەدە ساقتالىپ كەلگەن. مۇنداي بايلانىستىڭ ساقتالۋىن قويان-قولتىق ارالاسىپ جاتقان حالىقتاردىڭ ورتاق ويلاۋ جۇيەسىمەن، تۇرمىس-تىرشىلىگىنىڭ، دۇنيەتانىمىنىڭ ۇقساستىعىمەن تۇسىندىرۋگە بولادى. مونعول جانە تۇركى تىلدەرىندەگى «شەشەن» ءسوزىنىڭ ورتاقتىعى جانە ولاردىڭ وزگە دە تۋىندى سوزدەردى جاساۋعا قاتىسى جايىندا كورنەكتى عالىم ە.ىسمايىلوۆ اسا قىزىقتى دا قۇندى پىكىر ايتادى: «بۋريات-مونعول تىلىندە جىرشى مەن شەشەننىڭ توركىنى ءبىر، حۇرچي مەن حۇرچين – التىن سكريپكا ويناۋ نەمەسە گۋلشين – قادىرلى ايەل، سوسون – شەشەن – اقىلدى ايەل، گۇل ماعىناسىندا ايتىلىپ، اقىن-جىرشىنى قادىر تۇتىپ، ولەڭ-جىرىن دا قاسيەتپەن جىرلايتىن بولسا كەرەك. الپامىستاعى گۇلبارشىن ەسىمى وسى موتيۆتەرگە تامىرلاس شىعار. جىرشى، شەشەن دەگەن سوزدەردىڭ قازاقتىڭ ءوز تۇسىنىگىندە قالىپتاسۋىندا بۋريات-مونعول تىلدەرىمەن تەكتەستىگى جوق ەمەس»، (ىسمايىلوۆ ە. جامبىل جانە حالىق اقىندارى. – الماتى: «سانات». 1996 ج. 35 ب.) – دەپ جازادى عالىم. وتە ماعىنالى تۇجىرىم. بۇل جەردە دە جوعارىدا اتالاتىن – -چين، -شين، -شەن، -سون، -تسەن ت.ب. دىبىستىق وزگەرىستەرگە قاراماستان، ءتۇبىر مورفەمالاردان باستاۋ الاتىن تۇپكى سەمانتيكالىق بايلانىستىڭ بار ەكەندىگىن عالىم جوبالاپ وتىر.
1966 جىلى جارىق كورگەن «قازاق ءتىلىنىڭ قىسقاشا ەتيمولوگيالىق سوزدىگىندە» شەشەن ءسوزىنىڭ موڭعول تەكتەس حالىقتارمەن قاتار تۇركى حالىقتارىنداعى فونەتيكالىق، لەكسيكالىق ەرەكشەلىكتەرى ءبىرشاما تياناقتى باياندالادى. جوعارىدا اتالعان ءتۇبىر مورفەمانىڭ فونەتيكالىق، ماعىنالىق وزگەرىستەرىن دە ءدال كورسەتەدى: «شەچان، ءساسان ءسوزى قىرعىز، قاراقالپاق، وزبەك، باشقۇرت تىلدەرىندە دە قازاق تىلىندەگىدەي ماعىنادا قولدانىلادى. وزبەك تىلىندە چەچان ءسوزىنىڭ «نەگە بولسا دا ۇستا، شەبەر»، تۋۆا تىلىندە (چەچەن) «ادەمى، كوركەم» دەگەن قوسىمشا ماعىنالارى بار. موڭعول، بۋريات-موڭعول، قالماق تىلدەرىندە قاقان، سەسە(ن), ءڭاڭا ءسوزىنىڭ «دانىشپان، اقىلگوي، دانا، تاپقىر» دەگەن ماعىنالارمەن قاتار «مەرگەن»، ءدال تيگىزەتىن، ءدال باساتىن دەگەن دە ماعىناسى بار. چەچەن، ساسان ءسوزىنىڭ بۇل ماعىنالارى التاي، ياكۋت، تۋۆا تىلدەرىندە دە كەزدەسەدى… شەشەن ءسوزى – شەش (چەچ، سەس، تسەس، تسەتس) ءتۇبىرى مەن –ەن قوسىمشاسىنان تۇراتىن تۇرىك، موڭعول تىلدەرىنە ورتاق ءسوز بولۋى مۇمكىن» (قازاق ءتىلىنىڭ قىسقاشا ەتيمولوگيالىق سوزدىگى. – الماتى، 1966. 222 ب.). كوپتەگەن تىلدەردە ماعىنالىق ءارى دىبىستىق ەرەكشەلىكتەرىن وزگەرىسسىز ساقتاپ قالعان بۇل سوزگە قاتىستى عالىمدار ورىندى نازار اۋدارىپ، وتە ماڭىزدى عىلىمي تۇجىرىمدار جاساعان.
