Jýyrda Almaty qalasynyń 1000 jyldyǵy men Táýelsizdiktiń 25 jyldyǵyna arnalǵan «Uly dala kóshpelileriniń izimen» atty Almaty oblysy boıynsha halyqaralyq ekspedıııa uıymdastyryldy. Ekspedıııaǵa Mońǵolııa ǵylym akademııasynyń Tarıh jáne arheologııa ınstıtýtynyń qola jáne erte temir dáýiri bóliminiń jetekshisi, PhD doktor, professor Tórbat agaany, R.B.Súleımenov atyndaǵy Shyǵystaný ınstıtýtynyń jetekshi ǵylymı qyzmetkeri, belgili shyǵystanýshy ǵalym Nápil Bazylhan qatysty. Jobany uıymdastyrýshylar: «Adyrna» ulttyq-etnografııalyq birlestigi, halyqaralyq «Kóshpendiler Atamurasy» qoǵamdyq qory jáne halyqaralyq «Túrki álemi» gazeti.
Mońǵol ǵylym akademııasy, Tarıh jáne arheologııa ınstıtýtynyń qola jáne erte temir dáýiri bóliminiń meńgerýshisi, PhD doktory, professor Tórbat agaany myrzanyń qatysýymen bastalǵan ekspedıııa Almaty oblysy boıynsha 1 995 shaqyrym jol júrip qaıtty. IýNESKO murasy sanalatyn áıgili Tańbaly tas, Qapshaǵaı jaǵalaýyndaǵy jartastardaǵy býddalyq sýretter salynǵan Tamǵaly tas, «Altyn emel» tabıǵı ulttyq memlekettik parki, ondaǵy Besshatyr, Oshaq tas eskertkishterine, saqtar zamanynan syr shertetin Esik mýzeıine, Jarkenttegi Kıeli aǵashqa, ondaǵy eki ǵasyrlyq meshitke baryp qaıttyq. Jalpy ekspedıııa bes kúnge sozyldy. Sapar barysynda kóshpeli dástúr negizinde kóbine kıiz úılerdi jalǵa alyp túnep otyrdyq. Ataýly sharaǵa túriktanýshy Nápil Bazylhan, arheolog Tórbat agaany, «Kóshpendiler atamurasy» halyqaralyq qorynyń prezıdenti Batyrjan Seıdomar, «Adyrna» ulttyq-etnografııalyq portalynyń redaktory Jasulan Naýryzálıev jáne osy joldardyń avtory qatysty.
Tańbaly tas sapary
IýNESKO-nyń búkilálemdik muralar tizimine engen Almaty oblysyndaǵy Tańbaly tas eskerkishterine bara jatqanda oıdym-oıdym jol bárimizdi ábden qajytty. Sheteldikter qazaqtyń tarıhqa degen qurmetin osy jol arqyly-aq baǵalaıtyndaı qysylyp-qymtyryldyq. Qazaqtyń qasıetti Mekke-Mádınesi – ejelgi eskertkishteri ornalasqan tarıhı oryndar ǵoı.
Tańbaly tas Almatydan 170 shaqyrymdaı qashyqtyqta ornalassa, eskertkish baǵytyna burylǵannan keıin qalǵan 35 shaqyrym joly kóligińiz ben júıkeńizdiń qyp-qyzyl soryna aınalady.
Tańbalydaǵy qoryqshy Nurahan aǵanyń aıtýynsha, bul joldar 1990 jyldardan bastap múlde jóndeý kórmegen. Osydan úsh-tórt jyl buryn osy jerge óz kóligimmen sheteldikterdi alyp kelgenimde de jol máselesin kótergen edik. Shaǵyn kóligimniń asty qaıta-qaıta soǵylyp, buzylyp áreń baryp-qaıtqan edim munda. Bul másele "baıaǵy jartas - sol jartas" kúıinde qalyp otyr eken. Munyń bári sheneýnikterdiń ata tarıhqa degen nemquraıly kózqarasyn ǵana bildirmeıdi, el ekonomıkasyna súbeli úles qosar týrızm salasynyń damýyna selqostyqty ańǵartady.
Tańbaly eskertkishterine týrıster tartý jolǵa qoıylsa, qoryq irgesindegi bir aýyldy jumyspen qamtıyn baǵyt iske qosylatyny aıdan anyq. Tarıhı eskertkish mańaıyndaǵy eldiń ártúrli sala boıynsha jumyspen qamtylýyn shetel saparlarymyzda talaı kózben kórip júrmiz. Eskertkish túbindegi Qarabastaý aýylynda nebári 20 otbasy turady eken. Osy 20 otbasyn tolyqtaı jumyspen qamatamasyz etýge eskertkishtiń tarıhı qundylyǵy tolyq jetip jatyr.
