Ǵalym Baınazarovpen suhbat.
Teńge – táýelsizdiktiń tól perzenti. Saıası egemendigin alǵan eldiń ekonomıkalyq táýelsizdikke ıe bolýynda buryn Keńes Odaǵynyń rýbldik aımaǵynda tirshilik keshken Qazaqstan úshin óziniń derbes qarjylyq-ekonomıkalyq saıasatyn qurýy jolynda teńge kótergen júkti eshteńemen salystyrýǵa kelmeıdi. 1993 jyldyń 15 qarashasynda Qazaq eli rýblge qurylǵan ekonomıkany tárk etip, teńge qolyna tıgende tolqymaǵan jan az.
Biraq andaǵaılaǵan álemde, paıyzǵa shaqqanda óz ultynyń adamdary azshylyqtaǵy jańadan ǵana táýelsizdigin jarııalaǵan jas memleket úshin oǵan barý aýadaı qajettilik ekeni anyq uǵynylǵanmen, bul táýekeli mol qadam bolatyn. El tarıhyndaǵy taǵdyrly sátte mańdaıyna Ulttyq banktiń alǵashqy tóraǵalyǵyn buıyrtqan ekonomıka ǵylymdarynyń doktory, qarjyger Ǵalym BAINAZAROV tarıhymyzdyń sol bir aıshyqty sátin eske túsiredi.
– Búgingi kúnniń erteńgi tarıh ekendigine shúbá joq. Alaıda kóp jaǵdaıda oǵan mán berip, bajaılap jatpaıtynymyz taǵy ras. Al ótken ǵasyrdyń 90-shy jyldarynyń basynda ulttyq valıýtany engizý jóninde jumys bastalǵanda sizder el úshin naǵyz tarıhı isterdiń basy-qasynda júrgenderińizdi aıqyn uǵyndyńyzdar. Sondyqtan moıynǵa artylǵan júktiń jaýapkershiligi de bólekshe bolǵan shyǵar?
– Árıne, araǵa qansha jyldar túsip, synaptaı syrǵyǵan ýaqyt óz yrqyna baǵyndyryp, teńgeniń tarıhqa jol salǵanyna qanshama mezgil ótip ketse de ol kúnder de, sol isti birge atqarysyp, ystyq-sýyǵyna kónip, tynbaı eńbek etken jandardyń barlyǵy da kúni keshegideı kóz aldymda. Jyljyp ótken ýaqyt bıiginen qaraǵanda da, sol kezeńmen ólshegende de teńgeni elimizdiń tarıhynan bólip alyp qaraı almaıtynymyz anyq, onyń qajeti de joq. Al teńgeniń ómirge kelýi – tarıhı oqıǵa. Teńgemiz – ekonomıkanyń basqarý quraly. Sondyqtan sol kezeńde halyqtyń basynan ótip jatqan jaǵdaıdy, turmysynyń deńgeıin, elimizdiń ekonomıkalyq hal-ahýalyn qosyp qarastyryp qana teńgeniń týýy jaıly aıta alamyz.
1985 jyldan burynǵy Keńes odaǵynda toqyraý bastaldy. Munaıdyń halyqaralyq naryqtaǵy quny 10 dollarǵa deıin túsip ketti. Osyǵan baılanysty Odaq kóleminde tolyp jatqan ekonomıkalyq reformalar júrip jatty. Al bank salasyndaǵy reformalar 1987 jyly bastaldy. Sol kezde memlekettik bankten bólinip, túrli sala úshin qajetti degen bankter qurylyp, Qazaqstannyń Agrobanki, Áleýmettik jınaq banki, Qurylys banki, Burynǵy Syrtqyekonombank negizinde «Álem» banki tárizdi túrli memlekettik bankter ómirge keldi.
1991 jyly jeltoqsanda úsh slavıan memleketi qol qoıǵan Beloveje kelisiminen keıin Keńes odaǵy qulady, jańa dáýir bastaldy. Degenmen, Keńes ókimeti kelmestiń kemesine otyryp, óz nápaqasyn taýysqanymen, biz Máskeýge jaltaqtap, olardyń aqshasyna baılanǵan, tusaýly attaı kibirtik kúıde bolatynbyz. Onyń ústine, ekonomıkalyq turǵydan 1985 jyly kúsheıe túsip Odaqtyń qulaýyna ákelgen daǵdarystyń aýyr kezeńderi de ótip jatty.
