Qazaqtyŋ kody — qūmalaq emes, jylqy!

Materialdyq emes mädeni mūrany (MEMM) qorǧau jönındegı ükımetaralyq komitet 2020 jyldyŋ 14-19 jeltoqsany aralyǧynda onlain rejimdegı 15-sessiia aiasynda «Toǧyzqūmalaqtyŋ» materialdyq emes mädeni mūranyŋ reprezentativ tızımıne endı, iaǧni ūlttyq halyqaralyq mädeni resmi tızımge engendıkten, būl ūlttyq ziiakerlık sporttyŋ älemdık deŋgeide damuǧa ruhani jol aşyldy deuge bolady.  Alaida, būl daiyn resurs pen materialdyq, basqalai mümkındık deuge bolmaidy. Būl zerdelık sportty damytu mındetı qalai bolǧanda da, sol materialdyq emes nysannyŋ tūtuşy (nositel) taraptarynyŋ  ǧana moinyna jükteledı. Būǧan qatysty juyrdaǧy qazaq Ükımetınıŋ toǧyzqūmalaq oiynyn orta bılım baǧdarlamasyna egızu boiynşa mäselenı qarauy – qūptarlyq. Alaida... Onyŋ ūlttyq oiynnan sportqa ainalu märtebesın qaraudan bastau kerek edı.Osyǧan orai, būl oiyndy damytu jolyndaǧy kedergı bolyp otyrǧan bır ǧana mäselenı aşu men onyŋ şeşu jolyn ūsynudy maqsat etıp otyrmyz.

Şyn mänınde toǧyzqūmalaqty damytuǧa IýNESKOnyŋ tızımınıŋ qajetı şamaly. Eŋ äuelı sol oiynnyŋ basty tūtuşylary kelısıp, keŋesıp mäselelerdı bırge şeşuı kerek. Eger ondai bırlık bolmasa, ondai bar mäsele şeşılmeidı, kerısınşe qordalana tüsedı, odan ärı uşyǧady. Toǧyzqūmalaq oiynyna äzırge basty ekı el tūtuşy bolyp tabylady: Qazaqstan men Qyrǧyzstan.

Mäsele nede? Atalmyş oiynnyŋ halyqaralyq deŋgeidegı moiyndalǧan atauynyŋ joqtyǧy. Qazaq tarapy – toǧyzqūmalaq, al qyrǧyz jaǧy – toǧyzkorgool, türıkter - mangala/gechiurme ataidy. Söitıp, özge jūrt tügılı üş halyq üş jaqqa tartyp otyr... Mäsele ataudyŋ aluandyǧy ǧana emes, osydan tuyndaityn ortaq qūndylyqty damytuǧa degen niet pen jūmystyŋ joqtyǧynda, resurstardyŋ şaşyluynda jäne türlı pozisiianyŋ özara jaǧalasuǧa jūmsalyp, äleuettıŋ räsuä boluynda! Bır oiynnyŋ būlaişa qūbyluynyŋ artynda bırıkpestık jatyr, jasandy ambisiia men oiynnyŋ bırıktırgış quatyn sezbeu bar! Jäne būl ruhani qūndylyqty bügıngı jalpytürkılık sūranysqa paidalana almau men onyŋ tüpkı mazmūnyn tüsınbeudıŋ kesırı bar!Mäsele – būl oiyndy qoly jetkennıŋ bärı körpenı özıne tartqylap, aqyrynda ony bölşektep, damyta almai otyrǧanynda.