سونىمەن، «شەشەن» ءسوزى كونە داۋىرلەردەگى قولدانىسىندا ابىز، جىراۋ، سال، سەرى، سىنشى، مەرگەن دەگەن سەكىلدى كىسى ەسىمىنە قوسارلانىپ، ونىڭ دانالىعىن، اقىلدىلىعىن، قوعامداعى ستاتۋسىن ايقىندايتىن، كوپشىلىكتەن ەرەكشەلەندىرەتىن ارنايى اتاۋ رەتىندە كورىنەدى. كەلە-كەلە ورال-التاي توبىنا جاتاتىن فين-ۋگور، تۇڭعىس-مانجۇر، موڭعول-تۇركى حالىقتارىنىڭ تىلدەرىندە ءىشىنارا ماعىنالىق جانە دىبىستىق وزگەرىستەرگە ۇشىراپ، كوپتەگەن تۋىندى سوزدەردىڭ پايدا بولۋىنا ىقپال ەتەدى. موڭعول، بۋريات، قالماق تىلدەرىندەگى «تسەتسەن»، «قاقان»، «سەسە(ن)»، «ءڭاڭا» فورمالارىنىڭ «دانىشپان، اقىلگوي، دانا، تاپقىر»، «مەرگەن»، «جەبەنى ءدوپ تيگىزەتىن»، «ءدال باساتىن»، «تاڭداپ، ىرىكتەپ سويلەۋشى ءدىلمار»، تۋۆا تىلىندە «چەچەن» – «ادەمى، كوركەم»، وزبەك تىلىندە «چەچان» ءسوزى «سويلەۋگە شەبەرلىكپەن» قاتار «نەگە بولسا دا ۇستا، شەبەر» دەگەن ماعىنالاردى بەرۋى – بۇل ءسوزدىڭ ءمانىن ايقىنداي تۇسەدى. بۇل ءبىر عانا قاسيەتتى، ايتالىق، سوزگە دىلمارلىقتى، مەرگەندىكتى نەمەسە ادەمىلىكتى بىلدىرەتىن ءسوز ەمەس. بۇل، وسىنداي انىقتاۋىش سوزدەردىڭ بارلىعىنىڭ ماعىنالارىن بىرىكتىرەتىن، ورتاق سيپاتتارىن بىلدىرەتىن ءسوز. مىنە، وسى ماعىنالاردىڭ بارلىعىنىڭ دا اينالىپ كەلگەندە تۇيىسەتىن تۇسى: «شەشەن» – ادەتتەگىدەن ەرەكشە، كوپكە ۇقسامايتىن، وزگەلەردەن بولەك ايرىقشا قاسيەتتەرگە يە تۇلعا. بۇل جوعارىدا اتالاتىن قاسيەتتەردىڭ بارلىعىن جيناقتايتىن بەلگىلىك اتاۋ بولعاندىعىن كورسەتەدى. ول ەرەكشەلىك نەمەسە قاسيەت ءارتۇرلى سيپاتتاردا كورىنۋى مۇمكىن. بىرەۋ مەرگەندىگىمەن، بىرەۋ ۇستالىعىمەن نە سۇلۋلىعىمەن، ەندىگى بىرەۋ دانالىعىمەن ەرەكشەلەنگەن دە، ولاردىڭ وسىنداي ارتىقشىلىعىن، ەلدەن ەرەك قاسيەتىن ورتاق «شەشەن» دەگەن جالپى اتاۋمەن اتاعان. سول سەبەپتى دە ءبىر تىلدە بۇل ءسوزدىڭ «مەرگەن»، تاعى بىرىندە «كۇشتى»، «كوركەم» دەگەن ماعىنالارى ساقتالىپ قالعان. ياعني، ورتاق ماعىناسى «جاراتىلىسى بولەك، جالپى جۇرتشىلىقتان ەرەكشە تۇلعا» دەگەنگە سايادى. بۇل اتاۋ حالىقتاردىڭ ميفتىك، تاڭىرلىك دۇنيەتانىمدارىمەن دە بايلانىستى. دۇنيەگە كەلۋى عاجايىپ تۋ موتيۆتەرىمەن استاسىپ جاتاتىن ايگىلى شىڭعىسحان – تەمۋچيننىڭ ارعى اتالارىنا «شەشەن» ءسوزى قوسارلانىپ ايتىلادى. «بىزگە بەلگىلى شىعىس جازبالارىندا شىڭعىسحاننىڭ ارعى بابالارى سانان سەتسەندە تسيبيبيگاي سەتسەن دەپ اتالعان» – دەپ جازادى ش.ءۋاليحانوۆ (ش.ءۋاليحانوۆ. تاڭدامالى. – الماتى: «جازۋشى». 1985 ج. 119 بەت). ويلاناتىن ماسەلە. جوعارىدا ايتقانىمىزداي، التايلىقتاردا باقسىلاردىڭ جوعارعى كيەسى، عالامدى جاراتۋشى ولگەننىڭ (ۋلگەن) تاپسىرماسىمەن جان-جانۋارلارعا تىرشىلىك مەرزىمىن ۇلەستىرىپ ديارا چەچەننىڭ ءجۇرۋى ويىمىزدى ايقىنداي تۇسەدى.
التاي توبىنان اجىراپ تۇركى تايپالارىنىڭ جەكە-جەكە قاۋىم بولىپ قالىپتاسۋى بارىسىندا بارلىق تۇركى حالىقتارىنىڭ تىلدەرىندە جەكەلەگەن دىبىستىق وزگەرىستەرىمەن بۇل ءسوز ساقتالىپ قالدى. چەچەن، سەسەن، ساسان، سوسون، شەشەن، چەچان ت.ب. ۇلگىلەردە دىبىستالىپ، التاي، ياكۋت، شور، قىرعىز، وزبەك، ۇيعىر، تاتار تىلدەرىندە نەگىزگى ماعىناسىنا قوسا، ادامنىڭ ايرىقشا قاسيەتتەرىن بىلدىرەتىن ءسوز رەتىندە قولدانىلىپ كەلەدى. قازىرگى باشقۇرت تىلىندە بىزدەگى ايتىس اقىنى سەكىلدى اياق استىنان تاۋىپ ايتاتىن سۋىرىپسالما حالىق اقىنىن «سەسەن» دەيدى. قىرعىزدارداعى «چەچەن» ءسوزى بىزدەگى شەشەن سوزىمەن ماعىنالاس، «سۋلۋنۋن كوركۇ كوزۇندو، چەچەندين كوركۇ ءسوزۇندو» – «سۇلۋدىڭ كوركى كوزىندە، شەشەننىڭ كوركى سوزىندە». تاتار تىلىندە «ءچاچان» دەپ تەك ايتىلۋىنداعى ازداعان وزگەشەلىگى بولماسا، ماعىناسى بىردەي. ۇيعىر تىلىندە نەگىزگى ماعىناسىنا قوسا «ءتانى كىرشىكسىز تازا» دەگەن قوسالقى ءمانى بار. ال قازىرگى وزبەك تىلىندە «چەچان» ءسوزى «شەبەر سويلەيتىن ادام» دەگەن ماعىنامەن قاتار «گۇل ءوسىرۋشى» جانە «اسقان مەرگەن» دەگەن قوسىمشا كونە ماعىنالارىن ساقتاپ قالعان.
