1957 jyly «Stýdent dápteri» degen qatardaǵy qarapaıym ǵana atpen tuńǵysh kitaby shyqqan órimdeı jas Tumanbaı Moldaǵalıevty ilgeridegi Maǵjan men Qasym sańylaýyn ashyp, sáýlesin sebezdetip, súrleý-soqpaǵyn salyp ketken qazaq poezııasynyń jańashyl jarqyn betteriniń bastaýshysy, qazaq óleńindegi jaımashýaq altyn dáýirdiń tý kóterýshisi bolady dep dál sol kezderi eshkim oılamaǵanmen, ádebıetimizdiń abyz sáýegeıleri tań samalyndaı jańa lepti, tosyn qubylysty ańǵarmaı qala almapty. Mundaı kóregen kóripkeldiktiń alǵashqy nyshandaryn 1960 jyldyń 26 jeltoqsanynda Qazaq memlekettik ýnıversıtetinde bolǵan ataqty kezdesýde uly jazýshy Muhtar Áýezovtiń bir top jas daryndardy: «Ádebıetke sulý minez ákelýshi, úlken mádenıetti qasıet ákelýshi, nurly, jaqsy, jarqyraǵan, órisi bar», dep bıik baǵalaýynan baıqaımyz. Sol shaqta ómirdiń ózindeı shynaıy syrly óleńderindegi «birtúrli eliktiretin, súısindiretin, oqýshyǵa bas ıgizetin osynshalyq shyndyǵymen, betke ystyq demi sezilip ketkendeı kórinetin shynshyldyǵymen» Áýezov syndy kemeńgerdiń óziniń iltıpatyna ilingen, kádimgi, jyl kelgendeı jańalyq sezindirgen taýdaı talapty jastardyń biri – aǵalary úshin sol kezdegi Tumash, qazirgi bizdiń jyr aǵamyz – Tumaǵamyz bolatyn. Ýnıversıtettiń ádebıet úıirmesiniń jetekshisi retinde osy este qalǵan erekshe keshtiń negizgi uıymdastyrýshysy bolǵan hám sonda baıandama jasaǵan, bolashaq zańǵar jazýshy Ábish Kekilbaevtyń keıinirek, tyrnaqaldy bolǵandyqtan da aqynnyń ózge qazynaly kitaptarynan góri ataqqa kóbirek ilinip, kóbirek aıtylatyn jańaǵy «Stýdent dápterin» «bizdiń jyr ólkesine tuńǵysh ret qanat qaqqan jaqsylyq qarlyǵashy sııaqty edi» dep sıpattaýy da joǵarydaǵy oıymyzdy odan ári aıǵaqtaı túskendeı. Al endi sol alpysynshy jyldardyń basynda-aq qazaq ádebıetiniń taǵy bir alyp aqsaqaly Sábıt Muqanovtyń Tumanbaı aqyndy: «Keıingi jyldary qazaq poezııasynyń aspanynda jarqyraı shyqqan juldyzdardyń biri», dep kótere áıgileýin taǵy da tegin aıtylǵan kóterme sóz deı almasaq kerek.
Italııa saparynyń eldi jalt qarata súıindirgen sulý áýezdi, tylsym mánerli toptama jyrlary, odan keıingi «Zýlaıdy kúnder», «Jańa dápter», «Shaqyrady jaz meni», «Qosh, kóktem», «Júrek oıaý qashanda», «Júrektegi jazýlar» atty jáne basqa jaýhar sezimdi jyr jınaqtary men keń taraǵan ánderge jazǵan birinen biri ótken tamasha sazdy óleńderi, ishki túısik ıirimderimen nárlengen týabitti bıik aqyndyq mádenıeti Tumanbaı atyn halyqqa, qazaǵyna keńinen tanytty. Ózinen keıingi jastarǵa qadiri artyp Tumaǵań atandy. Halyq Tumanbaıdy jalyndy jastyq shaqtyń, jańa búr jarǵan jaýqazyn mahabbattyń, názik sezimderdiń aqyny retinde ardaqtap súıdi. Sóz joq, ol kóńil kúıi lırıkasynyń qara shaldyrmas qapysyz júırigi, qas qaǵym sáttik júrek bulqynysynan jyr burymyn órýdiń has sheberi. Bir qaraǵanda qarapaıym jaılardy jyrlaıtyndaı bop kóringenimen, biz solardan únemi jastyq shaǵyn, mahabbatynyń kógildir kóktemin eljireı saǵynǵan, ózi aıtatyn «ertekshil qarttaı» aqjúrek aqynnyń danalyq oıyn, kámil parasatyn, nurly aqylyn, azamattyq tolǵamynyń tereńdigin ańǵaramyz. Aıtalyq, týystyq sezimderdiń jalaýyn óleń ólkesinde dál Tumaǵańsha jelbiretken kim bar eken? Neni jazsa da, neni jyrlasa da erkelengen shabytynyń alaýyna balqytyp, júreginiń ystyq meıirimine bólep áldıleı otyryp, jan-tánimen jaqsy kórip jazatyn Tumanbaı poezııasynyń altyn arqaýy Abaı atasy meńzegen adamsúıgishtik, adam janynyń ózi alpys jyl boıy aıtyp taýysa almaı kele jatqan izgiligi, odan soń, árıne, týǵan eline, jerine degen perzenttik mahabbaty. Aıta bersek, Tumaǵań jyrlaryndaǵy ózindik ózgeshe qońyr saǵynysh pen mazdaq mahabbattyń ózi jatqan bir sulý da syrly ǵajaıyp álem. Erkin oıǵa kerme qoıǵan keńes kezinde de qazaǵym dep, ultynyń tilin, dilin, jaqsy qasıetterin kóbirek aýyzǵa alyp tolǵanatyn da Tumaǵań edi. «Jutamaıdy oı álemi, Jyl ketedi, jyl keledi. Kóbeıedi, kóbeıedi Tumanbaıdyń týǵan eli», dep jyrlaý Tumaǵańa ǵana jarasqan. Qaltqysy joq, qylaýsyz shynaıy syr. «Saıasatqa joqpyn», deıtin Tumaǵańnyń táýelsiz elin, jurtyn, jańa Astanasyn rııasyz adamı súıinishpen, asa bir ystyq lebizdi tilektestikpen jyrlaýynan da azamat aqynnyń aq nıetti júregin tanımyz. Iá, búgin Tumanbaıdyń týǵan eli de jetpistiń beseýine jigit jigerimen jetken aqyn toıyna sheksiz qýanyshta desek, qatelespeımiz.