Toǧyzqūmalaqtyŋ iesı kım?  Būl oiyn  barlyqtürkılerge tän. Ol - bükıltürkılık ortaq tarihi-ruhani igılık. Būl oiyn paida bolǧanda 4000-5000 jyl būryn ony bölşektep otyrǧan bügıngı etnostar bolǧan joq. Demek, toǧyzqūmalaqtyŋ avtory – qazaq ta, qyrǧyz da, türık te emes, būlardyŋ arǧy ata-babalary! Jäne būl babalar bügıngı 40 şaqty türkılerdıŋ bärıne de ortaq edı. Endeşe sodan bergı kezeŋde tarihtan ötkenı men ötpegenı bar barşa türkı jūrttary būl oiynǧa özderınıŋ mūragerlık etu boiynşa zaŋdyq bolmasa da ruhani qaqy äbden bar. Jäne būl oiyndy bügıngı künge deiın saqtap kelgen qazaq pen qyrǧyzǧa, qaraqalpaqqa raqmetten basqa eşteŋe timese, olardyŋ ökpeleuge būǧan qaqy joq. Sebebı, būdan ärı jeke-jeke aman qalu da, damu da mümkın emes.  Osy bır zamannyŋ qatal talabyn bügıngı ömırdıŋ özegı ete almaǧandar ruhani qūndylyqty bylai qoiǧanda, halyqtyŋ özıne de obal jasamaq.

Endeşe toǧyzqūmalaq – qazaqtyŋ ne qyrǧyzdyŋ bolmasa türık pen qaraqalpaqtyŋ emes, jalpytürkılık ziiatkerlık oiyn retınde jariialanuy kerek! Osylaişa būl  oiynǧa 200 milliondyq türkılerdıŋ öz oiyny retınde öz ūstanymyn äigılep, onyŋ damuyna tıkrelei qatysy bar sezımderın oiatamyz, sol arqyly bırden būl oiynnyŋ qolda bar qyruar tūtuşysyn (nositelın) qalpyna keltıremız!

Şyn mänınde, altai, qaraqalpaq, qazaq,qyrǧyz,tyva halyqtarynda saqtalǧan būl oiyndy älı künge bıregeileu bolmaǧandyqtan, ony älemge türlı ataumen tartqylap taratu qiynǧa tüsude ärı basqa jūrtty bylai qoiǧanda, «qūmalaqqa» atauynatürkı halyqtarynyŋ özderı qyzyqpai otyrǧanynda. Eger bız būl oiyndy atalǧan bes halyqtyŋ emes, barşa türkılerdıŋ oiyny desek, ony taratu äp sätte jüredı. Jäne būl abyroi oiyndy saqtap kelgen tört-bes halyqqa bırdei bolmaq. Ol üşın zerdelık būl oiynǧa türkılerge ortaq özektı atau qajet.

​Ondai atau mümkın be? Bolǧan ba? Bolǧanda qandai! Ol atau – «toǧyzat»! Jyp-jinaqy ärı jalpytürkılık ortaq söz. Türkılerdıŋ bırden bır mädeni qūndylyǧyn paş etetın söz. Būl söz - türkı babanyŋ 6000 jyl būrynǧy atty üiretıp, oǧan mınıp şapqanynan basqa sodan keiıngı bır-ekı myŋjyldyq ışınde jylqy mınudı fizikalyq sport pen kölık qana emes, ony aqyl-oidy damytatyn zerdelık sportqa da ainaldyryp, oilau mädenietın ornyqtyrǧanynyŋ taǧy da bırden bır kuälıgı!

Mäselenı şeşudıŋ baiyby. Şyntuaityna kelgende, bız mäselenı qoldan jasap jürmız. Dälırek aitsaq, būl oiynnyŋ naşar zerttelu kesırınen HIH ǧasyrdyŋ 70-jyldaryna deiın qalai atalǧanyn da bılmei kelgenbız.

Qūmalaq – keibır azamattar aitqandai «ūlttyŋ kody» emes, onyŋ qūldyq kody. Qazaqtyŋ gendık te, ūlttyq ta kody – altymyŋjyldyq tarihy men Botai mädenietın qaldyrǧan – jylqy jaryqtyq! Bız bodan bolǧan künnen bastap jylqy-kodtan ajyrap, pyşyraǧan qūmalaq-kodty tūtynuǧa köştık. Ondai jalǧan kodtan ajyrau egemen bolǧan eldıŋ eŋ bırınşı şaruasy boluy kerek edı.

