Materıaldyq emes mádenı murany (MEMM) qorǵaý jónindegi úkimetaralyq komıtet 2020 jyldyń 14-19 jeltoqsany aralyǵynda onlaın rejımdegi 15-sessııa aıasynda «Toǵyzqumalaqtyń» materıaldyq emes mádenı muranyń reprezentatıv tizimine endi, ıaǵnı ulttyq halyqaralyq mádenı resmı tizimge engendikten, bul ulttyq zııakerlik sporttyń álemdik deńgeıde damýǵa rýhanı jol ashyldy deýge bolady. Alaıda, bul daıyn resýrs pen materıaldyq, basqalaı múmkindik deýge bolmaıdy. Bul zerdelik sportty damytý mindeti qalaı bolǵanda da, sol materıaldyq emes nysannyń tutýshy (nosıtel) taraptarynyń ǵana moınyna júkteledi. Buǵan qatysty jýyrdaǵy qazaq Úkimetiniń toǵyzqumalaq oıynyn orta bilim baǵdarlamasyna egizý boıynsha máseleni qaraýy – quptarlyq. Alaıda... Onyń ulttyq oıynnan sportqa aınalý mártebesin qaraýdan bastaý kerek edi.Osyǵan oraı, bul oıyndy damytý jolyndaǵy kedergi bolyp otyrǵan bir ǵana máseleni ashý men onyń sheshý jolyn usynýdy maqsat etip otyrmyz.
Shyn máninde toǵyzqumalaqty damytýǵa IýNESKOnyń tiziminiń qajeti shamaly. Eń áýeli sol oıynnyń basty tutýshylary kelisip, keńesip máselelerdi birge sheshýi kerek. Eger ondaı birlik bolmasa, ondaı bar másele sheshilmeıdi, kerisinshe qordalana túsedi, odan ári ýshyǵady. Toǵyzqumalaq oıynyna ázirge basty eki el tutýshy bolyp tabylady: Qazaqstan men Qyrǵyzstan.
Másele nede? Atalmysh oıynnyń halyqaralyq deńgeıdegi moıyndalǵan ataýynyń joqtyǵy. Qazaq tarapy – toǵyzqumalaq, al qyrǵyz jaǵy – toǵyzkorgool, túrikter - mangala/gechıýrme ataıdy. Sóıtip, ózge jurt túgili úsh halyq úsh jaqqa tartyp otyr... Másele ataýdyń alýandyǵy ǵana emes, osydan týyndaıtyn ortaq qundylyqty damytýǵa degen nıet pen jumystyń joqtyǵynda, resýrstardyń shashylýynda jáne túrli pozıııanyń ózara jaǵalasýǵa jumsalyp, áleýettiń rásýá bolýynda! Bir oıynnyń bulaısha qubylýynyń artynda birikpestik jatyr, jasandy ambıııa men oıynnyń biriktirgish qýatyn sezbeý bar! Jáne bul rýhanı qundylyqty búgingi jalpytúrkilik suranysqa paıdalana almaý men onyń túpki mazmunyn túsinbeýdiń kesiri bar!Másele – bul oıyndy qoly jetkenniń bári kórpeni ózine tartqylap, aqyrynda ony bólshektep, damyta almaı otyrǵanynda.
Toǵyzqumalaqtyń ıesi kim? Bul oıyn barlyqtúrkilerge tán. Ol - búkiltúrkilik ortaq tarıhı-rýhanı ıgilik. Bul oıyn paıda bolǵanda 4000-5000 jyl buryn ony bólshektep otyrǵan búgingi etnostar bolǵan joq. Demek, toǵyzqumalaqtyń avtory – qazaq ta, qyrǵyz da, túrik te emes, bulardyń arǵy ata-babalary! Jáne bul babalar búgingi 40 shaqty túrkilerdiń bárine de ortaq edi. Endeshe sodan bergi kezeńde tarıhtan ótkeni men ótpegeni bar barsha túrki jurttary bul oıynǵa ózderiniń muragerlik etý boıynsha zańdyq bolmasa da rýhanı qaqy ábden bar. Jáne bul oıyndy búgingi kúnge deıin saqtap kelgen qazaq pen qyrǵyzǵa, qaraqalpaqqa raqmetten basqa eshteńe tımese, olardyń ókpeleýge buǵan qaqy joq. Sebebi, budan ári jeke-jeke aman qalý da, damý da múmkin emes. Osy bir zamannyń qatal talabyn búgingi ómirdiń ózegi ete almaǵandar rýhanı qundylyqty bylaı qoıǵanda, halyqtyń ózine de obal jasamaq.