Óıtkeni, aq nıetti, adal peıildi, adamnyń jan kóktemin Alataý bulaǵyndaı syldyraı aqtarylyp, aǵynan jaryla alpys jyl boıy jyrlap kele jatqan Tumanbaı poezııasy da adamdarǵa, dostaryna, týystaryna, halqyna tek qana qýanysh syılaıdy. Aqynnyń alaqaılaǵan shattyǵynyń, móldiregen muńynyń adamdar úshin shapaǵatqa aınalǵan ǵajabyn biz aıryqsha T.Moldaǵalıev shyǵarmashylyǵynan kóbirek ańdaımyz. Poezııanyń negizgi mıssııasy da adamǵa qýanysh syılaý bolsa, kóktem men mahabbattyń jarqyn jyrshysy bul rette de aldyna aqyn salmaı, ámanda birinshi orynda turady. Onyń osy adamǵa qýanysh syılaǵyshtyq qasıetine qyzyqqan uly aqyn Ábdilda Tájibaev Tumanbaı inisin óz ustazdarynyń qataryna qosýy da qandaı ulaǵattylyq deseńizshi. Aldyndaǵy sol aǵalarynyń ulylyǵy Tumanbaı aqynǵa da juǵysty bolsa, ol, álbette, týǵan ádebıetimizdiń yrysy. Janyna asa jaqyn aǵalarynyń biri Muzafar Álimbaev: «Eli-jurty uly talant dep tanyǵan Tumanbaı», dep jazsa, aqyn shyǵarmashylyǵyna egjeı-tegjeıli taldaý jasaǵan akademık Serik Qırabaev: «Aqyndyq rýh, óleńdegi sezim baılyǵy jaǵynan Maǵjanǵa eń jaqyn adam – Tumanbaı», dep ulylarǵa jaqyndata kele: «Bul kúnde Tumanbaı jigit aǵasyna, óleńi kórikti oı men baı sezimniń kórmesine aınaldy... Eń bastysy – ol adamshylyqtyń jyrshysy, adamnyń qamqory, adamdy súıý arqyly onyń boıyndaǵy ulylyqty tanýshy. Ol ózi de uly talanttardyń qataryna kiredi», dep tujyrymdaıdy. Aýzy dýaly osynaý aǵalardyń aıtqandaryna ańǵarlas paıymdy oıdy osydan biraz jyl buryn «Egemen Qazaqstannyń» betterinde «Jıyrmasynshy ǵasyr jyrlaıdy» atty qazaq poezııasynyń antologııasyn júrgizgen basylym basshysy, belgili ádebıettanýshy Saýytbek Abdrahmanov bylaısha túıindegen eken: «Onyń jaýhar jyrlary halyqtyń sezimin sulýlandyrdy, janyn nurlandyrdy, ata-anany ardaqtaýǵa, súıgen jardy aıalaýǵa, qaryndasty qasterleýge úıretti. Bul turǵydan qaraǵanda Tumanbaı Moldaǵalıev shyn máninde ult ustazdarynyń qataryna jatady».
Iá... Uly aqyn. Ult ustazy. Ámanda janynda kóktem shýaǵy oınap, jazǵy aspannyń jasyny jarqyldap júrer, bir óziniń keýdesinde myń ǵashyqtyń júregi dúrsildep soqqan, óleń-jyrynyń ómir boıǵy múkámmaly qalyń-qalyń jıyrma tomǵa jetken aıkól aqynyna halqynyń bergen baǵasy, eli-jurtynyń qurmet-súıispenshiligi osyndaı. Sezim tárbıeshisine aınalǵan sulý jyrdyń sarqylmas tuma bulaǵyndaı Tumaǵań – berisi bar qazaqtyń, arysy alty alashtyń ardaq tutqan Tumanbaıy óziniń týǵan elimen birge jasaı bermek.
–Osy kúnde úsh kún óleń jazbasańyz aýyryp qalatyn qudirettiń kıeli dertindeı, ári bar ómirińizdiń shattyǵy bolǵan aqyndyq óner ózińizge qalaı qonǵany esińizde bolar, Tumaǵa?
–Tórt jasymda ǵoı deımin, kolhozdyń keńsesiniń aldynda óleń aıtqanymdy bilemin. Árıne, aıtylyp júrgen óleń bolý kerek. Bir top aǵalar máz bolyp qaltama aqsha salyp jatty. «Endi balańa toı jasaısyń!» dedi ákeme. Óleń degende osy jaǵdaı esimde qalypty. Taǵy birde Qylysh deıtin atamnyń úıinde qoı soıylyp, et pisirilip jatty. Qolyma jilik ustatty. Sonda bir shyryldap óleń aıttym. Mektepke barǵanǵa deıingi osy bir-eki sát jadymda qalypty.
Jalpy óleń jazýdy altynshy synyptan bastadym. Kórshi Qaırat aýylynan besinshi synypqa oqýǵa kelgen Jolmuhan Túrikpenov degen bala (qazir QazUÝ professory, psıholog) óleń jazady eken. Soǵan men tań qalyp: «Oıpyrmaı, ózimiz sııaqty jaı adamdar da óleń jazady eken-aý, men de kóreıinshi», dep talpynyp bir-eki shýmaq jazǵan boldym. Árıne, ol óleń emes edi. Sonda da bolsa osylaı eleýsiz bastap, merekelerge anda-sanda tıip-qashyp jazǵan óleńder qabyrǵa gazetterine shyǵyp júrdi. Biraq aqyn bolamyn, óner qýamyn dep ol kezde oılaǵan emespin.
–Ondaı oıdyń sheti qashan qyltıdy?
–Onynshyny bitirip qanat qaǵyp ushar kezde Esik qalasyndaǵy mektebimizdiń dırektory, qazirgi fılologııa ǵylymynyń doktory, professor Tóleýtaı Aqsholaqov degen aǵamyz árqaısymyzben áńgime ótkizdi. Kezek maǵan kelgende: «Tumanbaı, oqýǵa qaıda barasyń?» degen suraǵyna: «Lenıngradqa, Shyǵys fakýltetine baramyn», dep keýdelep soǵyp jiberippin. Sosyn ol kisi týys-týǵanymnan kim bar ekenin surady. «Jalǵyz sheshem bar», dep edim: «Ol talabyń da durys. Biraq sen myna KazGÝ-ge barsań qaıtedi. Onda Áýezov sabaq beredi», dedi. Áýezov sabaq beretinin estigennen keıin Lenıngradqa barmaq oıymnan birden aınydym. Ári, baıqaımyn, oryssham da onsha kúshti emes, meniki tek tússem oqyp ketem degen talap qoı. Sonymen, Áýezovtiń áser-sharapatymen oqýǵa QazGÝ-ge tústim. Jaqsy oqydym. Óleńimdi de jazyp júrdim. Birinshi kýrsta úsh kúndik qazan merekesinde úıge bara jatyp Esiktegi «Úlgili kolhoz» deıtin aýdandyq gazetke alǵash ret óleńderimdi apardym. Úsh kúnnen keıin gazetke bir óleńim jarq ete tústi. Sonda 16 jastamyn. Endi boıyma azdap batyldyq kirip, aýdandyq gazetke aqyryndap óleńderimdi jiberip turatyn boldym. Basyp qoıady. Bir kúni redaktor Úsenbaı Tastanbekov aǵaımen keńirek sóılesip tanystym. Ol kisi óleń jaıly biraz áńgime, aqyl-keńes aıtyp, jalpy talabymdy quptaǵandaı boldy.