Oiyn sonda qalai atalǧan? Toǧyzqūmalaq oiynyn baiqap alǧaş ret tarihta hatqa tüsırgen patşalyq Reseige qarasty qyrǧyzdyŋ Toqmaq qalasyn basqarǧan, jergılıktı halyqtardyŋ tūrmys-tırşılıgın baqylap zerdelegen etnograf G.S. Zagriajskii özınıŋ «Toguz-ad (kazahskaia igra)» atty şaǧyn sipattamasyn 1874 jylǧy «Turkmenskie vedomosti» jarşysynyŋ №29 sanynda «Byt kochevogo naseleniia dolin Chu i Syr-Dari» atty kölemdı eŋbegınıŋ aiasynda keltırıp ötken. Osy eŋbek arqyly oiynnyŋ HIH ǧasyrdyŋ 80-jyldarynadeiın «toǧyzat» atalǧany mälım bolyp otyr.

1887 jyly orys geografy ärı etnografy Krasnov A.N. özınıŋ «Ocherk byta Semirechenskih  kirgiz» atty jazbasyn jariialap, qazaqtyŋ zerdelıkoiynyna qatysty bylai baǧa berıptı: «Togyzkumalak ochen ostroumnaia igra, zastavliaiuşaia kirgiz lomat golovu ne menee, chem u nas şahmaty. V perevod na russkii toguz kumalak  znachit deviat katyşkov baranego pomiata – nazvanie priamo pokazyvaiuşee, chto eto izobretenie prinadlejit iskliuchitelno kochevnikam». Mazaq boluymyzǧa sūranyp tūr emes pe?! Şamasy, avtordyŋ būl eŋbegı şyqqan kezde bodandyqqa ūşyrai bastap, köşpelı qūndylyqty tärk etken otyryq sananyŋ ornyǧa bastaǧanynaŋǧara alamyz;  halqymyzdyŋ tanymy men bolmysy özgerıp, oiynnyŋ da būrynǧy attyly-mädeni mazmūny kömeskı tartyp, nomadtyq «toǧyzat» atauynan «toǧyzqūmalaq» bolyp özgergendıgı baiqalady emes pe?! Resei zertteuşılerınıŋ taǧy bırı - etnograf N.Pantusov «Kirgizskaia igra toguzkumalak» atty maqalasyn 1906 jyly jariialady, oiyn mūnda da «toǧyzqūmalaq» ataldy. Odan bergı eŋbekterdıŋ bärınde osy atau ornyqty.Ornyqqany öz aldyna, ony maqtanyştyŋ tiegıne ainaldyrdyq. Odan basqa şaramyz da joq edı. Sondai oiynnyŋ baryna mäz boldyq, qalpyna keltırdık, resmi qolǧa aldyq. Tıptı, «qūmalaq» sözı arqyly ony «şopandar algebrasy» dep piarjasadyq. Osydan kelıp, qūmalaqty ūlttyq kod ete bastadyq. Şyn mänınde tau-tasta tabylyp jatqan būl oiynnyŋ tasqa qaşalǧan taqtasy solai tūjyrymdauǧa negız bola ma, joq pa, onda şaruamyz bolmady.

Endı toǧyzat oiynyn zerttegen, zerdelegen, ony qalpyna keltıruge qatysqan avtorlarǧa söz bereiık.

S.Amanjolov[«Toǧyzqūmalaq (qazaqtyŋ ūlttyq oiyny)», Särsen Amanjolov jäne qazaq folklory / Jauapty red. ärı qūrast. A.S. Amanjolov. Almaty: «Ǧylym» ǧylymi baspaortalyǧy, 2004.]: «V ukazannyh 18 lunkah, v kajduiu do nachalo igry kladetsia po 9 kumalakov (vsego - 162), vo vremia igry v moment hoda ih nazyvaiut koniami».