Jalpy biz táýelsizdigimizdiń 25 jyly ishinde úsh ekonomıkalyq daǵdarysty basymyzdan keshirdik. 2008 jyly bastalǵan sonyń sońǵysy áli jalǵasý ústinde. Al bizdiń táýelsizdik jarııalaǵannan keıingi 1991-1993 jyldarǵa jalǵasqan daǵdarys sonyń eń bir aýyr tusy edi. Mine, osy kezeńder álemdegi ózge memleketterge ońaı tımeı jatqanda, keregesin endi ǵana jaıamyn degende jel turyp, shańyraǵyn tikteýge mursha bermeıtindeı jaǵdaı dál bizdiń basymyzda boldy.
Áli esimde 1992 jyldyń 17 qańtary kúni men Ulttyq banktiń tóraǵasy bolyp taǵaıyndaldym. Kún tártibine sol kezdiń ózinde barynsha ótkir birneshe másele shyqty. Ulttyq bankti shyn máninde qaıta qurý qajettigi týǵany aıqyn edi. Sonyń alǵashqysy derbes aqsha-qarajat saıasatyn jasap, táýelsiz bank júıesin qurý bolsa, ekinshisi – osyǵan oraı ulttyq valıýta shyǵarý, úshinshisi, aqsha-qarajat máselesine baılanysty jańa ınfraqurylym jasaýǵa negizdeldi. Al osy maqsattardy ómirge keltirý ushy-qıyry joq, aýqymy óte keń, kóp ýaqytty kerek etetin sharýalar bolatyn, biraq bizge olardy tez arada jasaý qajet edi.
Keńestik birtutas ekonomıkalyq júıedegi baılanystar byrt-byrt úzilip, balapan – basyna, turymtaı – tusyna degendeı, sol bir kezeńderde ózimizdiń aqshamyz da joq, kisideginiń kilti aspanda demekshi, Reseıge qarap jaltaqtap otyratynbyz. Qazaqsha aıtqanda aqshanyń qulpy da, kilti de solardyń qolynda edi. Onyń ústine Reseı Prezıdenti Borıs Elın Egor Gaıdar bastaǵan bir top jas ekonomısterge úmit artyp, úkimet tizginin solardyń qolyna ustatty. Olar bolsa, baǵany erkine jibere saldy. Surapyl ınflıaııa daýyly kóterilip, tutyný baǵasynyń ósý deńgeıi 1991-1993 jyldary 5573 paıyzǵa jetip, bar-joǵy úsh jyldyń ishinde baǵa 55 esege ósip ketti. Bul eń keremet degen kásiporyndardyń ózi kótere almaıtyn soqqy bolatyn, jalpy ekonomıkaǵa jalpylama bankrottyq qaýip tóndi.
Mine, osyǵan baılanysty kelesi úlken másele – ekonomıkanyń aýylsharýashylyq jáne óndiristik áleýetin saqtap qalý mindeti turdy. Bárimizge belgili, ol ýaqytta bizde altyn-valıýta qory, ulttyq qor joq bolatyn, úkimet qaýqarsyz, bıýdjet defııtti, al ekinshi deńgeıdegi bankter qarajaty mardymsyz, halyqaralyq aqsha naryǵy bizder úshin jabyq edi. Osyndaı jaǵdaıda Ulttyq bankten basqa ekonomıkaǵa kómek beretin sala qalmady. Ulttyq bank óziniń zańdy fýnkııalaryn paıdalanyp, derbes kredıt saıasat ustanymyn iske asyryp, ekinshi deńgeıdegi bankter arqyly iri óndiris oryndaryna, aýyl sharýashylyǵyna arnaýly derektıvti kredıtter berip, ekonomıkanyń negizin, aldaǵy reformalar úshin onyń áleýetin saqtap qalý sharasyna úlken úles qosty.