1954 jyly hatpen qazirgi «Jetisý», sol kezdegi Almaty oblystyq «Kommýnızm tańy» dep atalatyn gazetke bir óleń jibergem. Álgi óleń basylypty. Ózim bilmeımin: «Áı, seniń óleńiń shyǵypty» dep Edige degen dosym júgirip kepti. «Ýkraın qyzyna» deıtin shaǵyn ǵana óleń.
Esimde meniń, esimde,
Birge oqyǵan kezderim.
Esimde meniń, esimde
Seniń móldir kózderiń.
Birge oqyp ózińmen,
Birge oınaǵan kezderim.
Soǵys bitip, mamańmen
Qaıta kettiń Kıevke.
Tym bolmasa sonda men,
Qalmadym bir súıip te, – dep keletin.
–Ádemi óleń eken, aǵa.
–...Já, sol kezderde KazGÝ-de ádebı keshter jıi bolyp turatyn. Úlken aqyndar keledi. Jas aqyndar da kórinip óz óleńderin oqıdy. Sondaı bir keshte doent Beısenbaı Kenjebaev aǵa óleń týraly úlken baıandama jasady. Bir ýaqta stýdentter óleń oqı bastady. Turap Aıdarov, Nurǵoja Orazov, bizden bir kýrs joǵary oqıtyn Erkesh Ibrahım men Járdem Toǵashev. Erkesh ol kezde kádimgideı úlken aqyn sanatynda. Men qatyssam da óleń oqýǵa batpaımyn. Sóıtip, jıyn tarar kezde qasymda otyrǵan dosym Nurǵoja qol kóterip: «Mynaý Tumanbaı Moldaǵalıev degen jigit te óleń jazady jáne óleńderi jaqsy, oqysynshy», dedi. «Oqysyn, oqysyn», dedi. Endi jaltaratyn jol qalmady. Sodan shyǵyp bir-eki óleń oqydym. «Óleńimde ómirdiń ózi bergen ekpin bar», deıtin jerleri bar. Ornyma kelip otyrǵasyn jurt pikir aıtty. Solardyń ishinen ásirese respýblıkaǵa tanylyp qalǵan Erkesh sýyrylyp qatty sóıledi. Myna jigitten aqyn shyǵady, bizge aqyn keldi dep qýana, kótere sóılegeni áli kúnge kóz aldymda. Basqalar da osy sózdi quptady. Men ózim maqtaý estigenime qara terge túsip birtúrli qatty qysyldym, ári áıteýir uryspaǵanyna, sen nege óleń jazyp júrsiń demegenine qýandym.
Ertesinde, fámılıesin umytyp turmyn, jýrfaktyń Mátjan degen jigiti: «Áı, Tumanbaı, keshe óleńderińdi maqtady ǵoı, men seni «Qazaqstan áıelderi» jýrnalyna aparaıyn, óleńderińdi usynsańshy», dedi. Mátjan aıtqannan keıin erip bardym. «Ýkraın qyzyna» degen óleńimdi aldym. Bir-aq óleń. «Anaý esikke baryp kir», dedi. Kirdim. Eki áıel otyr eken. Tórdegisi biraz jasqa kelgen, esik jaqtaǵy jas kelinshek. «Nege keldiń, áke?» dedi. «Apaı, bir óleń ákelip edim», dep qysylyp aıttym. Óleńimdi oqyp jymyń etti de, tórdegi áıelge berdi. Ol kisi oqyp shyqty da, bul kókek aıy edi. «Besinshi nómirge basamyz, kelip tur, óleńiń áıbát eken», dedi. Keıin bildim ǵoı, óleńimdi alǵash oqyǵany Tursynhan Abdrahmanova, tórde otyrǵany «Qazaqstan áıelderiniń» redaktory Átına Jáketova eken. Apaı qazir saý-salamat qoı deımin.
–Bar, Tumaǵa, qazir ol kisi 95-ke keldi.
–Endeshe, júzge jetýine tilektespin. Meniń úlken ádebıettegi tusaýymdy kesken osy eki kisi. Qazaqtyń talantty, aqpeıil eki áıeli. Kóńilimdi ashyp, óleńimdi basyp, búkil respýblıkaǵa alǵash taratyp, qanattandyrdy. Ájeptáýir aqsha qoıypty.
–Basqa gazet-jýrnaldarǵa da barǵan shyǵarsyz?
–Iá, sodan óleńderimdi basqa gazetterge apara bastadym. Endi joldy ózim taptym. «Lenınshil jasta» Nyǵmet Ǵabdýllın aǵa otyr eken, eki-úsh óleńimdi basamyz dep ol kisi alyp qaldy. «Qazaqstan pıonerinde» Sansyzbaı Sarǵasbaev aǵa da óleńińdi jarııalaımyn dedi. Áıteýir redakııalarǵa baryp turam. Barǵan saıyn óleńimdi alyp qalady, betimnen qaqpaıdy. Meniń óleńimdi kútip otyratyn sııaqty. Qazirgi kózben qarasam, óleńdi jaza salyp qaıta-qaıta apara berý yńǵaısyz-aq. Sóıtsem, qudaı meni áý bastan-aq jaqsy adamdarǵa jolyqtyrǵan eken, olar on toǵyzdaǵy jas balanyń kóńilin qaıtarmady. Rahmet, sol aǵalarym ómirde bireýi betimnen qaqqan emes. Bári de maǵan bolsyn dedi. «Pıoner» jýrnalynda ol kezde Muzafar Álimbaev aǵamyz otyrady.
Ár gazet-jýrnaldaǵy alǵashqy qalamaqyma biraz aqsha aldym. Ne isteımin? Mundaı kóp aqshany ustap kórgen emen ómirimde. Ákem soǵysta qaza tapqan. Sheshem aýylda kolhozdyń sıyryn saýady. Ákemniń aǵa-jeńgesi – shal-kempir bar aýylda. Oılap-oılap, muny ne qylam, kástóm-shalbarym, báteńkem áli kııýge jaraıdy, qoı, ne de bolsa apam men atamdy qýantaıyn dep bekindim. Ápkem de bar. Sóıdedim de salyp uryp kók bazardyń qasyndaǵy «Qyzyl tań» dúkenine kelip, sol jerden biraz kezdeme aldym. Shesheme kóılek, ájeme kóılek, atama shapan, ápkeme kóılek dep árqaısynyń yńǵaıyna qaraı tańdap júrmin. Bir qorjyn qant-shaı, kámpıt, órik-meıizdi de umytpadym. Sóıtip artynyp-tartynyp aýylǵa tarttym. Bul meniń 19-daǵy kezim. Úıge kelip bazarlyǵymdy tógip tastadym. Apam da qýanǵan. Atamnyń qabaǵy túsip ketti. «Óleń jazyp, soǵan gonorar aldym, ata» dedim. Atam gonorardy qaıdan bilsin: «Ol ne pále taǵy?» dep surady. «Gazetke shyqqan óleńge beretin sondaı aqsha eken», dep túsindirdim. Gazetke shyqqan alty-jeti óleńimdi ala barǵam, solardy kórsetip, daýystap oqyp berdim. Tyńdap otyryp: «Pátshaǵar, ákeńe tartqan ekensiń-aý, já, bazarlyǵyn ala berińder», dedi. Óleńniń arqasynda sóıtip úıdegilerdi bir qýantyp edim.