T.Sūltanbekov[Şahmat, doiby, toǧyzqūmalaq. A., Qazaqstan, 2001]: «V toguzkumalake est dva nazvaniia, sviazannye s loşadmi. Poiavlenie etih nazvanii dokazyvaet, chto igra iavilos iarko vyrajennym proiavleniem kazahskoi deistvitelnosti. «Koniami» nazyvaiut kumalakivo vremia igry...». Atalmyş derekközder de «toǧyzattyŋ» paidasyna söilep tūr.

​​Toǧyzqūmalaq oiynynyŋ qūrylymyna zer sala otyryp, onyŋ salattylar ömırınen ajyraǧysyz mädenietten habar beretınıne kuä bolamyz. Ataular men ūǧymdar negızınen jylqyǧa, aŋşylyqqa jäne köşpelı ömır saltyna qatysty. Atalmyş oiyndaǧy otau ataulary qazaq, qyrǧyz, qaraqalpaq halyqtarynda säl özgerısterı bolǧanymen, äuelgı tūtas mazmūnǧa barynşa juyq ärı bırın bırı tolyqtyrady. Ony tömendegı kestede berılgen ūiaşyq ataularynan [Sūltanbekov T. Şahmat, doiby, toǧyzqūmalaq. – Almaty: Qazaqstan, 1967.17-21better], [Orozobakov T., Chylymov A. Toguz korgool. – Bişkek, 1997. 12-bet]  baiqauǧa bolady.

Belgılı tıltanuşy, ädebiettanuşy, folklorist, Särsen Amanjolov özınıŋ 1936 jyly «Toǧyzqūmalaq» eŋbegınde 9-ūiaşyqtyŋ «Aqqasqa»dep te atalǧanyn jazady.

Būl oiynda barlyq otauy dymsyz qalǧan oiynşynyŋ jaǧdaiyn «atsyrau» ūǧymymen ataidy, būl – atsyz qalu degendı bıldıredı. Eger de oiyn barysy atqa bailanyssyz bolǧanda, ony «qūmalaqsyrau» nemese «tassyrau» sekıldı ūǧymdarmen beruge bolar edı. Demek, oiynnyŋ basty atributy da at bolǧany jäne bır kezde «toǧyzat» atalǧandyǧy da osydan körınedı; atsyz qalǧan ömırdıŋ attyly qoǧamda tūl ekendıgın bıldırıp, üderıstıŋ būl ahualy oiyndy aiaqtauǧa aparyp tıreidı. Tıptı, oiyn kezındegı jürıstıŋ «köşu» (domalau emes) etıstıgımen aitylatyny da [Türkologiialyq zertteuler. – Astana, «Saryarqa» baspa üiı, 2012. – 537-bet] toǧyzqūmalaqtyŋ «köşpelı» bolmysyn aşa tüsedı. Būdan ärı oiynnyŋ tūrpaty men bolmysyna tüsınıkteme beru artyq etedı.

Qazaq ta, qyrǧyz da «qūmalaqtan» qūtylǧysy kelmeidı, qyrǧyzşa «toǧyzkorgool» atauyndaǧy «korgool» sözı maŋǧolşa da «qūmalaqty» bıldıredı. Būǧan arakıdık jinalǧanda, «qūmalaq» sözın külkıge ainaldyryp, balalardyŋ özara myrs-myrs kületının, olardy özge oinamaityn balalardyŋ mazaqtaitynyn öŋırlerdegı bas bapkerlerden estıp jürmız. Būǧan orysşa qalyptasyp kele jatqan toǧyzqūmalaqşylardy «kumalaşniki» deitın orysşasynyŋ özı-aq aityp tūr. Qysqasy, öspırımderdı ataumen şoşytuǧa negız qalyptasqaly qaşan. Tıptı, «toǧyzqūmalaq» degen şūbatylǧan oiyn atauynyŋ bala tügılı özge jūrttyŋ tılı zorǧa keletının eskermei qoia tūralyq.

