جۋىردا الماتى قالاسىنىڭ 1000 جىلدىعى مەن تاۋەلسىزدىكتىڭ 25 جىلدىعىنا ارنالعان «ۇلى دالا كوشپەلىلەرىنىڭ ىزىمەن» اتتى الماتى وبلىسى بويىنشا حالىقارالىق ەكسپەديتسيا ۇيىمداستىرىلدى. ەكسپەديتسياعا موڭعوليا عىلىم اكادەمياسىنىڭ تاريح جانە ارحەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ قولا جانە ەرتە تەمىر ءداۋىرى ءبولىمىنىڭ جەتەكشىسى، PhD دوكتور، پروفەسسور ءتوربات تساگاانى، ر.ب.سۇلەيمەنوۆ اتىنداعى شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى، بەلگىلى شىعىستانۋشى عالىم ءناپىل بازىلحان قاتىستى. جوبانى ۇيىمداستىرۋشىلار: «ادىرنا» ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق بىرلەستىگى، حالىقارالىق «كوشپەندىلەر اتامۇراسى» قوعامدىق قورى جانە حالىقارالىق «تۇركى الەمى» گازەتى.
موڭعول عىلىم اكادەمياسى، تاريح جانە ارحەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ قولا جانە ەرتە تەمىر ءداۋىرى ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، PhD دوكتورى، پروفەسسور ءتوربات تساگاانى مىرزانىڭ قاتىسۋىمەن باستالعان ەكسپەديتسيا الماتى وبلىسى بويىنشا 1 995 شاقىرىم جول ءجۇرىپ قايتتى. يۋنەسكو مۇراسى سانالاتىن ايگىلى تاڭبالى تاس، قاپشاعاي جاعالاۋىنداعى جارتاستارداعى بۋددالىق سۋرەتتەر سالىنعان تامعالى تاس، «التىن ەمەل» تابيعي ۇلتتىق مەملەكەتتىك پاركى، ونداعى بەسشاتىر، وشاق تاس ەسكەرتكىشتەرىنە، ساقتار زامانىنان سىر شەرتەتىن ەسىك مۋزەيىنە، جاركەنتتەگى كيەلى اعاشقا، ونداعى ەكى عاسىرلىق مەشىتكە بارىپ قايتتىق. جالپى ەكسپەديتسيا بەس كۇنگە سوزىلدى. ساپار بارىسىندا كوشپەلى ءداستۇر نەگىزىندە كوبىنە كيىز ۇيلەردى جالعا الىپ تۇنەپ وتىردىق. اتاۋلى شاراعا تۇرىكتانۋشى ءناپىل بازىلحان، ارحەولوگ ءتوربات تساگاانى، «كوشپەندىلەر اتامۇراسى» حالىقارالىق قورىنىڭ پرەزيدەنتى باتىرجان سەيدومار، «ادىرنا» ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق پورتالىنىڭ رەداكتورى جاسۇلان ناۋرىزاليەۆ جانە وسى جولداردىڭ اۆتورى قاتىستى.
تاڭبالى تاس ساپارى
يۋنەسكو-نىڭ بۇكىلالەمدىك مۇرالار تىزىمىنە ەنگەن الماتى وبلىسىنداعى تاڭبالى تاس ەسكەركىشتەرىنە بارا جاتقاندا ويدىم-ويدىم جول ءبارىمىزدى ابدەن قاجىتتى. شەتەلدىكتەر قازاقتىڭ تاريحقا دەگەن قۇرمەتىن وسى جول ارقىلى-اق باعالايتىنداي قىسىلىپ-قىمتىرىلدىق. قازاقتىڭ قاسيەتتى مەككە-مادينەسى – ەجەلگى ەسكەرتكىشتەرى ورنالاسقان تاريحي ورىندار عوي.
تاڭبالى تاس الماتىدان 170 شاقىرىمداي قاشىقتىقتا ورنالاسسا، ەسكەرتكىش باعىتىنا بۇرىلعاننان كەيىن قالعان 35 شاقىرىم جولى كولىگىڭىز بەن جۇيكەڭىزدىڭ قىپ-قىزىل سورىنا اينالادى.