Endeshe toǵyzqumalaq – qazaqtyń ne qyrǵyzdyń bolmasa túrik pen qaraqalpaqtyń emes, jalpytúrkilik zııatkerlik oıyn retinde jarııalanýy kerek! Osylaısha bul oıynǵa 200 mıllıondyq túrkilerdiń óz oıyny retinde óz ustanymyn áıgilep, onyń damýyna tikreleı qatysy bar sezimderin oıatamyz, sol arqyly birden bul oıynnyń qolda bar qyrýar tutýshysyn (nosıtelin) qalpyna keltiremiz!
Shyn máninde, altaı, qaraqalpaq, qazaq,qyrǵyz,tyva halyqtarynda saqtalǵan bul oıyndy áli kúnge biregeıleý bolmaǵandyqtan, ony álemge túrli ataýmen tartqylap taratý qıynǵa túsýde ári basqa jurtty bylaı qoıǵanda, «qumalaqqa» ataýynatúrki halyqtarynyń ózderi qyzyqpaı otyrǵanynda. Eger biz bul oıyndy atalǵan bes halyqtyń emes, barsha túrkilerdiń oıyny desek, ony taratý áp sátte júredi. Jáne bul abyroı oıyndy saqtap kelgen tórt-bes halyqqa birdeı bolmaq. Ol úshin zerdelik bul oıynǵa túrkilerge ortaq ózekti ataý qajet.
Ondaı ataý múmkin be? Bolǵan ba? Bolǵanda qandaı! Ol ataý – «toǵyzat»! Jyp-jınaqy ári jalpytúrkilik ortaq sóz. Túrkilerdiń birden bir mádenı qundylyǵyn pash etetin sóz. Bul sóz - túrki babanyń 6000 jyl burynǵy atty úıretip, oǵan minip shapqanynan basqa sodan keıingi bir-eki myńjyldyq ishinde jylqy minýdi fızıkalyq sport pen kólik qana emes, ony aqyl-oıdy damytatyn zerdelik sportqa da aınaldyryp, oılaý mádenıetin ornyqtyrǵanynyń taǵy da birden bir kýáligi!
Máseleni sheshýdiń baıyby. Shyntýaıtyna kelgende, biz máseleni qoldan jasap júrmiz. Dálirek aıtsaq, bul oıynnyń nashar zerttelý kesirinen HIH ǵasyrdyń 70-jyldaryna deıin qalaı atalǵanyn da bilmeı kelgenbiz.
Qumalaq – keıbir azamattar aıtqandaı «ulttyń kody» emes, onyń quldyq kody. Qazaqtyń gendik te, ulttyq ta kody – altymyńjyldyq tarıhy men Botaı mádenıetin qaldyrǵan – jylqy jaryqtyq! Biz bodan bolǵan kúnnen bastap jylqy-kodtan ajyrap, pyshyraǵan qumalaq-kodty tutynýǵa kóshtik. Ondaı jalǵan kodtan ajyraý egemen bolǵan eldiń eń birinshi sharýasy bolýy kerek edi.