وسى «گۇل ءوسىرۋشى» دەگەن ماعىنانىڭ ار جاعىندا دا «شەش»، «شەشەك» دەيتىن كونە ءتۇبىر جاتىر. «ديۋاني لۇعاتتا» «جاجاك» – گۇل (368 بەت) تۇرىندە كەزدەسەدى. «شەشەك اتتى»، «بايشەشەك» ۇلگىسىندەگى تىركەستەردە ساقتالىپ قالعان وسى ءسوز سۇلۋلىقپەن، كوز تارتار ەرەكشە ادەمىلىكپەن بايلانىستى. موڭعول تىلىندە «تسەتسەگ» دەپ ايتىلادى. ە.ىسمايىلوۆ «سوسون – شەشەن – اقىلدى ايەل، گۇل ماعىناسىندا» (ىسمايىلوۆ ە. جامبىل جانە حالىق اقىندارى. – الماتى: «سانات». 1996 ج. 35 ب.) دەگەندە وسىنى مەڭزەپ وتىر. ادەمى سويلەۋ، سۇلۋ ءسوز ايتۋ شەشەندىك سانالۋى وسىلايشا سوزبەن ايرىقشا كوركەم بەينە جاساۋمەن استارلاس.
ال قازاق حاندىعى قۇرىلعان كەزەڭگە مەڭزەيتىن ءاز جانىبەكتىڭ ۇزەڭگىلەسى جيرەنشە شەشەننەن باستاپ ءحىح عاسىرداعى دوسبول شەشەنگە دەيىنگى قازاق ەلىنىڭ تاريحى دا شەشەندەردىڭ قوعامدىق قىزمەتىمەن تىعىز بايلانىستى بولىپ كەلدى. سولاردىڭ ىشىندە سىرىم شەشەن، ساققۇلاق شەشەن، جانقۇتتى شەشەن، نوعايباي شەشەن دەپ ولاردى اقىن، جىراۋ، بي، سال-سەرىلەردەن ەرەكشەلەندىرىپ، سولارمەن قاتار دەربەس ءبىر قوعامدىق ينستيتۋت رەتىندە «شەشەن» دەپ اتايدى. دەمەك، جىراۋ – جىراۋ، سال – سال، سەرى – سەرى، ال، شەشەن – شەشەن.
وزگە تۇركى تىلدەرىندەگى ماعىنالارىنان ەرەكشەلىگى، قازاق تىلىندە «شەشەن» ءسوزى «قيىننان قيىستىرىپ سويلەيتىن شەبەر» دەگەن ءبىر عانا ماعىناعا تۇراقتادى. قازاقتىڭ ەپوستىق جىرلارىندا دا «شەشەن» ءسوزى ءبىزدىڭ قازىرگى قولدانىپ جۇرگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. «قوبلاندى باتىر» جىرىندا بۇل ءسوز مىناداي ۇلگىدە كەزدەسەدى:
«سوندا قوبلاندى سويلەيدى:
«قىزىل ءتىلىم شەشەن-ءدى،
قاتاردان باسىم كوسەم-ءدى» (قوبلاندى باتىر. – الماتى: Arna-b, 2010. – 552 بەت. 47 بەت). ەندى قازاق تىلىندە «شەشەن» ءسوزىنىڭ نەلىكتەن وسى ءبىر عانا ماعىناعا تۇراقتاۋىنىڭ سەبەبىنە ءۇڭىلىپ كورەلىك.