–Osy atańyzdyń tárbıesin kóp kórgen sııaqtysyz. Sol jaıynda aıtyńyzshy?
–Bul ózi ákemniń týǵan aǵasy, Shábden degen kisi. Ol kisiniń qolynda da balalyq shaǵymda kóp júrdim. Jaz boıy Asydaǵy jaılaýlarǵa alyp ketedi. Qyzyqqa kenelem. Sulý tabıǵat. Belýardan kelip uıysqan kókmaısa. Sarqyraǵan bulaqtar. Aspanmen talasqan quzar shyńdar. Birinshi synypty bitirgenimde birge alyp ketti atam men apam. Taý degen jaqsy ǵoı. Aıran, sút ishemin. Tamaq mol. Qoı baǵyp atama kómektesemin. Bir qoı, bir qozy joǵaltpaımyn. Bir kúni uıyqtap qalyppyn. Oıansam qoılarym joq. Qozyny bólek baǵady. Óıtkeni, qoıdy saýady ǵoı. Ylǵı jaıylǵan otardyń aldyna baryp uıyqtaımyn. Qoılar maǵan jetip aıaǵymdy basqanda oıanatyn edim. Meni uıyqtaı bersin degen bolýy kerek, bul joly qoılarym meni aınalyp ótipti. 500 qoı ushty-kúıli joq. Zárem qalmady. Zyr-zyr etip, órge qaraı zaýlap júgirip qaraımyn. Bir kezde sonaý jaqtan bireý: «Eı, bala, beri kel, beri kel», dep qolyn bulǵap aıqaılady. Barsam, Almatydan kóship kelgen Myrzabaı degen týysqanymyz eken. «Qoılaryń áne jatyr. Buryn oıanýshy ediń, bul joly uıyqtap qaldyń ǵoı. Men ıirip bólek baǵyp otyrmyn», dep torsyǵynan aıran quıyp berdi. Qudaıdyń qudireti, qoıym tabylǵan sol qýanysh kúıim esimnen, sol aırannyń dámi tańdaıymnan áli kúnge deıin ketpeıdi.
–«Sonaý bir jazda jaılaýda, Soǵystyń kezi, qoı baqqam», dep Muqaǵalı aıtpaqshy, bala shaǵyńyzdaǵy jaılaý sýretteri sizdiń de keýdeńizge bir-bir óleń bolyp quıylǵan eken ǵoı?..
–Sonyń bári alǵashqy sezim, jazylmasa da janymda jarq etken alǵashqy óleńder sııaqty. Júregimdegi tuma bulaqtyń kózin ashqandaı. Aqyndyq maǵan sol kezderde daryp qondy ma eken, kim bilsin... Sonymen, taǵy bir jaz aıaqtala taýdan asyqpaı túsip kelsem, jaqsy kóretin Áben degen dosym bar edi, sol aýylda úshinshi synypty qaıtadan oqyp jatyr. Mánisin surasam, bizdiń aýyldyń mektebinde tórtinshi synyp joq, al Ábenniń soǵystan atasy, ıaǵnı ákesiniń aǵasy kelip, ol kisi qasymda bolshy, kórip júreıin, seni saǵyndym degesin aýyldaǵy úshinshi synypqa qaıtadan barypty. Úshinshini qaıtadan oqıtyn Áben dosymdaı ápendelik mende joq. Apam ekeýmiz 12-13 shaqyrym jerdegi Aqshı aýyly, sol kezdegi Kaganovıch kolhozyna tarttyq. Týra mektep dırektorynyń úıine alyp bardy. Apamdy ápkelep qarsy alyp jatyr. Biraq tórtinshi synyp munda da joq bolyp shyqty. Sosyn apam aıtty: «Meniń balam zerek. Sen muny birden besinshige al. Eger oqýdyń aıaǵyna deıin barlyq balalaryńnan ozbasa, men murnymdy kesip bereıin», dedi. Dırektor birtúrli bolyp ketti. Áıtkenmen, ápkesiniń aıtqanyna kóndi. Men qatty qysyldym.
Erteńine birinshi sabaqta orys tilinen dıktant jazdyrdy. Orys tilimen birinshi ret betpe-bet kelýim. Galına Fedorovna Korobova degen muǵalimimiz kelip: «Moldaǵalıev kim?» dep surady orysshalap. Sóıtsem, bir sózin durys jazbappyn. Bir bala qarǵyp turyp: «Bul tórtinshi klasty oqymaǵan bala. Bizge úshinshiden kelip otyr», dep aıtyp saldy. Sodan muǵalim «mundaı balany qaıtip oqytamyn» dep dırektorǵa baryp aıtypty. Apamnan alyp qalǵan dırektordyń ózi: «Ápkemniń kóńilin qımap edim, qap. Áı, jaraıdy, ázer bolsa klasyńda qalarsyń, ápkeme aıtyp qoıǵasyn bolmaıdy, oqı bershi», dedi. Ishimnen: «Men eshqashan klasymda ekinshi jylǵa qalmaımyn, bıyl báribir oqýymdy jaqsy bitirem», dep bekindim. Aqyry apam aıtqandaı bolyp shyqty. Anamnyń sol aq tilegin, armanyn, maǵan degen senimin, kóńilin aqtap shyǵýǵa tyrystym, aqtap ta shyqtym. Jaqsy oqydym. Jyldyń sońyna qaraı ózim qatarly oqýshylardyń aldy boldym.
–Ishte bir ot bop tur ǵoı, endi...
–Kim bilsin, áıteýir kókeıimde ómiri apamnyń aıtqanyn eki etpeıinshi, apamdy jerge qaratpaıynshy degen bir tilek turǵany anyq. Shama-sharqymsha orysshany da úırendim. Bir synypty attap ketken osy sekirispen orta mektepti de bir jyl erte, 16 jasymda bitirdim. Sóıtip ýnıversıtetke de óz qatarymnan bir jyl buryn tústim. Sol kezde selsovetten asyǵys anyqtama alyp júrgende «kókek aıynda týdym» degenimdi Qabylda Baıbolov degen aǵamyz «kóktem» dep estip, jyl saıyn týǵan kúnimdi de bir aı buryn, 20 naýryzda toılaıtyn etip zańdastyryp tastaǵan-dy. Sirá, sál ozyńqylaý júrýdi maǵan táńirim ózi buıyrsa kerek.
–Eseıýdiń kelesi satylary, eńbekke aralasýyńyzdyń jaı-japsaryn bile otyrsaq?