تاڭبالىداعى قورىقشى نۇراحان اعانىڭ ايتۋىنشا، بۇل جولدار 1990 جىلداردان باستاپ مۇلدە جوندەۋ كورمەگەن. وسىدان ءۇش-ءتورت جىل بۇرىن وسى جەرگە ءوز كولىگىممەن شەتەلدىكتەردى الىپ كەلگەنىمدە دە جول ماسەلەسىن كوتەرگەن ەدىك. شاعىن كولىگىمنىڭ استى قايتا-قايتا سوعىلىپ، بۇزىلىپ ارەڭ بارىپ-قايتقان ەدىم مۇندا. بۇل ماسەلە "باياعى جارتاس - سول جارتاس" كۇيىندە قالىپ وتىر ەكەن. مۇنىڭ ءبارى شەنەۋنىكتەردىڭ اتا تاريحقا دەگەن نەمقۇرايلى كوزقاراسىن عانا بىلدىرمەيدى، ەل ەكونوميكاسىنا سۇبەلى ۇلەس قوسار تۋريزم سالاسىنىڭ دامۋىنا سەلقوستىقتى اڭعارتادى.
تاڭبالى ەسكەرتكىشتەرىنە تۋريستەر تارتۋ جولعا قويىلسا، قورىق ىرگەسىندەگى ءبىر اۋىلدى جۇمىسپەن قامتيىن باعىت ىسكە قوسىلاتىنى ايدان انىق. تاريحي ەسكەرتكىش ماڭايىنداعى ەلدىڭ ءارتۇرلى سالا بويىنشا جۇمىسپەن قامتىلۋىن شەتەل ساپارلارىمىزدا تالاي كوزبەن كورىپ ءجۇرمىز. ەسكەرتكىش تۇبىندەگى قاراباستاۋ اۋىلىندا نەبارى 20 وتباسى تۇرادى ەكەن. وسى 20 وتباسىن تولىقتاي جۇمىسپەن قاماتاماسىز ەتۋگە ەسكەرتكىشتىڭ تاريحي قۇندىلىعى تولىق جەتىپ جاتىر.
تاڭبالى تاس ەسكەرتكىشتەرى ەرتە قولا داۋىرىنەن باستاپ تەمىر داۋىرىنە دەيىنگى ارالىقتاعى ءدىني-ميفولوگيالىق، تۇرمىس-تىرشىلىك كورىنىستەرىنەن حابار بەرەدى. مۇندا كوك ءتاڭىرى مەن كيەلى رۋحتارعا تاعزىم جاسالىپ، اس بەرىلگەنى، جەرلەۋ راسىمدەرى جانە تاعى باسقا ماڭىزدى جورالعىلار وتكىزىلگەنى ارحەولوگيالىق تۇرعىدان دالەلدەنگەن. دەگەنمەن، ەسكەرتكىشتەردىڭ توزا باستاعانى بايقالادى. ونى قورعاپ، ساقتاپ، بولاشاق ۇرپاققا قالدىرۋ ماسەلەسىمەن ەرتە باستان شۇعىلدانۋىمىز كەرەك. ويتكەنى، ەسكەرتكىشتەرگە جاۋىن دا، جەل دە، كۇن دە زيان شەكتىرەدى.
تاڭبالىدا قوس كيىز ءۇي تىگىلىپتى. ىشىندە ەسكەرتكىش تۋرالى كىتاپتار ساتىلادى. قازاقتىڭ ۇلتتىق جيھازدارى مەن ءارتۇرلى جادىگەرلەرىن كورۋگە بولادى. يگى باستاماعا قۋانىپ قالدىق. ەندى ۇلتتىق سۋسىندار مەن تاعامدار، جالعا الىپ مىنۋگە ارنالعان جىلقى، كيىز ءۇيدىڭ ىشىندە جايعاسىپ وتىرۋعا ەدەن (نەمەسە كيىز توسەلىپ) جاتسا، ءتىپتى قاتىپ كەتەر ەدى. ەسكەرتكىشتى جۇيەلى ناسيحاتتايتىن ورتالىق قۇرىلىپ، حالىقپەن، تۋريستىك كومپانيالارمەن جۇيەلى جۇمىس جاسالسا عوي دەپ ويلادىق.