Oıyn sonda qalaı atalǵan? Toǵyzqumalaq oıynyn baıqap alǵash ret tarıhta hatqa túsirgen patshalyq Reseıge qarasty qyrǵyzdyń Toqmaq qalasyn basqarǵan, jergilikti halyqtardyń turmys-tirshiligin baqylap zerdelegen etnograf G.S. Zagrıajskıı óziniń «Togýz-ad (kazahskaıa ıgra)» atty shaǵyn sıpattamasyn 1874 jylǵy «Týrkmenskıe vedomostı» jarshysynyń №29 sanynda «Byt kochevogo naselenııa dolın Chý ı Syr-Darı» atty kólemdi eńbeginiń aıasynda keltirip ótken. Osy eńbek arqyly oıynnyń HIH ǵasyrdyń 80-jyldarynadeıin «toǵyzat» atalǵany málim bolyp otyr.
1887 jyly orys geografy ári etnografy Krasnov A.N. óziniń «Ocherk byta Semırechenskıh kırgız» atty jazbasyn jarııalap, qazaqtyń zerdelikoıynyna qatysty bylaı baǵa beripti: «Togyzkýmalak ochen ostroýmnaıa ıgra, zastavlıaıýaıa kırgız lomat golový ne menee, chem ý nas shahmaty. V perevod na rýsskıı togýz kýmalak znachıt devıat katyshkov baranego pomıata – nazvanıe prıamo pokazyvaıýee, chto eto ızobretenıe prınadlejıt ısklıýchıtelno kochevnıkam». Mazaq bolýymyzǵa suranyp tur emes pe?! Shamasy, avtordyń bul eńbegi shyqqan kezde bodandyqqa ushyraı bastap, kóshpeli qundylyqty tárk etken otyryq sananyń ornyǵa bastaǵanynańǵara alamyz; halqymyzdyń tanymy men bolmysy ózgerip, oıynnyń da burynǵy attyly-mádenı mazmuny kómeski tartyp, nomadtyq «toǵyzat» ataýynan «toǵyzqumalaq» bolyp ózgergendigi baıqalady emes pe?! Reseı zertteýshileriniń taǵy biri - etnograf N.Pantýsov «Kırgızskaıa ıgra togýzkýmalak» atty maqalasyn 1906 jyly jarııalady, oıyn munda da «toǵyzqumalaq» ataldy. Odan bergi eńbekterdiń bárinde osy ataý ornyqty.Ornyqqany óz aldyna, ony maqtanyshtyń tıegine aınaldyrdyq. Odan basqa sharamyz da joq edi. Sondaı oıynnyń baryna máz boldyq, qalpyna keltirdik, resmı qolǵa aldyq. Tipti, «qumalaq» sózi arqyly ony «shopandar algebrasy» dep pıarjasadyq. Osydan kelip, qumalaqty ulttyq kod ete bastadyq. Shyn máninde taý-tasta tabylyp jatqan bul oıynnyń tasqa qashalǵan taqtasy solaı tujyrymdaýǵa negiz bola ma, joq pa, onda sharýamyz bolmady.
Endi toǵyzat oıynyn zerttegen, zerdelegen, ony qalpyna keltirýge qatysqan avtorlarǵa sóz bereıik.
S.Amanjolov[«Toǵyzqumalaq (qazaqtyń ulttyq oıyny)», Sársen Amanjolov jáne qazaq folklory / Jaýapty red. ári qurast. A.S. Amanjolov. Almaty: «Ǵylym» ǵylymı baspaortalyǵy, 2004.]: «V ýkazannyh 18 lýnkah, v kajdýıý do nachalo ıgry kladetsıa po 9 kýmalakov (vsego - 162), vo vremıa ıgry v moment hoda ıh nazyvaıýt konıamı».
T.Sultanbekov[Shahmat, doıby, toǵyzqumalaq. A., Qazaqstan, 2001]: «V togýzkýmalake est dva nazvanııa, svıazannye s loshadmı. Poıavlenıe etıh nazvanıı dokazyvaet, chto ıgra ıavılos ıarko vyrajennym proıavlenıem kazahskoı deıstvıtelnostı. «Konıamı» nazyvaıýt kýmalakıvo vremıa ıgry...». Atalmysh derekkózder de «toǵyzattyń» paıdasyna sóılep tur.