Joǵaryda aıtyp ótkenimdeı, daǵdarystyń qaısysy da jaqsy emes, al Keńes ókimeti qulaǵan soń bolǵan daǵdarysty keıingilerimen tipti salystyrýǵa da kelmeıtin. Óıtkeni, 1990 jáne 95-shi jyldar aralyǵynda biz ekonomıkanyń 42 paıyzynan aıryldyq. Óndiris oryndarynyń 52 paıyzy toqtap qaldy, aýyl sharýashylyǵynyń 49 paıyzy joǵaldy. Mine, osynyń saldarynan myńdaǵan adam jumyssyz qaldy, halyqtyń kúnkóris jaǵdaıy asa tómendep ketti. Jandármen, qysyltaıań shaq. Bizdiń úkimet qalaıda rýbl aımaǵynda qalýǵa umtylyp, 1992 jyldyń basynan 1993 jyldyń qazan aıynyń sońyna deıin Reseımen jańa rýbl aımaǵyn quramyz degen maqsatpen kóptegen kelisimder jasasty. Biraq munyń barlyǵynyń ýaqytsha ekeni, óz valıýtamyzdyń qajettiginiń týyndaıtyny basy ashyq másele-tuǵyn.
Sol kezde bank Prezıdentke emes, Joǵarǵy Keńeske baǵynatyn. Prezıdenttik ınstıtýttyń endi ǵana ornap jatqan kezi. 1992 jyldyń basynda Memleket basshysy ulttyq valıýtany endirýge daıarlyqty óte qupııa túrde bastaý kerektigi týraly mindet qoıdy. Shynynda, bizdiń elimizdiń jaǵdaıyn ózgelermen salystyrýǵa múldem kelmeıtin. Qazaqstan aýmaǵynda atom qarýymen jaraqtalǵan Reseı armııasy, olardyń áskerı 12 reseılik bankisi, Baıqońyrda reseılik ǵarysh aılaǵy turdy. Eger biz Baltyq boıyndaǵy elder sekildi KSRO-dan qalǵan murany tegis bólemiz desek, onyń sońy nemen aıaqtalatyny da belgisiz… Sondyqtan osyndaı shetin máselelerdi eskere otyryp, jumysty óte qupııa túrde júrgizý qajettigine baılanysty qupııa eki Jarlyq shyǵyp, ony men aqparattyń taralmaýy úshin Ulttyq bankte saqtaý jaıynda usynys aıtyp edim, Prezıdent qoldap, túpnusqa jarlyq bizde saqtaldy.
– Bul endi alǵashqy daıarlyq sátter ǵoı. Al jumys qalaı júrdi?
– Teńgeni engizý jumysyna daıarlyqty bastap kettik. Ol kezde bizde aqsha basyp shyǵaratyn óndiris te, ne jumysty bastaıtyn jetkilikti aqsha da joq, bank salasynyń bilikti mamandarynyń jalaqylary joǵary ekinshi deńgeıdegi bankterge ketip qalǵandyǵynan qajetti mamandar jáne joq, alaıda, eshteńemiz jetpeı jatsa da jumys isteý kerek boldy. Sondyqtan, eń birinshi maqsat teńgeni shyǵarý kerek, odan keıin teńgeniń baǵamyn aıqyndaıtyn basqa da máselelerdi, ınfraqurylymdardy qurý qajettigi óte ózekti boldy. Qor rynogynyń bir tarmaǵy elektrondy bırja ashý, banknot jasaıtyn fabrıkany, teńge saraıyn ashý, altyn jáne valıýta qoryn jasaý men ony saqtaıtyn memlekettik saqtaý qoımasy qajettigi anyq edi. Osylaısha eń aldyńǵy kezekke shyǵatyn 5 máseleniń turǵany aıqyndalyp, olardy sheshý joldary izdestirildi. Al bularsyz teńgeni engizýge múlde bolmaıtyn. Joǵaryda aıtqanymdaı, qol qysqa, qarajat az. Sondyqtan biz teńgeni engizý máselesinde úlken jospar jasadyq.