–Besinshi kýrsta oqyp júrgenimde bir-eki óleń bereıin dep bir kúni taǵy «Lenınshil jasqa» keldim. Óleńimdi qaraıtyn Nyǵmet aǵa joq, ornynda basqa jigit otyr. «Kel, kel, Tumanbaı», dedi ol kisi de jyly júzben. Sóıtsem bul Sapar Baıjanov degen azamat eken. Óleńim kóbirek shyǵyp, ádebı jurtshylyqqa ájeptáýir tanylyp qalǵan kezim. «Kóńilime kóktem kerek, jaz kerek, Kóńilime kúlki kerek, naz kerek», dep erkindep, erkeleı bastaǵanmyn. Sapar aǵa da óleńderimdi oqyp shyǵyp, jaqsy eken, basamyz dedi. Sosyn otyryp: «Osynda jumysqa alsaq, keler me ediń?» dep surady. «Árıne, ábden kelemin», dep jatyrmyn men. «Olaı bolsa, sen maǵan eki jetiden keıin kelshi», dedi. Eki jetiden keıin kelsem, jańaǵy orynda Sapar aǵam joq, basqa bireý otyr. «Siz Saparǵa keldińiz-aý. Ol aǵań qazir bastyq boldy. Bas redaktordyń orynbasary, kelesi bólmede otyrady», dedi kúlimsirep. Jetip bardym. Sapekeń ýádesin umytpapty. «Tumanbaı, kel, kel, endi ótinish jazamyz» dedi. Ekeýlep Abaı Beısenbaevqa kirip, 1956 jyldyń 9 qańtarynda «Lenınshil jastyń» ádebıet bóliminiń synaq merzimimen alynǵan dyńdaı qyzmetkeri bolyp shyǵa keldik. Hat qorytýǵa qyrym kelmeı qınalyńqyrap júrgenimde Seıdahmet Berdiqulovtyń: «... Shyda, áli-aq qalypqa túsip ketesiń», dep janashyrlyq keńes bergenin de umytpaımyn. Birde Moskvadan Shmanov degen kisiniń Genrıh Geıne týraly 18 bet maqalasyn aýdarýǵa bastyǵym maǵan berdi. Sol materıalymdy jigitter áýelde kim aýdarǵanyn bilmeı: «Mynaý ǵajap qoı, qalaı aýdarǵan, ne degen ádemi til!» dep basqa bireýge telipti. Maqalany tárjimalaǵan men ekenimdi bilgennen keıingi Kákimjan Qazybaevtyń keremetin aıtaıyn. «Áı, Sapar, mynadaı perevod jasaǵan adamǵa qandaı synaq kerek? Tap búgin basy bútin jumysqa almasaq qudaı bizdi keshirmeıdi», dep saldy qyzýlanyp. Sóıtip ekeýi qol qoıyp, synaq merzimin alyp tastap, jastar gazetiniń tolyq quqyly ádebı qyzmetkeri etken. Shámil Muhamedjanov, Eskermes Eskendirov, taǵy basqa jas aqyndar kelip turady. Óleńderin qaraımyn.
–Sodan ózińiz de ádebı ortaǵa qaraı oıysa bastaǵan shyǵarsyz?
–Oıysqanda qandaı! Jýan ortasyna týra kúmp ete tústim. Jańa aıttym, shyn máninde «Lenınshil jasqa» meni jumysqa aldyrtqan Genrıh Geıne men Shmanov. Óleńderin de aýdardym ǵoı endi. Osy rette maǵan erekshe aǵalyq jasaǵan adam – Erkesh Ibrahım. Aýdarma jasaýǵa úıretti. Túpnusqadan tym alshaqtap ketýge bolmaıdy dep aqyl-keńesin aıtty. Sóıtip júrgende kórshi otyrǵan «Pıoner» jýrnalynyń redaktory Rahmetolla Ydyrysov maǵan «quda tústi». Muzafar Álimbaev «Qazaq ádebıetine» ketip jatyr, sonyń ornyna poezııa bólimine kelseńshi dep. «Lenınshil jasty» asa qaryq qylyp ta júrgen joq edim. Al mynaý izdegenge – suraǵan, ańsaǵanǵa – sýsaǵan, qolaıyma dóp keldi. «Men báribir sizderge bala bolmaımyn, men aqyn bolamyn, armanym sol», dep qoımastan Kákimjan aǵany araǵa sala júrip bas redaktor Abaı Beısenbaevty kóndirip, eki aı eki kún jumys istegen «Lenınshil jastan» «Pıonerge» aýystym. Qaıran aǵalarym-aı. Ketip qalǵanymdy kek tutpady, kóńilderine almady. Qaıta «Lenınshil jasqa» óleńderimdi burynǵydan da kóbirek basyp, qamqor bola berdi. Jas aqyndardyń bir jınalysy tusynda Abaıdyń ózi toptama óleńderdi Tumanbaıdan bastap bereıik depti. Keterde de: «Áı, bala, sen bizdi umytyp ketpe», degen. Ketip qalǵanyma uıalyp, Abaı aǵany kórsem qashqaqtap júrem. Ol kisi qyzyq kóredi, áı Tumanbaı, qashpa dep kúlip ótip ketedi. Sosyn sondaı aq júrek aǵalaryma men de jaqyn júrdim. Keıin alpysqa kelgen ıýbıleıimde jigitter parkke ákelip sýretke túsirip jatqan. Qarasam anadaı jerde Abaı aǵam otyr. «Áı, jigitter, áne meniń ustazym, alǵash kózimdi ashyp jumysqa alǵan aǵam otyr, sýretke birge túsirińder», dep birge sýretke túskenimiz bar edi.
Sonymen, qysqasy, «Pıoner» jýrnalyna ornyǵyp, úırenip, maqalalar jazyp, Muqan Imanjanovtyń qolyna tústim. Úlken júrekti keremet adam edi. Alǵash «Murap» degen ocherk jazyp ákeldim. Bir kúni sony oqyp, jaryqtyq Muqań: «Áı, Tumanbaı, sen proza jazsań, bizge nan jegizbeıtin shyǵarsyń», dedi. Jaqsy sóz janǵa sep. Kóterilip qaldym. Ol kisi «Pıonerde» prozany basqarady. «Tumanbaı túbinde myqty aqyn bolady», dep maǵan sengen adamnyń biri osy Muqan Imanjanov bolatyn. 1958 jyly 11 naýryzda, 42 jasynda sum ajal aramyzdan tym erte alyp ketti ony. Sonda «Ustazǵa» degen óleń jazdym.
Orkestr, kúńiren, kúńiren.
Qoshtasty asyl jan kóktemniń gúlimen, kúnimen.
Orkestr, kúńiren.
Jylap óleń jazýdy bilmeýshi em.
Oqýshy eń ony kúnde sen.
Orkestr, kúńiren, kúńiren.
Osy óleń «Qazaq ádebıetine» shyqty. Imanjanov meni asa jaqsy kórdi, ol kisini men de jaqsy kóretin edim. Ózimniń Turlyqyz degen jalǵyz ápkem boldy. «Tumashym» dep eljirep, sońǵy tıynyn qaltama salatyn. Keıin ol da, dál osy Muqan aǵamdaı, 42 jasynda ókpe aýrýynan qaıtty. Jaqyn adamdardyń jastaı ketip jatqany qıyn tıedi eken.