كوشپەلى تىرلىك كەشىپ، مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسقان قازاق قوعامىندا ءومىر ءسۇرۋ ەرەجەلەرىنىڭ بارلىعى دا سول كوشپەلى جاعدايعا بەيىمدەلدى. جاز – جايلاۋ، كۇز – كۇزەۋ، قىستاۋ مەن كوكتەمەدە توقتاۋسىز مال قامىمەن كوشىپ جۇرگەن قاۋىمعا بيۋروكراتتىق جۇيە قولايسىز ءارى جات بولاتىن. سەبەبى، ايتىلعان ءسوز بەن شىعارىلعان شەشىم تاپ سول ساتتە بارشاعا تۇسىنىكتى، قيسىندى ءارى ءادىل بولۋى قاجەت ەدى. كۇندەلىكتى ۇرپاق تاربيەسى مەن ءجون-جورالعىلاردان باستاپ، كىسىنىڭ قۇنى سەكىلدى ۇلى داۋلارعا دەيىنگى كەلەلى ماسەلەلەر اۋىزشا شەشىمىن تاۋىپ جاتتى. رۋلار اراسىندا بىتپەس داۋعا، قيان-كەسكى ۇرىس پەن بارىمتاعا ۇلاسقالى تۇرعان «ەردىڭ قۇنىن – ەكى اۋىز سوزبەن شەشۋ»، ايتتىرىلعان جەسىرىنەن ايرىلىپ نەمەسە جەر داۋىنان ىشتەرىنە قان قاتقان ىمىراسىز ەكى تاراپتى سوزبەن ءيىپ اكەلىپ، ءوز كەسىمىنە مويىنسۇندىرۋ – ىلۋدە ءبىر تۋاتىن سۇڭعىلا دانىشپاننىڭ عانا قولىنان كەلەتىن اسا قاسيەتتى ونەر ەدى. وسىنداي «ونەر الدى – قىزىل ءتىل» بولعان، «ايتىلعان ءسوز – اتىلعان وق» رەتىندە قابىلداناتىن قاۋىمدا قيىننان قيىستىرىپ سويلەي ءبىلۋ، ەلدىڭ ءسوزىن ۇستاۋ – ەڭ جوعارعى قاسيەت، ەڭ قادىرلى كاسىپ سانالدى.
كونە seč – // čeč – > شەش- تۇبىرىنەن كوپتەگەن تۋىندى سوزدەردىڭ پايدا بولعانىن ايتتىق. بايشەشەك، شەشەك اتتى سەكىلدى كوگەرۋدى، گۇل اتۋدى، سۇلۋلىقتى بىلدىرەتىن سوزدەر سونىڭ ءبىر پاراسى. سونداي تۋىندى سوزدەردىڭ ەندىگى ءبىر تارماعى – شەشۋ ەتىستىگى. قالاي بولعاندا دا، قازاق تىلىندەگى «شەشەن» ءسوزى ماعىنالىق جانە دىبىستالۋ جاعىنان وسى تۇركى تىلدەرىندەگى «شەشۋ» ەتىستىگىنەن الشاق جاتقان جوق. ءتۇپ-توركىنى ءتۇيىندى ءىستى، كەلەلى ماسەلەنى سوزبەن شەشۋگە مەڭزەيتىن بۇل تەرمين وسى «شەشۋ» ەتىستىگىمەن دە بايلانىستى بولۋى مۇمكىن. قازاق تىلىندەگى «شەشەن» فورماسىنىڭ وزگە تىلدەردەگى ماعىنالارى سەكىلدى ءارتاراپتانباي، ءبىر عانا ماعىناعا تۇراقتاپ قالۋىنا ونىڭ التاي توبىنداعى تىلدەرگە ورتاق العاشقى «ەلدەن ەرەك تۇلعا» دەگەن كونە ماعىناسىمەن بىرگە كەيىنگى داۋىرلەردەگى «ءىستىڭ اق-قاراسىن اجىراتۋ، شەشۋ» فۋنكتسياسى دا اسەر ەتكەن سىڭايلى. شەشەن ءسوزىنىڭ كونە ماعىناسى «ەلدەن ەرەك» تۇلعاعا قاتىستى جالپى اتاۋ دەسەك، ءتىلدىڭ كۋلتى قالىپتاسقان قاۋىمدا ايرىقشا بولۋ – ول وسى ەڭ باستى، كوپشىلىك مويىندايتىن ونەردى – سويلەۋدى مەڭگەرۋ بولاتىن. سونىڭ سالدارىنان قازاق قوعامىندا شەشەن – قوعامدىق ينستيتۋت دەڭگەيىنە كوتەرىلدى.