Aldymen qaıta qurýdy Ulttyq banktiń ózinen bastap, altyn men kúmistiń rezervin qalyptastyrý úshin ony qazyp alýdan bastap satýdy monopolııalap, bul kásiporyndarǵa arnaýly kredıt berdik. Ol kezde elimizde jylyna 6 tonnadaı altyn, 650-700 tonnadaı kúmis shyǵarylatyn. Keńes Odaǵy ortalyqtan qarjylandyryp kele jatqan bul kásiporyn baılanystar úzilgende abdyrap qalsa kerek, bizben jumysqa qýana kelisti. Sodan altyn shyǵaratyn kásiporyndarmen shart jasasyp, odan Londondaǵy Rotshıld bankimen tikeleı baılanys ornatyp, altyn men kúmistiń kúndelikti baǵamyn bile otyra qımyldaýǵa kiristik.
Bul jerde bir nárseni aıta ketken jón. Ulttyq altyn men kúmis óndirisinde bank ózi paıda tappasa da solardy qýattandyrýǵa kúsh saldy. Biz sol shyqqan altyn-kúmistiń halyqaralyq baǵamynyń 95 paıyzyn kásiporynǵa berip, ózimizde tek 5 paıyzyn ǵana qaldyrdyq. Onyń ózi soǵan qajetti shyǵyndardy jaýyp otyrýǵa jumsaldy, biraq osynyń arqasynda elimizdiń altyn-kúmis qory kúsheıdi, aqshalaı resýrs jáne sheteldik valıýta paıda boldy. Biz alǵash ret ıýrıhtegi bankke 40 tonnadaı kúmis sattyq, sol jerden eń alǵash táýelsiz el retinde tuńǵysh ret qarym-qatynas ornattyq, valıýtalyq esepshot ashtyq. Osylaısha halyqaralyq bank júıesine ıntegraııany bastap kettik.
– Bul sonda qaı jyl?
– 1992 jyl. Osy jyly biz AQSh, Avstrııanyń, Franııanyń, Ulybrıtanııanyń, Belgııanyń, Japonııa men Sıngapýrdyń ortalyq bankterimen, jáne Shveıarııadaǵy IýBS, «Kredıt sıýssı» bankileri, Ulybrıtanııadaǵy Rotshılder bankimen de baılanys ornattyq. Bizge kerekti mamandardy osy bankterdiń kómegimen daıarlaı bastadyq. 3 aı, 6 aı, 1 jylǵa oqyp kelgen mamandardy jáne bizden ekinshi deńgeıdegi bankterge ketip qalǵan bank qyzmetkerlerin qaıtarý úshin jalaqyny ósirý qajet boldy da, jalaqyny kóterýge jumys jasadyq. Sóıtip, jalaqyny 3 esege kóbeıttik jáne ony bıýdjettiń esebinen emes, ózimiz tapqan tabystan kóterdik. Osylaısha burynǵy ketip qalǵan jaqsy mamandar qaıtyp oraldy, óıtken sebebi, kúnbe kún bizde buryn bolmaǵan jańa naryqtyq tetikter ıgerilip, jumysqa engizilip, shetelden delegaııalar kelip, álemdik qarjy áleminde qandaı jańalyqtar bolyp jatyr, naryqtyń jaıy qalaı, bárin bilip, qaınap jatqan qazannyń basy-qasynda bolý shynymen qyzyq edi.
Teńgeni qalaı shyǵaramyz, onyń jalpy aty, túri, nomınaldary qalaı bolady degen oımen álemdik tájirıbeni zerdelep, dúnıe júzindegi banknottar jarııalanǵan bizdiń arhıvten bir myqty kitap (folıant) taptyq, osy máselede sheteldiń bankterimen, Almatydaǵy Dızaın ortalyǵymen baılanysqa shyqtyq. Bul jerde ózimizde aqsha basyp shyǵara almaıtynymyz aıqyn boldy, sondyqtan birinshi kezekte banknot shyǵaratyn birneshe fabrıkalardy shaqyrdyq. AQSh, Franııa, Japonııa, Ispanııa, Germanııa, Ulybrıtanııanyń fabrıkalary keldi.