–Alǵashqy óleń kitabyńyz qalaı shyqty, Tumaǵa?
–Alǵashqy jınaǵym ózderiń biletin «Stýdent dápteri» ǵoı. 1956 jyldyń qyrkúıek aıynda sonyń qoljazbasynyń talqylaýy boldy. Talqylaýdy uıymdastyrýshy Hamıt Erǵalıev. Buryn kórmegen aqynym. Ǵalı Ormanov baıandamashy eken. Jazýshylar odaǵynyń úlken zalynda Juban, Syrbaı, Jumaǵalı Saın, Muhametjan Qarataev, yǵaı men syǵaı bári kelip otyr. Sodan Ǵalı aǵam, qudaı salmasyn, baıandamany jasady deısiń. Esimde qalǵany: Bizdiń aýylda taı jarys bolady, dedi. Ol taıdy sándeıdi, taıǵa minip shabatyn bala bolady, oǵan úkilep jaqsy kıim kıgizedi. Maǵan osy jigit sol taıǵa minip báıgege shapqaly turǵan bala sııaqty bop kórinip tur. Ózin buryn kórmesem de, óleńderin oqyp júrgem...
Ǵalı aǵam osylaı maqtap kósile sóıledi. Saın: «Mynaý bolashaq ofıer bolaıyn dep turǵan poezııanyń soldaty», dep qaıyrdy. Juban Moldaǵalıev aǵam: «Mynaý Tumanbaı Moldaǵalıev kelgennen beri maǵan tyqyr taıandy», dep jurtty bir kúldirip aldy. Syraǵań, taǵy basqalar sóılep, aıaǵynda ózime óleń oqytty. Qarataev «jınaǵyńdy maǵan ákep ber» dedi, ol kisi baspanyń redakııa meńgerýshisi eken. Sodan aldaǵy 1957 jyly Ǵafý Qaıyrbekovtiń redaktorlyǵymen «Stýdent dápteri» jaryq kórdi. Kitapty oqyrman óte jyly qabyldady. Kelesi jyly Omarov Seıitjan aǵam Jazýshylar odaǵyna ótkizdi. Tóraǵa Músirepov joq, bir jaqqa komandırovkaǵa ketken eken, komıssııa jıylysyn Seıitjan aǵa basqaryp, prezıdıýmda Sábıt Muqanov, Ǵabıden Mustafın otyr, Qýandyq Shańǵytbaev, ózime ejelgi orys ádebıetinen sabaq bergen Aleksandr Jovtıs bári sóılep, sondaı saltanatty jaǵdaıda SSSR Jazýshylar odaǵynyń músheligine ótti ǵoı myna jaman aǵańyz jıyrma úsh jasynda.
–Jaman aǵanyń bári sizdeı bolsa, jaqsy aǵa da kerek emes, Tumaǵa. Ózińiz ata jasynda bolsańyz da, aldyńyzdaǵy aǵalarǵa quraq ushqan syı-qurmetińiz bólek. Aýzyńyzdan tastamaısyz?
–Aǵalardy árqashan shapaǵatpen eske alamyn. Jasymda jetimdik taǵdyr keshken men sol aǵalardan kóp jaqsylyq kórgen adammyn. Aqyndyq qanatymdy áý bastan qoldap kótergen, abyroı-ataqqa, barlyq shyqqan bıikterime jetkizgen solar, solardyń aq tilegi men rııasyz kóńilderi. Biri emes, bári. Bári de meni qolpashtap qoldap otyrdy. Alǵashqy baspaldaqtarda kezdesken aǵalardy alǵys sezimmen jańa aıtyp óttim. Arýaqtary rıza bolsyn deımin. Sonaý Hamańnan bastap Qalıjan Bekhojın aǵam – bári meniń ustazdarym edi. Qalaǵań Memlekettik syılyq báıgesin alarymda meni qorǵap maqala jazdy. Muzafar aǵamnyń áli kúnge deıin aldynan qııa basyp ótken emespin. Sherıazdan Eleýkenov, Sapar Baıjanov, Sattar Imashev aǵalarymnyń qoldaýymen «Jalyn» jýrnalyna bas redaktor, Ánýar Álimjanov, Kákimjan Qazybaevtardyń senimimen Jazýshylar odaǵyna hatshy boldym. 1968 jyly komsomol syılyǵyn «Jańa dápter» kitabyna Ózbekáli Jánibekovtiń qolynan alǵanymdy da umytpaı aıta júremin.
Aldymdaǵy aǵalardan ózim qandaı qamqorlyq kórsem, ózimnen keıingi jastardyń betin shamam kelgenshe men de qaqqan emespin. Qaı eldiń, qaı jerdiń balasysyń dep suraý atymen daǵdymda joq. Men ondaı aýrýdan tazamyn. Kerekýdiń jigiti Qabdykárim Ydyrysov qandaı aǵa boldy maǵan! Fámılıemiz bir Jubanmen ómirde de aǵaly-inili týǵan baýyrdaı boldyq. Basqalardy bilmeımin, óz basym Ǵafý Qaıyrbekovti qazaqtyń qaıyrý bermes qara til uly aqyndarynyń biri dep esepteımin. Osy Ǵafań meni ómir boıy Tumashym dep erkeletip ótti. Ózi de erkeleı biletin, ózimsinip óktemdep te sóıleıtin. Elýinde de, alpysynda da baıandamany maǵan jasatty. «Aǵa, elýińizde jasadym ǵoı, endi yńǵaısyz bolmaı ma?» desem, «Mıymdy ashytpa, ottama, sen jasamaǵanda kim jasaıdy?» deıtin jaryqtyq. Ǵafekeńe erip eki ret bardym Torǵaıǵa. Ózi joqta seksen jyldyǵyn Qostanaıda ótkizisip, sózimdi sóılep, aǵaǵa arnaǵan óleńimdi oqyp qaıttym.
Abyz aqynymyz Ábdilda meni týǵan balasyndaı kórdi. Men týraly maqalalar jazdy, men de jazdym ol kisi týraly. Sekseninde Abaı atyndaǵy opera teatrynda ótken toıynda baıandamany men jasadym. Toqsanyna bir-eki aı qalǵanda Sochıge dem alýǵa júretin boldym da, aǵamen qoshtasýǵa baryp edim: «Tumanbaı, men toqsanǵa keleıin dep jatyrmyn ǵoı. Baıandamashyny qaıdan izdep júremin? Seksenimde jasadyń ǵoı, endi toqsanymda da óziń jasamaısyń ba?» dedi. Qýana kelistim. «Al, onda meniń dokladchıgim bar. Jolyń bosyn!» dedi aǵa. Maǵan aıtqan aqyrǵy sózi osy eken. Sochıden kelip, kelgenimdi erteń kirip aıtamyn aǵaǵa dep otyrǵanda estidim qazanyń habaryn.