Toǧyzqūmalaqtyŋ älemge taraluyna onyŋ atauymen qosa jüretın «qara piary» kedergı bolady. Ärbır sūraǧan jūrtqa balamasyn «baranii pomet» desek, qandai külkıge «keneletınımızdı» şetke şyqqan oiynşylardyŋ özı-aq aityp jür. Belgılı toǧyzqūmalaqşy ärı zertteuş, Maqsat Şotaev  [«Şetelge şyqqanda oiynnyŋ atauynyŋ maǧynasyn aşuǧa ūialamyz» oiynnyŋ atauy jönınde bylai deidı: «  2006 jyly bız London olimpiadasyna barar kezde, qai ataumen aparamyz, qaitkende onyŋ män-maqsaty būzylmai jetedı degen talqy boldy. Bıraq, sol kezdegı toǧyzqūmalaqşylar osy atauda qalǧanyn qalap, atau turasynda zertteme jasap, teoriialyq jaǧyn bekıte tüsuge uäde bergen edı. Bıraq, ol uäde oryndalǧan emes... Şetelge şyqqanda oiynnyŋ atauynyŋ maǧynasyn aşuǧa ūialamyz da, «qūmalaq» sözın audarsaq, bırqatar şeteldık ärıptesterdıŋ myiyǧyna külkı üiırıledı. İspandar, nemıster, türıkter sūraǧyştaidy. Amal joq, olarǧa qoidyŋ näjısı ekenın audaruǧa tura keledı, sosyn olar onyŋ oiynǧa ne qatysy baryn ūqpai dal bolady...»

Şyntuaitynda, «qūmalaq» sözı qoi-eşkınıŋ,tüienıŋ,qoiannyŋ näjısı degen ūǧymdy keiınırek jūqtyrǧan, būl söz quma+laq tırkesınen tuyndaǧan kädımgı «domalaq» (şarik) ūǧymy bolatyn. Jaraidy, oiynnyŋ «toǧyzqūmalaq» atauyn alastap kerek emes, qoldanysta bola bersın, eger sonşalyqty odan ajyrau qiyn bolsa... Bıraq resmi türde, tıptı, ǧylymi simpozium arqyly bolsa da, oiynnyŋ ejelgı «toǧyzat» atauyn külkıge ūşyramai tūryp, qaitarudy qolǧa alǧan abzal. Oǧan sebep pen däiekterdı keltırdık.

Sonda «toǧyzat» ne beredı? Būl şynymen de – özektı mäsele! «Qūmalaq» sözın aituǧa da, maǧynasyn aşuǧa da qolaisyzdyqtan qūtqarady. Altymyŋjyldyq ömırşeŋ ūlttyq kodymyzdy qalpyna keltırıp, tübı bır milliondaǧan türkılerdıŋ oiyndy «toǧyzat» atau arqyly bırden yqylastaryn oiatamyz. «At» sözı barlyq türkıge  tanys, ortaq. Türkılerge taralǧan oiyndy, odan ary älemge taratu asa jeŋıl bolmaq. Keşegı saq pen ǧūnnyŋ tıkelei ūrpaǧy ekenımız, handyq memleket tūrpatynyŋ osy oiynnyŋ astaryndaǧy mazmūn bolyp tūrǧanyn aitsaq, zerdelık oiyndy älemdık abyroi kütıp tūr. Eŋ bastysy, oiynnyŋ atauynda – ony damytu men taratudyŋ strategiiasy būǧyp jatyr. Sony eskeru kerek.

S.Erǧali,

Toǧyzqūmalaq federasiiasynyŋ Astana qalalyq filialynyŋ atqaruşy direktory.