بەسشاتىر قورعاندارى
ەكىنشى كۇنى قاپشاعاي سۋ قويماسىنىڭ ماڭىنداعى تامعالى تاستا تۋلارىمىزدى جەلبىرەتتىك. سۋ جاعاسىنداعى بيىك جارقاباق كوركەم كورىنىس سىيلاسا، ىلەنىڭ ارعى بەتىنەن «كوشپەندىلەر» ءفيلمى ءۇشىن ازىرلەنگەن قورعاندار دا تاريحي ورىنعا ءسان بەرە تۇسەدى. بۋددالىق سۋرەتتەرى بار تاريحي نىسان بولاشاقتا ءتۋريزمدى دامىتۋعا وتە قولايلى ورىن ەكەنى انىق. مۇندا XVIII عاسىرداعى جوڭعار شاپقىنشىلىعى كەزىندە ۋاقىتشا مەكەندەگەن جوڭعارلار بۋددالاردىڭ بەينەلەرىن تاسقا قاشاپ سالىپ، تابىنۋ ورنىنا اينالدىرعان كورىنەدى. ال «قىز جىبەك» ءفيلمىن ءتۇسىرۋ كەزىندە سالىنعان قازاق رۋلارىنىڭ تاڭبالارىن دا بۇگىندە تاريحي ەسكەرتكىش قاتارىنا جاتقىزۋعا بولادى.
ەكسپەديتسيا مۇشەلەرى تامعالىدان شىعىپ «التىن ەمەل» ۇلتتىق تابيعي پاركىنە قاراي جول تارتتىق. ءبىز «التىن ەمەلدەگى» باسشي اۋىلىنا جەتكەنشە قاس قارايىپ، كەش بولا باستادى. وندا قوناقتار قوندىرۋعا ارنالعان ءاپ-ادەمى كيىز ۇيلەر تىگىلگەن ەكەن. تۋريستىك باعىتتاعى تىڭ باستاما ءبارىمىزدى قۋانتتى. سول سەبەپتى دە، اقىسىن تولەپ كيىز ۇيگە قونىپ شىقتىق. ءوزىمىزدىڭ كيىز ءۇيدى تۋلارمەن بەزەندىرىپ، ەستەلىك بولسىن دەپ سۋرەتكە تۇستىك. «قازاق-موڭعول دوستىعى جاساي بەرسىن!» دەپ ءماز-مەيرام بولىستىق.
«التىن ەمەل» ۇلتتىق تابيعي پاركىنىڭ باس ديرەكتورى حالىق ءبايادىلوۆ ءبىزدى ءوز كابينەتىندە قابىلداپ، «التىن ەمەل» جايىندا كىتاپتار سىيلادى. ەرتەسىنە جانسەرىك ەسىمدى گيد-تانىستىرۋشىنىڭ جەتەكشىلىگىمەن بەسشاتىرعا قاراي جول جۇردىك. تابيعي پاركتىڭ سۇلۋلىعى كوز تۇندىرادى. جول بويى ءتۇرلى اڭ-قۇستار كەزدەسىپ وتىرادى. جانسەرىك جول بويى تابيعي قورىقتا ءتۇرلى جان-جانۋارلارمەن قاتار مۇندا قۇلاننىڭ بار ەكەنىن دە ايتىپ ءوتتى. ولاردىڭ سانى جىل سايىن ارتىپ كەلەدى ەكەن.
بەسشاتىر الىستان بەس قورعان ءتارىزدى كورىنەدى. بىراق جاقىنداي تۇسكەندە ساق قورعاندارىنىڭ سانى الدەقايدا كوپ ەكەنىن اڭعاراسىز. ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى IV-V عاسىردارعا ءتان قورعانداردىڭ ىشىندەگى ەڭ ۇلكەنىنىڭ بيىكتىگى – 17 مەتر، ال ديامەترى 104 مەتر. البەتتە، قورعانداردىڭ بيىكتىگى مۇندا جەرلەنگەن تۇلعانىڭ دارەجەسىنىڭ جوعارى ەكەندىگىن بىلدىرەدى. تىزبەكتەلگەن قورعانداردىڭ اينالاسى كوپتەگەن مەڭگىر تاستارمەن قورشالعان. بۇل مەڭگىر تاستاردا ءارتۇرلى اڭ-قۇستاردىڭ بەينەلەرى، ءتۇرلى تاڭبالار قاشالىپ سالىنعان.