Qara teńizde kóp birge boldyq Ábekeńmen. Ómirdi súıýi, ómirge qushtarlyǵy keremet edi. Jas bizder qyzyǵatynbyz. Sýda sumdyq júzetin. Tý sonaý korablder júrgen ashyq aıdynǵa deıin qulashtap júzip, baryp qaıtatyn. Teńiz týraly tebirenip óleń jazdy. «Aý, aǵa, sýǵa ketip qalsańyz qaıtesiz», deımin qorqyp. «E, sýǵa ketsem, semizbin ǵoı, balyqtar jep bir jetisip qalar. Qyzylordaǵa rýhymdy jetkizseńder bolady», dep saq-saq kúledi. Taǵdyrymnyń bir syıy, Ábekeńmen kóp jyl kórshi bolyp ta turdym. Munyń bir qyzyǵy bar. Komsomoldyń joldamasymen Italııaǵa birinshi ret sapar shektim. Qaıtyp kelsem, úıimdi basqa bireýler sypyryp jınap júr. Ań-tańmyn. «Áı, úılerińdi jóndep qaramapsyńdar ǵoı», dep ar jaqtan qýshykeshtenip Bákir Tájibaevtiń kelinshegi shyǵyp keledi. Sóıtsem, olar bizdiń úıge kiripti de, bizge Dıhan Ábilevtiń úıin beripti. Adresin aıtty. Aıdap otyryp kelsem: «Bul kim?» deıdi báıbishem. «Buıyrsa, kúıeýińiz bolarmyn» deımin men. Báıbishem sonda amandyqtan soń-aq Ábdilda Tájibaevpen kórshi bolǵanymyzdy aıtqan. Ertesine sálem berdim. Aqyndyǵymyzǵa qosa kórshiligimiz ben fýtbolshylyǵymyz ekeýmizdi odan ári tabystyryp, týystyryp jiberip edi. «Qaırat» utqan kúni Ábekeń úıine barsań konıak ta ishesiń, jaqsy sóz de estısiń. Ǵajap bolatyn.
–Fýtbolmen qazir qalaısyz?
–Fýtboldy buryn da jaqsy kórgem, qazir de jaqsy kórem. Qol bosta tek fýtboldy qaraımyn. Talasa bermesin dep báıbisheme balalar jeke televızor ápergen. Stadıonǵa sırek baramyn. Kóz kórińkiremeıdi. Biraq bizdiń fýtbolshylar jaqsy oınap jeńip jatsa, meni de sonyń bir jerinde qýanyp otyr dep oılańdar. Fýtbolshylarymyz áli senimdi aqtaıdy, keremet jaqsy komandalar shyǵady áli bizde.
–Fýtboldan basqa, án mátinderin erekshe súıip jazatyn hobbıińiz de bar ǵoı, Tumaǵa?
–Negizinde men ózi ánshi adammyn. Áńgimemniń basynda aıttym ǵoı shyryldap án salǵanymdy. Biraq men ánshi bola almadym. Onyń esesine ánge mátin, án óleńin jaza bastadym. «Kýá bol», «Baqyt qushaǵynda», «Eki juldyz», «Ánim sen ediń», kóp qoı jazǵandarym. Jeke kitap bolyp ta shyqty. Aıtaıyn degenim, jaqsy ánge jaqsy óleń kerek. Ánmen birge sóz de oılandyrsyn, tolǵandyrsyn, tebirentsin tyńdaýshyny. Tapsyryspen jazdyrǵanda Nurǵısa aǵamnyń da talaby osyndaı bolatyn. Ózim de sózime sezim sińirýge tyrysyp baǵatynmyn. Ándi mátinniń basyńqyrap turǵany jaqsy qashanda. Bir kúni Nurǵısa aǵam telefon soqty. Ol kisiniń seniń ýaqytyń bar ma, joq pa, jumysta otyrsyń ba – onymen isi bolmaıdy. «Tezdetip máshınege minip, dereý kelshi maǵan. Darıǵa ekeýmiz kóktemdi kórgimiz keledi», deıdi. Tań qaldym. Kóktemdi kórgisi keledi! Jazýshylar odaǵynda isteıtin kezim. «Qaıda baramyz, Nureke?» deımin. Almatydan bylaı, kúnshyǵysqa qaraı», dep qoıady. Júrip kelemiz. Aınalamyzǵa elite qaraımyz. Kóktemdi árqaısymyz ózimizshe sezinetin sııaqtymyz, kóktem lebine eligetin sııaqtymyz. Bir ýaqta: «Áı, osy biz qustardy ushyryp jibergenbiz, solardy qaıtadan keltirdik pe? Endi solardy keltiretin ýaqyt jetken joq pa?» dedi. «Keltireıik, aǵa» deımin. «Qysqasy, qazir úıge júr, ánniń jobasyn alyp ketesiń, búgin daıyndaısyń» dedi. Nurekem qyzyq bolatyn. Birden notasyna kóshire bastaıdy. «Oı, aǵa, áýeli oqymaısyz ba, jaraı ma ózi, aıtpaısyz ba?» desem, «Áı, men ózim óleń jaza alatyn bolsam, seni shaqyryp ne ákemniń quny bar? Sózi jaman bolsa, sen jaýap beresiń. Sen Tumanbaı Moldaǵalıev degen dardaı aqynsyń. Al mýzykaǵa ózim jaýap beremin», der edi. «Qustar qaıtyp kelediniń» jobasyn ózi aıtyp berdi. «Kóktemdi qondyryp qanatyna» dep yńyldap qoıamyz. Úıge baryp, keshke qaraı jazyp ákeldim. Aǵam rıza boldy. Nurǵalı Núsipjanovty shaqyryp aldyq. «Qustar qaıtyp keledi» osylaı týǵan edi. Nurǵalı kóp aıtady. Qytaıda da shyrqaldy. Ánniń óleńi ádemi shyǵýyna kóp mán beremin. Ol án qanatymen birigip óte alysqa ketedi ǵoı. Ánniń arqasynda meniń de biraz sharyqtaǵan jyldarym bar. Jeke konert te berip júrmiz. Aldyńǵy jyly bergenbiz. Bıyl da sondaı bir oıym bar.
–Aǵa, birtýar Nurǵısanyń maqtaýyna ıe bolǵan qandaı baqytty adamsyz. Oǵan qosa Áýezovtiń ózi maqtaǵan sırekterdiń birisiz...
–Ol kezde jaspyz ǵoı. KazGÝ-de bolǵan keshte ol kisi jastar jóninde sóıledi. «Jas qanat» jáne «Jyrǵa sapar» atty jas aqyndardyń eki jyr jınaǵy shyqqan. Solardyń ishinen meni, Qadyrdy, Saǵıdy, Tilegen Shopashevti – osy tórteýmizdi erekshe atap ketti. Sonda jap-jas, jaýqazyndaı Ábish Kekilbaev jınalysty basqardy. Keshe Ábish inim úlken ataq alyp, abyroıǵa bólendi, búkil ádebıetimizdiń mereıin kóterdi. Soǵan men qýanyp, telegramma jiberip quttyqtadym... Shynymen de ol úlken jazýshy. Al endi Áýezov meni tanıdy dep oılamaıtynmyn, biraq stýdent kezinde aspırantýrasyna shaqyryp edi. «Keıin Ánýar Álimjanov «Lenınskaıa smena» gazetindegi maqalasynda jazdy: ekeýi Dýshanbege ushyp bara jatqanda ushaq ústindegi áńgimede Muhań: «Tumanbaıdyń aqyndyq bolashaǵy zor, úlken úmit kúttiredi. Bul jigitke zer sala júrińder», dep aıtqany bar eken. Bizdiń jas kúnimizde aıtqan uly Áýezovtiń bul batagóı tilegi qulaǵymyzǵa jigit aǵasy shaǵymyzda tıdi. Árıne, kemeńgerdiń tilegi odan ári qanattandyrdy, jigerdi janydy.