Tańbaly tas eskertkishteri erte qola dáýirinen bastap temir dáýirine deıingi aralyqtaǵy dinı-mıfologııalyq, turmys-tirshilik kórinisterinen habar beredi. Munda Kók Táńiri men kıeli rýhtarǵa taǵzym jasalyp, as berilgeni, jerleý rásimderi jáne taǵy basqa mańyzdy joralǵylar ótkizilgeni arheologııalyq turǵydan dáleldengen. Degenmen, eskertkishterdiń toza bastaǵany baıqalady. Ony qorǵap, saqtap, bolashaq urpaqqa qaldyrý máselesimen erte bastan shuǵyldanýymyz kerek. Óıtkeni, eskertkishterge jaýyn da, jel de, kún de zııan shektiredi.
Tańbalyda qos kıiz úı tigilipti. Ishinde eskertkish týraly kitaptar satylady. Qazaqtyń ulttyq jıhazdary men ártúrli jádigerlerin kórýge bolady. Igi bastamaǵa qýanyp qaldyq. Endi ulttyq sýsyndar men taǵamdar, jalǵa alyp minýge arnalǵan jylqy, kıiz úıdiń ishinde jaıǵasyp otyrýǵa eden (nemese kıiz tóselip) jatsa, tipti qatyp keter edi. Eskertkishti júıeli nasıhattaıtyn ortalyq qurylyp, halyqpen, týrıstik kompanııalarmen júıeli jumys jasalsa ǵoı dep oıladyq.
Besshatyr qorǵandary
Ekinshi kúni Qapshaǵaı sý qoımasynyń mańyndaǵy Tamǵaly tasta týlarymyzdy jelbirettik. Sý jaǵasyndaǵy bıik jarqabaq kórkem kórinis syılasa, Ileniń arǵy betinen «Kóshpendiler» fılmi úshin ázirlengen qorǵandar da tarıhı orynǵa sán bere túsedi. Býddalyq sýretteri bar tarıhı nysan bolashaqta týrızmdi damytýǵa óte qolaıly oryn ekeni anyq. Munda XVIII ǵasyrdaǵy Jońǵar shapqynshylyǵy kezinde ýaqytsha mekendegen jońǵarlar býddalardyń beınelerin tasqa qashap salyp, tabyný ornyna aınaldyrǵan kórinedi. Al «Qyz Jibek» fılmin túsirý kezinde salynǵan qazaq rýlarynyń tańbalaryn da búginde tarıhı eskertkish qataryna jatqyzýǵa bolady.
Ekspedıııa músheleri Tamǵalydan shyǵyp «Altyn emel» ulttyq tabıǵı parkine qaraı jol tarttyq. Biz «Altyn emeldegi» Basshı aýylyna jetkenshe qas qaraıyp, kesh bola bastady. Onda qonaqtar qondyrýǵa arnalǵan áp-ádemi kıiz úıler tigilgen eken. Týrıstik baǵyttaǵy tyń bastama bárimizdi qýantty. Sol sebepti de, aqysyn tólep kıiz úıge qonyp shyqtyq. Ózimizdiń kıiz úıdi týlarmen bezendirip, estelik bolsyn dep sýretke tústik. «Qazaq-mońǵol dostyǵy jasaı bersin!» dep máz-meıram bolystyq.
«Altyn emel» ulttyq tabıǵı parkiniń bas dırektory Halyq Baıadilov bizdi óz kabınetinde qabyldap, «Altyn emel» jaıynda kitaptar syılady. Ertesine Janserik esimdi gıd-tanystyrýshynyń jetekshiligimen Besshatyrǵa qaraı jol júrdik. Tabıǵı parktiń sulýlyǵy kóz tundyrady. Jol boıy túrli ań-qustar kezdesip otyrady. Janserik jol boıy tabıǵı qoryqta túrli jan-janýarlarmen qatar munda qulannyń bar ekenin de aıtyp ótti. Olardyń sany jyl saıyn artyp keledi eken.
Besshatyr alystan bes qorǵan tárizdi kórinedi. Biraq jaqyndaı túskende saq qorǵandarynyń sany áldeqaıda kóp ekenin ańǵarasyz. Bizdiń zamanymyzǵa deıingi IV-V ǵasyrdarǵa tán qorǵandardyń ishindegi eń úlkeniniń bıiktigi – 17 metr, al dıametri 104 metr. Álbette, qorǵandardyń bıiktigi munda jerlengen tulǵanyń dárejesiniń joǵary ekendigin bildiredi. Tizbektelgen qorǵandardyń aınalasy kóptegen meńgir tastarmen qorshalǵan. Bul meńgir tastarda ártúrli ań-qustardyń beıneleri, túrli tańbalar qashalyp salynǵan.