ساق قورعاندارىندا قاراباتىر باقسىلىق ءراسىم جاساپ، شاڭقوبىزدا مۋزىكالىق شىعارمالار وينادى. ال جاسۇلان ناۋرىزاليەۆ ءدال مۇنداي سۇلۋ تاريحي ورىندى كورمەگەن ول ايرىقشا اسەرلى كورىنىسكە شەكسىز ءسۇيسىنىپ، قۋانىشى قوينىنا سىيماي، ءاربىر قوراننىڭ باسىنا ءبىر كوتەرىلىپ، قولدى-اياققا تۇرماي جۇگىرىپ ءجۇردى.
بەسشاتىردى ەڭ العاش عىلىمي تۇرعىدا كەمال اقىشەۆ زەرتتەگەن ەكەن. بىراق ول كوپتەگەن قورعانداردىڭ زەرتتەلۋىن كەيىنگى ۇرپاقتىڭ ەنشىسىنە قالدىرعان. ويتكەنى، ول كىسى ۋاقىت وتكەن سايىن زەرتتەۋدىڭ تەحنولوگيالىق مۇمكىندىكتەرىنىڭ ارتاتىنىن تۇسىنسە كەرەك. ءبىر قورعانعا رەكونسترۋكتسيا جاسالىپ، مۋزەي جاساۋ ارەكەتى قولعا الىنىپتى. بەتونمەن قورعان توبەسىنە كوتەرىلەتىن باسپالداق جاسالىپ، سوسىن ىشىنە ەنەتىن ەسىك، ىشكى جايدىڭ كورىنىستەرىن قالىپقا كەلتىرىپ، جەرلەۋ ورنىنىڭ بايىرعى قالپىن كورسەتۋگە ءساتتى تالپىنىس جاسالعان ەكەن. الايدا جۇمىس تولىق اياقتالماعانى كورىنىپ تۇر. بۇعان دالا مۋزەيى دەڭگەيىنە جەتكىزۋ ءۇشىن اقپاراتتىق ماعلۇماتتار جازىپ ءىلۋ، ارتيفاكتىلەر قويۋ، جارىق قويۋ، ارلەپ-سىلاۋ، اكتەپ-سىرلاۋ تاعى باسقا جۇمىستاردى جۇزەگە اسىرۋ كەرەك.
قايتار جولدا شىڭعىس حاننىڭ وشاقتاسى اتتى ەسكەرتكىشكە سوقتىق. اينالدىرا قويىلعان مەڭگىر تاستار قولا داۋىرىندەگى كوك تاڭىرگە، ارۋاقتارى تابىنۋ، قۇرباندىق شالۋ ورنى بولعانى اپ-انىق كورىنىپ تۇر. قولا ءداۋىرى ەسكەرتكىشتەرىنىڭ بىلىكتى مامانى، ارحەولوگ ءتوربات تساگاانى دا بۇل ويىمىزدى قۋاتتاپ، پىكىر ءبىلدىردى. راسىندا، قازاننىڭ بۇتتارىنداي بولعان تاستاردىڭ ورتاسىندا وت جاعىلعانى، مال سۇيەكتەرى تابىلعانى انىقتالعان. ءيا، التىن ەمەل جەرى اس وتكىزىپ، ارۋاقتارعا قۇرمەت كورسەتىلەتىن ەرتەدە وتە قاسيەتتى ورىن بولعانعا ۇقسايدى. تاۋ باۋرايى، وزەن جاعاسى، قىستا قار قالىڭ تۇسپەيتىن ەرەكشە قاسيەتى، بەسشاتىر قورعاندارى وسىنى كورسەتىپ وتىر. كىم ءبىلسىن، وسىناۋ قاسيەتتى جەردى ءبىر كەزدەرى شىڭعىس حان دا باسا-كوكتەپ وتپەي، قۇرباندىق شالىپ، ارۋاقتارعا تاعزىم جاساعان بولار… مەڭگىر تاستاردىڭ شىڭعىس حاننىڭ قازاندىعى اتانۋى بالكىم، سودان دا شىعار.