–Aǵa, joǵaryda basqa gazetterdiń bárin aıttyńyz. Al endi ózińizdi ardaq tutatyn «Egemen Qazaqstanyńyz» jaıly este qalǵan ne bar?
–«Egemen Qazaqstandy» men shyn máninde jaqsy kóremin. Ol da meni árqashan elep, eskerip júredi. Óleń jazdyrtady. Óleńimdi basyp otyrady. Aqyn bolamyn degen senimge kirgen kezimde jazǵan «Bizde toı bar» degen bir bas-aıaǵy jumyr óleńim bolatyn. Osyny «Soıalıstik Qazaqstan» basty. Óleńniń týý jaıy bylaı. Stýdent kezim. Bir ekiqabat orys qyzyn kórdim. Sosyn eger munyń kúıeýi qazaq bolsa, bul qyz qazaqtyń anasy bolar edi-aý dep qııalǵa berildim. Sóıtip, «solaı da solaı, jas qazaqtyń anasymyn» dep álgi óleńimdi jazdym. Ony «Soıalıstik Qazaqstanda» ádebıet bóliminde isteıtin Maǵaýııa Mashaqov deıtin kisige ákelip kórsettim. Óleń bárine unap, jarııalap jiberdi. Osynyń ózi eldi selt etkizip, meniń aqyndyǵyma senim týǵyzǵan jaǵdaı boldy. Bul – 1955 jyl edi. Sodan bergi 55 jylda «Egemen Qazaqstanymnan» qol úzgen emespin. Qazir de eldiń bas gazetine et jaqyn eteneligimdi ózderiń bilesińder.
–Qazirgi kún kesteńiz qalaı, aǵa? Ýaqytyńyz qalaı ótedi?
–23 jyldan beri qazaqtyń balalarynyń tilin shyǵaratyn balbulaq – «Baldyrǵan» jýrnalyn basqaryp kelemin. Álimbaevqa orynbasar bolǵan kezimdi qossam, barlyǵy 26 jyl. Osynda baýyr basyp kettim. Shúkir, shyǵaryp jatyrmyz, jaman emes sııaqtymyz. Kúnde jumysqa kelemin, jigittermen sóılesip máz bop qalamyn. Men úshin eń aýyry – ana jumyssyz eki kún. Jasyratyny joq, muń kóp, qatar júrgen kóp dosym ketip qaldy, ákem. Anaý Saǵı qaıda, Shámil qaıda? Ǵafý, Qabdykárim aǵalarym qaıda? Ákemdeı bolǵan Ábdilda aǵam, ózimniń Sabyrhan Asanovym qaıda? Shaqyryp alyp kıngi soǵatyn kezder qaıda? Saǵynamyn.
Sodan, Kúltaı jeńgeńmen shúıirkelesip-shúńkildeskennen basqa barlyq bos ýaqytta, jalpy qaı ýaqytta da serigim – óleń. Syrymdy óleńime aıtamyn. Óleńmen muńdasamyn. Kóńilim kóterilse, kóńilim qulazysa óleń jazamyn. Jaıshylyqta jyr týmaıdy. Ana bir jyldary aılap jazbaı ketken de ýaqytym boldy. Taýsylǵan shyǵarmyn dep oılap kúńirenip ketti ishim alaı-dúleı bop. Sodan sonaý bir qıyrdan bir ot jyltyrap, birdeme keldi. Sońǵy on jylda toqtaýsyz jazyp kelemin. Eki jylda qalyń-qalyń eki kitap shyǵardym. Qudaıǵa shúkir, artymyzda qazaq óleńiniń týyn kóteretin jaqsy aqyn inilerimiz bar. Bárin jaqsy kóremin. Tilektespin.
–Tumaǵa, jetpis bestiń mereıli bıiginen eli-jurtyńyzǵa, halqyńyzǵa ne aıtasyz?
–Búginde qazaqtyń ǵasyrlar boıy ańsaǵan zamanyna keldik qoı. Alla taǵalanyń ózi berdi ǵoı halyqtyń peıiline. Men soǵan asa qýanamyn. Memleketimiz bolǵanyn, sol memleketimizdiń bir azamaty ekenimdi, elime qyzmet etip júrgenimdi maqtanysh etemin. Qoǵamǵa eńbek etip júrgen azamattardy da aq tilekti jyrymnan ámanda qaldyrmaımyn. Týǵan elim uzaq ǵasyrlar boıy jasaı berse eken degen tilektemin.
Jaqsylyq qazir basymyzda tur. Kemshilik izdeı bermeı, baqytty basqa tepkendeı bolmaı, sol jaqsylyqty jaqsy júrekpen kóre bileıik. Men eń aldymen halqyma baqyt tileımin. «Adamdyqty aıt, eldikti aıt, batyrlyqty aıt, El birligin saqtaǵan aqyndyqty aıt», degen Jambyl babamnyń, «Adamzattyń bárin súı baýyrym dep», deıtin Abaı atamnyń arman-muratyn alǵa aparýshymyn. Halyqty jaqsy kóremin. Jalpy adamdy jaqsy kóremin. Meniń eń jaqsy kóretin, mektepte orys tilinen sabaq bergen ustazym Germanııada turady. Frıda Reıngoldovna Ianke degen kisi. Frıda apaıǵa kóp óleńder de arnadym. Eki ret baryp qaıttym. Hat arqyly habardy úzbeımiz. Oryssha kitaptarymdy qasterlep oqıdy. Týǵanyndaı kóredi. Germanııada fýtboldan álem chempıonaty bolǵanda aınalaıyn Dáýrenim bir alyp bardy. Shalynyń aty Vıktor Ferdınandovıch. Dastarqanyn qaıystyryp qazaqy molshylyqpen syılady. «Konıaka jalko, v Gannovere jarko!» dedim. «Tumanbaı-aý, óleńdi endi oryssha jazatyn bolǵansyń ba?» dep Frıda apaı kúlip jatyr. Alla jazsa, 75 jyldyq toıyma óz esebimnen kelip qaıtyńyz dep shaqyryp otyrmyn. Bıyl soǵan Frıda apaı kelse óte jaqsy bolar edi. Toıyma barlyq halqymdy shaqyramyn.
–Toıyńyz qutty bolsyn. Uzaq jasaı berińiz, aqyn aǵa!
Qorǵanbek AMANJOL