Toǵyzqumalaq oıynynyń qurylymyna zer sala otyryp, onyń salattylar ómirinen ajyraǵysyz mádenıetten habar beretinine kýá bolamyz. Ataýlar men uǵymdar negizinen jylqyǵa, ańshylyqqa jáne kóshpeli ómir saltyna qatysty. Atalmysh oıyndaǵy otaý ataýlary qazaq, qyrǵyz, qaraqalpaq halyqtarynda sál ózgeristeri bolǵanymen, áýelgi tutas mazmunǵa barynsha jýyq ári birin biri tolyqtyrady. Ony tómendegi kestede berilgen uıashyq ataýlarynan [Sultanbekov T. Shahmat, doıby, toǵyzqumalaq. – Almaty: Qazaqstan, 1967.17-21better], [Orozobakov T., Chylymov A. Togýz korgool. – Bıshkek, 1997. 12-bet] baıqaýǵa bolady.
Belgili tiltanýshy, ádebıettanýshy, folklorıst, Sársen Amanjolov óziniń 1936 jyly «Toǵyzqumalaq» eńbeginde 9-uıashyqtyń «Aqqasqa»dep te atalǵanyn jazady.
|
Otaýlar |
Qazaqsha |
Qyrǵyzsha |
Qaraqalpaqsha |
|
|
№ 9 otaý |
mańdaı |
ooz |
kýý moıýn |
mańlaı |
|
№ 8 otaý |
kókmoıyn |
kók moıýn |
kók moıýn |
kók moıyn |
|
№ 7 otaý |
qandyqaqpan |
ekı tıshtı |
ekı tıshtı |
qańly qaqpan |
|
№ 6 otaý |
belbasar |
ak koltýk |
ak daly |
bel basar |
|
№ 5 otaý |
bel |
bel |
bel |
bel |
|
№ 4 otaý |
atsyratar |
daly |
beldın aldy |
atsyratar |
|
№ 3 otaý |
atótpes |
tekıldek ýı |
jaman úı |
at ótpes |
|
№ 2 otaý |
tekturmas |
at ótpes |
at ótpes |
tektýrmas |
|
№ 1 otaý |
art |
kýırýk |
kýırýk |
art nemese tańlyq |
Bul oıynda barlyq otaýy dymsyz qalǵan oıynshynyń jaǵdaıyn «atsyraý» uǵymymen ataıdy, bul – atsyz qalý degendi bildiredi. Eger de oıyn barysy atqa baılanyssyz bolǵanda, ony «qumalaqsyraý» nemese «tassyraý» sekildi uǵymdarmen berýge bolar edi. Demek, oıynnyń basty atrıbýty da at bolǵany jáne bir kezde «toǵyzat» atalǵandyǵy da osydan kórinedi; atsyz qalǵan ómirdiń attyly qoǵamda tul ekendigin bildirip, úderistiń bul ahýaly oıyndy aıaqtaýǵa aparyp tireıdi. Tipti, oıyn kezindegi júristiń «kóshý» (domalaý emes) etistigimen aıtylatyny da [Túrkologııalyq zertteýler. – Astana, «Saryarqa» baspa úıi, 2012. – 537-bet] toǵyzqumalaqtyń «kóshpeli» bolmysyn asha túsedi. Budan ári oıynnyń turpaty men bolmysyna túsinikteme berý artyq etedi.
Qazaq ta, qyrǵyz da «qumalaqtan» qutylǵysy kelmeıdi, qyrǵyzsha «toǵyzkorgool» ataýyndaǵy «korgool» sózi mańǵolsha da «qumalaqty» bildiredi. Buǵan arakidik jınalǵanda, «qumalaq» sózin kúlkige aınaldyryp, balalardyń ózara myrs-myrs kúletinin, olardy ózge oınamaıtyn balalardyń mazaqtaıtynyn óńirlerdegi bas bapkerlerden estip júrmiz. Buǵan oryssha qalyptasyp kele jatqan toǵyzqumalaqshylardy «kýmalashnıkı» deıtin orysshasynyń ózi-aq aıtyp tur. Qysqasy, óspirimderdi ataýmen shoshytýǵa negiz qalyptasqaly qashan. Tipti, «toǵyzqumalaq» degen shubatylǵan oıyn ataýynyń bala túgili ózge jurttyń tili zorǵa keletinin eskermeı qoıa turalyq.