Ol ýaqytta elimizde vıe-prezıdent laýazymy bolatyn, onda myqty ǵalym, óte tájirıbeli qarjyger, jan-jaqty maman Erik Asanbaev jáne Joǵarǵy Keńestiń ekonomıkalyq reforma, bıýdjet jáne qarjylandyrý máseleleri jónindegi komıtetiniń tóraǵasy Saýyq Tákejanovpen aqyldasa kele, asa áıgili banknot shyǵaratyn kompanııalardan aýlaqtaı turaıyq, jarııaǵa shyǵyp keter dep «Harrıson jáne onyń uldary» atty kishigirim bolǵanymen, joǵary tehnologııalyq qýaty bar kompanııaǵa tańdaý tústi.
– Márege jeter jarys joly aıqyndaldy deısiz ǵoı…
– Qazaqstan Ulttyq banki ujymynyń iskerliginiń arqasynda banktiń óz kirisi esebinen 1993 jyldyń 1 shildesine deıin aqsha naryǵy nysandarynyń barlyq ınfraqurylymy qurylyp, jumystar tolyǵymen aıaqtaldy. Olar: Elektrondy valıýta bırjasy, Teńge (Moneta) saraıy, Banknot fabrıkasynyń birinshi kezeńi, Altyn valıýta qory, Memlekettik valıýta qory men qymbat baǵaly metaldardy saqtaý qoımasy, Qazaqstannyń ishki jáne syrtqy tólem júıesi bolatyn.
– Teńgeniń dızaıny qalaı tańdaldy?
– Teńgeniń dızaıny týraly oılanǵanda olar: «Bizge eshqandaı qıyndyq joq, arnaıy dızaın toby bar, aqshasyn tóleseńizder boldy», dedi. Biraq eseptep qarasaq, dızaınǵa tóleıtin aqsha teńgeni shyǵarýǵa jumsaıtyn shyǵynnyń 30-40 paıyzyn qurap, tym qymbatqa túsedi eken. Sondyqtan oılasa kele, bizde de talantty sýretshiler bar emes pe, solardyń qabiletin nege paıdalanbaımyz degen uıǵarym jasaldy.
Sodan Alataýdyń baýraıyndaǵy úkimettik saıajaılardyń birin alyp, dızaıner Tımýr Súleımenov bastaǵan 7-8 adamdy 2 aıǵa kirgizip: «Sender osy jerden eshqaıda shyqpaısyzdar, uzaq issapardamyz dep otbasylaryńyzǵa aıtyńyzdar», dep barlyq qajettiliktermen qamtamasyz etip, ne keregin ýaqytynda jetkizip turdyq. Tapjylmastan sol jerde otyryp 2 aıdyń ishinde olar teńgeniń 4 nusqasyn jasady. Birinshisi – oıý-órnek, ekinshisi – AQSh dollary tárizdes, jasyldaý bolyp kelgen, úshinshisi – portretter, tórtinshisi – zamanaýı shyqqan. Saıajaıǵa baryp portrettik nusqany tańdap alyp, 7 nomınaııaǵa eskız daıarlaýǵa tapsyrys jasadyq. Valıýtanyń aty kerek boldy.
– Sóıtip, valıýtamyzǵa at kerek bolǵan shyǵar. Teńge degen ataýǵa qalaı toqtam jasaldy?
– Valıýta shyǵarý qajet dep tarıhty aqtarǵanda, bizdiń jerimizde bolǵan túrki násildi memleketterdiń aqshasy bolǵanyn, olardyń metaldan quıylǵan aqshalary teńge atalǵanyn bildik. Orystyń «dengı» degen sóziniń túbiri de osy. Arheologtar eń ejelgi aqsha belgilerin Otyrar, Taraz, Túrkistan, Balasaǵun jáne Qazaqstannyń taǵy basqa da kóne qalalaryn qazý barysynda tapqan. Demek, bizdiń tarıhymyz úshin teńge ataýy – tól dúnıe. Degenmen, usynystar kóp aıtyldy, «som», «altyn» degenderdiń de ýájderi tyńdaldy.