ەسىك مۋزەيى
ەسىك قورعاندارىنان دا ءبىز وسىنداي سۇلۋلىقتى، تابيعاتپەن كومكەرىلگەن كورىنىستى كورەمىز. بەلگىلى ارحەولوگتار كەمال اقىشەۆ پەن بەكەن نۇرمۇحامەدوۆ انىقتاعان التىن ادام قازاقتىڭ قانا ەمەس، كۇللى كوشپەلى حالىقتاردىڭ ماقتانىشىنا اينالىپ وتىر. شەتەلدىك قوناعىمىز ءتوربات تساگاانى شاعىن عانا ەسىك مۋزەيىنىڭ جۇمىسى مەن جادىگەرلەرىنە ءدان رازى بولدى. اڭ ستيلىندەگى التىن ادام كيىمىنىڭ ءاربىر بولىگى كونە ءداۋىر دۇنيەتانىمىنان سىر شەرتەتىندىگى كىمدى بولسا دا قايران قالدىرادى. مۇندا كەيىنگى كەزدە قازاقستان جەرىنەن تابىلعان بىرنەشە «التىن ادامدار» تۋرالى اقپارات الۋعا بولادى. سولاردىڭ ءبىرى – قىرىم التىنبەكوۆ قالپىنا كەلتىرگەن باتىس قازاقستاننان تابىلعان «التىن ادام» بەينەسى.
كيەلى اعاش
ەل اۋزىندا «اۋليە اعاش» دەپ اتالىپ كەتكەن كيەلى اعاش جاركەنت قالاسىنىڭ تۇبىندە ەكەن. اعاشتى كيەلىگە بالاۋ، وعان شۇبىرەك بايلاۋ جالپى تۇرىك حالىقتارىنىڭ كوپشىلىگىنە ءتان دۇنيە.
كيەلى اعاشتىڭ جان جاعىنداعى اينالا وسكەن شاعىنداۋ تالدار ورتاعا قاراي ءيىلىپ تۇر. جەتى ادام قۇشاعىنا ارەڭ الاتىن الىپ اعاشتى اينالدىرا جول سالىنعان. سول جولمەن اينالىپ ادامدار تىلەك تىلەپ، ارۋاقتارعا تابىنادى. ياعني ارۋاقتارمەن بايلانىسقا تۇسەتىن، كۇش-قۋات الاتىن، اۋرۋ-سىرقاۋدان ەمدەلەتىن، بالا سۇرايتىن ورىن رەتىندە بۇل جەر ەرتەدەن بەلگىلى. كيەلى اعاشتى قۇشاقتاعاندا ەرەكشە تىلسىم تولقىندار سەزىلىپ، ايرىقشا كۇش-قۋاتىن بىلدىرگەندەي. قاراباتىر داڭعىراسىن قاعىپ، ارۋاقتارعا قۇرمەت كورسەتتى. ءبىزدىڭ بويىمىز بالقىپ، كيەلى اعاشتىڭ قۇدىرەتىنە شىن سەنگەندەي بولدىق. تابيعات انانىڭ كوپتەگەن تىلسىم كۇشتەرى بىزگە بەيمالىم عوي.
الماتىداعى التىن جادىگەرلەر
الماتىداعى مەملەكەتتىك ورتالىق مۋزەيدىڭ ىشىندەگى جادىگەرلەر ەرەكشە اسەر ەتتى. اسىرەسە، ونداعى التىن قورداعى جادىگەرلەر كوزدىڭ جاۋىن الادى. مەملەكەتتىك ورتالىق مۋزەي ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى باباقۇمار قيناياتۇلى ءاربىر جادىگەرلەردى ايرىقشا ىقىلاسپەن تانىستىرىپ، موڭعوليادان كەلگەن قوناعىمىزعا ەرەكشە ءىلتيپات ءبىلدىردى.