Saq qorǵandarynda Qarabatyr baqsylyq rásim jasap, shańqobyzda mýzykalyq shyǵarmalar oınady. Al Jasulan Naýryzálıev dál mundaı sulý tarıhı oryndy kórmegen ol aıryqsha áserli kóriniske sheksiz súısinip, qýanyshy qoınyna syımaı, árbir qorannyń basyna bir kóterilip, qoldy-aıaqqa turmaı júgirip júrdi.
Besshatyrdy eń alǵash ǵylymı turǵyda Kemal Aqyshev zerttegen eken. Biraq ol kóptegen qorǵandardyń zerttelýin keıingi urpaqtyń enshisine qaldyrǵan. Óıtkeni, ol kisi ýaqyt ótken saıyn zertteýdiń tehnologııalyq múmkindikteriniń artatynyn túsinse kerek. Bir qorǵanǵa rekonstrýkııa jasalyp, mýzeı jasaý áreketi qolǵa alynypty. Betonmen qorǵan tóbesine kóteriletin baspaldaq jasalyp, sosyn ishine enetin esik, ishki jaıdyń kórinisterin qalypqa keltirip, jerleý ornynyń baıyrǵy qalpyn kórsetýge sátti talpynys jasalǵan eken. Alaıda jumys tolyq aıaqtalmaǵany kórinip tur. Buǵan dala mýzeıi deńgeıine jetkizý úshin aqparattyq maǵlumattar jazyp ilý, artıfaktiler qoıý, jaryq qoıý, árlep-sylaý, áktep-syrlaý taǵy basqa jumystardy júzege asyrý kerek.
Qaıtar jolda Shyńǵys hannyń oshaqtasy atty eskertkishke soqtyq. Aınaldyra qoıylǵan meńgir tastar qola dáýirindegi Kók Táńirge, arýaqtary tabyný, qurbandyq shalý orny bolǵany ap-anyq kórinip tur. Qola dáýiri eskertkishteriniń bilikti mamany, arheolog Tórbat agaany da bul oıymyzdy qýattap, pikir bildirdi. Rasynda, qazannyń buttaryndaı bolǵan tastardyń ortasynda ot jaǵylǵany, mal súıekteri tabylǵany anyqtalǵan. Iá, Altyn emel jeri as ótkizip, arýaqtarǵa qurmet kórsetiletin ertede óte qasıetti oryn bolǵanǵa uqsaıdy. Taý baýraıy, ózen jaǵasy, qysta qar qalyń túspeıtin erekshe qasıeti, Besshatyr qorǵandary osyny kórsetip otyr. Kim bilsin, osynaý qasıetti jerdi bir kezderi Shyńǵys han da basa-kóktep ótpeı, qurbandyq shalyp, arýaqtarǵa taǵzym jasaǵan bolar… Meńgir tastardyń Shyńǵys hannyń qazandyǵy atanýy bálkim, sodan da shyǵar.
Esik mýzeıi
Esik qorǵandarynan da biz osyndaı sulýlyqty, tabıǵatpen kómkerilgen kórinisti kóremiz. Belgili arheologtar Kemal Aqyshev pen Beken Nurmuhamedov anyqtaǵan Altyn adam qazaqtyń qana emes, kúlli kóshpeli halyqtardyń maqtanyshyna aınalyp otyr. Sheteldik qonaǵymyz Tórbat agaany shaǵyn ǵana Esik mýzeıiniń jumysy men jádigerlerine dán razy boldy. Ań stılindegi Altyn adam kıiminiń árbir bóligi kóne dáýir dúnıetanymynan syr shertetindigi kimdi bolsa da qaıran qaldyrady. Munda keıingi kezde Qazaqstan jerinen tabylǵan birneshe «Altyn adamdar» týraly aqparat alýǵa bolady. Solardyń biri – Qyrym Altynbekov qalpyna keltirgen Batys Qazaqstannan tabylǵan «Altyn adam» beınesi.
Kıeli aǵash
El aýzynda «Áýlıe aǵash» dep atalyp ketken Kıeli aǵash Jarkent qalasynyń túbinde eken. Aǵashty kıelige balaý, oǵan shúbirek baılaý jalpy túrik halyqtarynyń kópshiligine tán dúnıe.