Bir kúni Oljas Súleımenov bankke keldi. Ol kisi: «Bilemin men senderdiń qarap otyrmaǵandaryńyzdy, birdeńe oılastyryp jatqan bolýlaryń kerek. Eger ondaı nıet tabylyp jatsa, ulttyq valıýtaǵa suranyp turǵan «teńge» ataýy ǵoı», desin. Onsyz da osyndaı uıǵarymǵa jaqyn bizderge ol kisiniń aıtqany tipten jyly tıdi. Sodan bárimiz Elbasyna kirip, ázirliktiń qandaı deńgeıde ekenin, ne istelip, ne qoıǵanyn baıandadyq.
Prezıdent «teńge» degen usynysty durys kórdi. Sodan soń portretterge kelgende biz jańa ǵana táýelsizdigin alǵan elmiz, bizdi, tipti, ózgeler saıası kartadan da taba almaıdy, sondyqtan, eń birinshi nomınal eń tanymal, álem biletin qazaq bolýy tıis dedi. Sondyqtan negizgi valıýta 1 teńgege Eýropaǵa Arıstotel men Sokratty qaıta tanytqan, álemdik ǵylymda tanymal tulǵa ál- Farabı babamyz tursyn degen uıǵarym jasaldy.
Eskızder daıyn bolǵanymen, olardyń barlyǵy ónerkásiptik turǵyda emes, qarabaıyr jumystyq nusqa edi, endi onyń elektrondyq túri jáne metaldan quıylǵan qalyby, jasandy jasaý joldarynan qorǵaý tárizdi kóp jumystary kútip turǵan edi. Sodan 7-8 dızaıner, sýretshiden Tımýr Súleımenov, Haırolla Qabjálelov, Meńdibaı Alın, Aǵymsaly Dúzelhanov qaldyrylyp, Qabjálelov, Alın jáne Dúzelhanov úsheýi Londonǵa attanatyn boldy. Sodan Qabjálelov Londonnan telefon shalyp tur, fabrıkanyń dızaınerlerimen jumys isteý úshin Ulttyq bankten arnaıy adam kelsin, nemese maǵan ókildik bermeseńizder, sharýany sheshý qıyn, dep. Sóıtip, arnaıy jedelhat salyp, H.Qabjálelov Ulttyq banktiń ókili dep sóıleý quqyǵy berilip, dızaınge qajetti ózgerister enip, teńgemizdiń óndiristik túri jasaldy, 1992 jyly jeltoqsan aıynda teńgege qol qoıylyp, ol óndiriske jiberildi.
– Shyqqan teńgeni elge jetkizý, búkil respýblıkaǵa taratý qalaı júrgizildi? Jáne onyń óte qupııa túrde ótýine qalaı qol jetti?
– Negizi, osyǵan deıingi jumystardyń barlyǵy óte qatań qupııa jaǵdaıda júrgizildi. Biraq teńge nomınaldaryn biz ózimizdiń basqarma otyrysynda bekitýimiz kerek boldy jáne barlyǵyna munyń memlekettik qupııa ekendigi eskertilgenine qaramaı, qalaı degende de belgili bir dárejede aqparat úkimetke jetip, endi olar teńge basýǵa ekinshi bir kompanııany usyndy. Sóıtip, úkimetpen shıeleniske barmaý úshin tapsyrysty ekige bólip, teńgeni bastyratyn boldyq. Bul jerde kompanııalardyń tehnologııalarynyń eki túrliliginen qosymsha qıyndyqtar da týdy. Áıteýir ne kerek, solardyń barlyǵy rettelip, naýryzdyń aıaǵyna qaraı teńge basylyp boldy. Onan keıingi 2 aı ishinde teńgeni Londonnan tasydyq.