ەكسپەديتسي اياسىندا ءال فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دىڭ تاريح، ارحەولوگيا جانە ەتنولوگيا فاكۋلتەتىندە تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ابدەش تولەۋباەۆپەن رەسمي كەزدەسۋ وتكىزىلدى. كەزدەسۋ بارىسىندا موڭعوليا عىلىم اكادەمياسىنىڭ تاريح جانە ارحەولوگيا ينستيتۋتى مەن قازۇۋ اراسىندا ارىپتەستىك بايلانىستى ارتتىرىپ، تاجىريبە بويىنشا ستۋدەنتتەر الماسۋ ماسەلەسى ايتىلدى. PhD دوكتورى، پروفەسسور ءتوربات تساگاانى قازاق جەرىندە ماقتانۋعا تۇرارلىق ەسكەرتكىشتەردىڭ كوپتىگىن ايتىپ، ولاردى بىرلەسىپ زەرتتەۋگە قىزىعۋشىلىق تانىتتى. ول موڭعولياداعى جوعارى دەڭگەيدەگى ەليتالىق ەسكەرتكىشتەر مەن عۇرىپتىق كەشەندەردى قازاق ستۋدەنتتەرىنىڭ كورۋ كەرەكتىگىن دە ءسوز ەتتى.
سونداي-اق، ەكسپەديتسيا قاتىسۋشىلارى قىرىم التىنبەكوۆتىڭ «قىرىم ارالى» رەستاۆراتسيالىق ورتالىعىندا بولىپ، باعا جەتپەس قۇندى ەكسپوناتتاردىڭ قالاي قالپىنا كەلتىرەتىندىگىن ءوز كوزدەرىمەن كوردى. قىرىم التىنبەكوۆ ىسكە كىرىسپەس بۇرىن ءوز وبەكتىسىن ابدەن زەرتتەپ، كوپتەگەن تاريحي ماتەريالداردى وقىپ بارىپ جۇمىس باستايتىندىعى تاۋداي بولىپ ءۇيىلىپ جاتقان كىتاپتاردان اڭعارىلادى. قىرىم اعا ءوز تاجىريبەسىمەن تۋىسقان موڭعوليالىق ارىپتەستەرىمەن تەگىن بولىسۋگە ءازىر ەكەندىگىن جەتكىزدى. بۇگىندە قىرىم التىنبەكوۆتىڭ جادىگەرلەردى قالىپقا كەتىرۋ ءادىس-تاسىلدەرى مەن جاڭا تەحنولوگيالىق مۇمكىندىكتەرى الەمدىك دەڭگەيدە سۇرانىسقا يە ەكەنىن ايتا كەتكەن ءجون. ويتكەنى، وسى كۇنى قىرىم التىنبەكوۆتىڭ زەرتحاناسىنان تاجىريبە ءوتىپ، ءوز بىلىمدەرىن ارتتىرۋعا ىنتالى شەتەلدىكتەردىڭ كوپ ەكەنى ءمالىم. ال ءبىز ءوزىمىز وسىنداي ارداقتىلارىمىزدى باعالاي الىپ وتىرمىز با؟
ءتۇيىن:
بۇل موڭعوليانىڭ تاريح جانە ارحەولوگيا ينستيتۋتىمەن بىرلەسىپ جۇزەگە اسىرعان شاعىن ەكسپەديتسيا بولاشاقتا جۇزەگە اسار ۇلكەن، اۋقىمدى ەكسپەديتسيالار مەن كونفەرەنتسيالاردىڭ باسى ەكەنى انىق. قولا جانە ەرتە تەمىر ءداۋىرى ءبولىمىنىڭ جەتەكشىسى، PhD دوكتور، پروفەسسور ءتوربات تساگاانىمەن ارىپتەستىك جوسپارلار قۇرىلىپ، الداعى جىلدارعا بىرلەسكەن جوبالار ازىرلەندى. كوشپەلى ۇلى يمپەريالاردى بىرلەسىپ قۇرعان قازاق پەن موڭعول ەجەلدەن تۋىس حالىقتار. بىراق تۋىستاردى ءار كەز بولەكتەپ، ءبىر-بىرىنە قاس، جاۋ ەتۋگە تىرىسۋشى سىرتقى كۇشتەردىڭ بار ەكەنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. كەيىنگى كەزدە وسى سىرتقى كۇشتەر ءبىزدىڭ دوستىعىمىزعا نۇسقان كەلتىرۋدە. قانى مەن جانى، تۇرمىسى مەن سالتى ءبىر موڭعول اعايىندارمەن تاتۋلىعىمىز ماڭگىلىك بولسىن!
ارمان اۋباكىر،
PhD دوكتورانت