Toǵyzqumalaqtyń álemge taralýyna onyń ataýymen qosa júretin «qara pıary» kedergi bolady. Árbir suraǵan jurtqa balamasyn «baranıı pomet» desek, qandaı kúlkige «keneletinimizdi» shetke shyqqan oıynshylardyń ózi-aq aıtyp júr. Belgili toǵyzqumalaqshy ári zertteýsh, Maqsat Shotaev [«Shetelge shyqqanda oıynnyń ataýynyń maǵynasyn ashýǵa uıalamyz» oıynnyń ataýy jóninde bylaı deıdi: « 2006 jyly biz London olımpıadasyna barar kezde, qaı ataýmen aparamyz, qaıtkende onyń mán-maqsaty buzylmaı jetedi degen talqy boldy. Biraq, sol kezdegi toǵyzqumalaqshylar osy ataýda qalǵanyn qalap, ataý týrasynda zertteme jasap, teorııalyq jaǵyn bekite túsýge ýáde bergen edi. Biraq, ol ýáde oryndalǵan emes... Shetelge shyqqanda oıynnyń ataýynyń maǵynasyn ashýǵa uıalamyz da, «qumalaq» sózin aýdarsaq, birqatar sheteldik áriptesterdiń myıyǵyna kúlki úıiriledi. Ispandar, nemister, túrikter suraǵyshtaıdy. Amal joq, olarǵa qoıdyń nájisi ekenin aýdarýǵa týra keledi, sosyn olar onyń oıynǵa ne qatysy baryn uqpaı dal bolady...»
Shyntýaıtynda, «qumalaq» sózi qoı-eshkiniń,túıeniń,qoıannyń nájisi degen uǵymdy keıinirek juqtyrǵan, bul sóz qýma+laq tirkesinen týyndaǵan kádimgi «domalaq» (sharık) uǵymy bolatyn. Jaraıdy, oıynnyń «toǵyzqumalaq» ataýyn alastap kerek emes, qoldanysta bola bersin, eger sonshalyqty odan ajyraý qıyn bolsa... Biraq resmı túrde, tipti, ǵylymı sımpozıým arqyly bolsa da, oıynnyń ejelgi «toǵyzat» ataýyn kúlkige ushyramaı turyp, qaıtarýdy qolǵa alǵan abzal. Oǵan sebep pen dáıekterdi keltirdik.
Sonda «toǵyzat» ne beredi? Bul shynymen de – ózekti másele! «Qumalaq» sózin aıtýǵa da, maǵynasyn ashýǵa da qolaısyzdyqtan qutqarady. Altymyńjyldyq ómirsheń ulttyq kodymyzdy qalpyna keltirip, túbi bir mıllıondaǵan túrkilerdiń oıyndy «toǵyzat» ataý arqyly birden yqylastaryn oıatamyz. «At» sózi barlyq túrkige tanys, ortaq. Túrkilerge taralǵan oıyndy, odan ary álemge taratý asa jeńil bolmaq. Keshegi saq pen ǵunnyń tikeleı urpaǵy ekenimiz, handyq memleket turpatynyń osy oıynnyń astaryndaǵy mazmun bolyp turǵanyn aıtsaq, zerdelik oıyndy álemdik abyroı kútip tur. Eń bastysy, oıynnyń ataýynda – ony damytý men taratýdyń strategııasy buǵyp jatyr. Sony eskerý kerek.
S.Erǵalı,
Toǵyzqumalaq federaııasynyń Astana qalalyq fılıalynyń atqarýshy dırektory.