Kıeli aǵashtyń jan jaǵyndaǵy aınala ósken shaǵyndaý taldar ortaǵa qaraı ıilip tur. Jeti adam qushaǵyna áreń alatyn alyp aǵashty aınaldyra jol salynǵan. Sol jolmen aınalyp adamdar tilek tilep, arýaqtarǵa tabynady. Iaǵnı arýaqtarmen baılanysqa túsetin, kúsh-qýat alatyn, aýrý-syrqaýdan emdeletin, bala suraıtyn oryn retinde bul jer erteden belgili. Kıeli aǵashty qushaqtaǵanda erekshe tylsym tolqyndar sezilip, aıryqsha kúsh-qýatyn bildirgendeı. Qarabatyr dańǵyrasyn qaǵyp, arýaqtarǵa qurmet kórsetti. Bizdiń boıymyz balqyp, kıeli aǵashtyń qudiretine shyn sengendeı boldyq. Tabıǵat ananyń kóptegen tylsym kúshteri bizge beımálim ǵoı.
Almatydaǵy altyn jádigerler
Almatydaǵy memlekettik ortalyq mýzeıdiń ishindegi jádigerler erekshe áser etti. Ásirese, ondaǵy altyn qordaǵy jádigerler kózdiń jaýyn alady. Memlekettik ortalyq mýzeı dırektorynyń orynbasary Babaqumar Qınaıatuly árbir jádigerlerdi aıryqsha yqylaspen tanystyryp, Mońǵolııadan kelgen qonaǵymyzǵa erekshe iltıpat bildirdi.
Ekspedıı aıasynda Ál Farabı atyndaǵy QazUÝ-dyń tarıh, arheologııa jáne etnologııa fakýltetinde tarıh ǵylymynyń doktory, professor Ábdesh Tóleýbaevpen resmı kezdesý ótkizildi. Kezdesý barysynda Mońǵolııa ǵylym akademııasynyń tarıh jáne arheologııa ınstıtýty men QazUÝ arasynda áriptestik baılanysty arttyryp, tájirıbe boıynsha stýdentter almasý máselesi aıtyldy. PhD doktory, professor Tórbat agaany qazaq jerinde maqtanýǵa turarlyq eskertkishterdiń kóptigin aıtyp, olardy birlesip zertteýge qyzyǵýshylyq tanytty. Ol Mońǵolııadaǵy joǵary deńgeıdegi elıtalyq eskertkishter men ǵuryptyq keshenderdi qazaq stýdentteriniń kórý kerektigin de sóz etti.
Sondaı-aq, ekspedıııa qatysýshylary Qyrym Altynbekovtiń «Qyrym araly» restavraııalyq ortalyǵynda bolyp, baǵa jetpes qundy eksponattardyń qalaı qalpyna keltiretindigin óz kózderimen kórdi. Qyrym Altynbekov iske kirispes buryn óz obektisin ábden zerttep, kóptegen tarıhı materıaldardy oqyp baryp jumys bastaıtyndyǵy taýdaı bolyp úıilip jatqan kitaptardan ańǵarylady. Qyrym aǵa óz tájirıbesimen týysqan mońǵolııalyq áriptesterimen tegin bólisýge ázir ekendigin jetkizdi. Búginde Qyrym Altynbekovtiń jádigerlerdi qalypqa ketirý ádis-tásilderi men jańa tehnologııalyq múmkindikteri álemdik deńgeıde suranysqa ıe ekenin aıta ketken jón. Óıtkeni, osy kúni Qyrym Altynbekovtiń zerthanasynan tájirıbe ótip, óz bilimderin arttyrýǵa yntaly sheteldikterdiń kóp ekeni málim. Al biz ózimiz osyndaı ardaqtylarymyzdy baǵalaı alyp otyrmyz ba?
Túıin:
Bul Mońǵolııanyń Tarıh jáne arheologııa ınstıtýtymen birlesip júzege asyrǵan shaǵyn ekspedıııa bolashaqta júzege asar úlken, aýqymdy ekspedıııalar men konferenııalardyń basy ekeni anyq. Qola jáne erte temir dáýiri bóliminiń jetekshisi, PhD doktor, professor Tórbat agaanymen áriptestik josparlar qurylyp, aldaǵy jyldarǵa birlesken jobalar ázirlendi. Kóshpeli uly ımperııalardy birlesip qurǵan qazaq pen mońǵol ejelden týys halyqtar. Biraq týystardy ár kez bólektep, bir-birine qas, jaý etýge tyrysýshy syrtqy kúshterdiń bar ekenin umytpaýymyz kerek. Keıingi kezde osy syrtqy kúshter bizdiń dostyǵymyzǵa nusqan keltirýde. Qany men jany, turmysy men salty bir mońǵol aǵaıyndarmen tatýlyǵymyz máńgilik bolsyn!
Arman ÁÝBÁKIR,
PhD doktorant