ش.ءۋاليحانوۆتىڭ: «قازاقتار قولداناتىن «شەشەن» ءسوزىنىڭ ءتۇپ-توركىنى – دانا، اقىلدى دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى» دەگەن پىكىرى دە وسى ويمەن ۇشتاسادى. العاشقى نۇسقانىڭ ەجەلگى تسەتسەن، چەچەن، سەسەن فورمالارىنان باستاۋ العانىنا داۋ جوق. سونىمەن قاتار، قازاقتارداعى «شەشۋ» ەتىستىگىنە -ەن جۇرناعى جالعانۋ ارقىلى «شەشەن» تۋىندى زات ەسىمى پايدا بولىپ، دارالانا ءتۇستى مە دەپ ويلايمىز. زات ەسىم تۋدىرۋشى -ان، -ەن فورمالارى باسقا دا سوزدەردە كەزدەسەدى. ۇلان، وتان, ورەن، قورەن ت.ب. مۇنان ارى «شەشۋ» سوزىنەن «ءىستىڭ شەشىمى، شەشۋى» نۇسقالارى شىعادى. ال تسەتسەن، سەسەن ۇلگىسىندەگى اتاۋ ءسوز تۇرىندە عانا ساقتالىپ قالسا، قازىرگە دەيىن قولدانىستاعى «شەشىم»، «شەشۋى» سىندى تۋىندى سوزدەرمەن بايلانىسى بولماس ەدى.
سونىمەن، شەشەن – كەلەلى ءتۇيىندى ءىس پەن داۋلى ماسەلەنى كوركەم تىلمەن، تاپقىرلىقپەن شەشەتىن، كەز-كەلگەن باسقوسۋدا كوپتىڭ كوكەيىندەگىنى تاپ باسىپ تاۋىپ، سوزبەن تىڭداۋشىلاردى ۇيىتا بىلەتىن ويى ۇشقىر، دانا، اقىلدى ءسوز زەرگەرى. الەۋمەتتىك قۇبىلىس رەتىندە شەشەندىك ونەردىڭ پايدا بولۋىنا قوعام ومىرىندەگى وزەكتى دەگەن ماسەلەلەردى ۇجىم بولىپ تالقىلاۋ، ولاردى بىرلەسە شەشۋ قاجەتتىلىگى اسەر ەتتى دەسەك، سول ماسەلەنى شەشۋدەن «شەشەن» فورماسى شىعىپ وتىر. العاشقى شىعۋ توركىنى كونە نۇسقادان باستاۋ السا، كەيىنگى قوعامداعى، قازاقى ورتاداعى ماعىناسىنا تۇراقتاۋىنا «ماسەلەنى شەشۋ» فۋنكتسياسىنىڭ اسەرى بولعان سىڭايلى.
ەڭ سوڭعى 15 تومدىق «قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ سوزدىگىندە» «شەشەن. 1.سوزگە اعىپ تۇرعان، قىزىل ءتىلدى، تىلگە جۇيرىك ادام; 2. (لات. وrator) شارشى توپ الدىندا تاپقىرلىق تانىتىپ، نانىمدى، شەبەر سويلەۋشى ادام; 3. بي، ءدىلمار» (قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ سوزدىگى. ون بەس تومدىق. XV توم. 828 ب. 356 ب.) دەگەن تۇسىنىك بەرىلەدى. بۇل تۇسىنىكتەمەلەر مەن تۇجىرىمداردىڭ بارلىعى دا شەشەن ءسوزىنىڭ ءتۇرلى تاريحي كەزەڭدەردەگى سان الۋان ماعىنالارىنىڭ كومەسكىلەنىپ، تەك بۇگىنگى تاڭداعى قولدانىستاعى ماعىناسىنا وراي بەرىلىپ وتىرعان نۇسقالارى. قالىپتاسقان قۇقىقتىق، ساياسي-الەۋمەتتىك، تۇرمىستىق جاعدايلارعا بايلانىستى شەشەندەردىڭ قازاق قوعامىنداعى زاڭگەرلىك، ەلشىلىك، اكىمشىلىك ت.ب. قىزمەتتەرىنىڭ بارلىعى دا تاريح قويناۋىندا قالىپ، شەشەن تەرمينى جوعارىدا تۇسىنىك بەرىلگەن ماعىناعا تۇراقتاعان. ءبىر عانا ءسوزدىڭ استارىندا وسىنشاما تىلسىم سىرلاردىڭ جاتقانى ءمالىم بولدى.
ماماي احەت، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى،
الماتى قالاسى تىلدەردى دامىتۋ، مۇراعاتتار جانە قۇجاتتاما باسقارماسى باسشىسى.
"dalaneuws"kz