Bul jerde de birneshe másele shyqty. Birinshiden, ol Qazaqstannyń ushaǵy bolýy jáne ekıpajdyń aǵylshynsha bilýi, sosyn onyń esh jerge qonbaı týra elge ushyp kelýi kerek boldy. Aınala izdep, meniń orynbasarym Tursynov ekıpaj jasaqtap, aǵylshynsha biletin 2 komandır taýyp, ushaqtyń oryndyqtaryn jatqyzyp, konteınerler salyp, qarý-jaraǵy bar ınkassatorlardy otyrǵyzyp, Taraz qalasynda jáne Soltústik Qazaqstan oblysynda eki qoımamyzǵa teńge tasyldy. Ol ózi syrtynan eshteńe baıqalmaıtyn jer astyndaǵy býnker bolatyn, soǵan tasyp alynǵan soń, áliptiń artyn baǵyp ún-túnsiz otyrdyq. Teńgemiz tyǵýly jata berdi. Jazdyń ortasynda (1993 jylǵy 26 shilde) Reseı óz valıýtasyn engizdi, burynǵy KSRO shekpeninen shyqqan elder ishinde Qazaqstan men Tájikstan, Armenııa ǵana burynǵy aqshamen qaldyq. Qyrkúıektiń 26-synda Reseı 1961-63 jyldary shyǵarylǵan keńestik valıýta aqsha bolyp eseptelmeıtini jóninde málimdeme jasady.
Sodan Memlekettik komıssııa qurylyp, 17 kúndeı jumys istep, teńgeni aınalymǵa qosý jóninde negizgi úsh qujat daıyndadyq. Prezıdenttiń teńgeni aınalymǵa engizý týraly Jarlyǵy, halyqqa arnaý sózi teńgeni engizý jáne onyń tártibi jaıynda…
– Osy jerde teńgeniń joǵaryda aıtylǵan qoımalardan elimizdiń basqa qalalaryna, bankterge qalaı jetkizilgenin aıta ketseńiz artyq bolmas.
– 12 qarashany men «aqshany engizý kúni» dep jarııaladym. Jıyrma kúnge jeter-jetpes ýaqyt qaldy. Aqshany qupııa túrde barlyq aýdandarǵa, barlyq bankterge jetkizý jumysy segiz kúnniń ishinde atqarylyp shyqty. Bálkim, dúnıejúzinde jańa aqshany engizý tap osyndaı jyldam, ári tabysty júzege asyrylǵan joq ta shyǵar. 1993 jyly 1 qarashada Ulttyq banktiń oblystardaǵy fılıaldaryna «H» kúni ashylady degen qupııa konvertter jetti…
Sóıtip, 15, 16, 17 qarasha kúnderi burynǵy som da, teńge de aınalymda qatar júrip, 18 qarashadan tek teńge júretin boldy. Aıyrbastaý baǵamyn anyqtaýǵa kelgende biz burynǵy aqshanyń álsizdigine baılanysty 1 teńgeni 1000 rýblge baǵalaýdy usynyp edik, úkimet jaǵy taǵy otyryp aldy. Joq, bul óte úlken, 500 jasaý kerek dep. Biraq munyń salqyny, keri áseri bolyp, 2-3 jyldyń ishinde teńgeniń baǵamy 20 esege tómendep ketti.
Halyq teńgeni shyn qýanyshpen qarsy aldy, dızaıny da kóńilden shyqty, sapasy da jaqsy, qorǵalýy jaǵynan 12 elementpen sol kezdegi eń myqty nemis markasyna parapar shyqty.
– Teńgeniń enýimen sol kezde el ekonomıkasyna úlken ózgerister endi emes pe?
– Árıne, ekonomıkanyń qurylymy da, bank júıesi de úlken ózgeristerge ushyrady. Osyǵan baılanysty ekonomıkanyń kredıtteý kórsetkishi (koeffııenti), mysaly, 1990-91-92 jyldary 50-80 paıyzǵa deıin bolsa, 1995-96 jyldary 5-2 paıyzdan aspaı qaldy. Ekonomıkaǵa kúsh berý, qarjylyq qoldaý jasaý, nesıe berý máselelerinde kóp ózgerister, basqasha kózqarastar paıda boldy. Birte-birte gıperınflıaııany aýyzdyqtaýǵa múmkindik týdy. 1998 jylǵa qaraı ekonomıkada ósim aıqyn baıqaldy.
Ýaqyt bir orynda turmaıdy, úshinshi kelgen daǵdarys jalǵasý ústinde. Sońǵy 3 jyl ishinde teńge 3 ret devalvaııany basynan ótkerdi. Qalaı bolǵanda da endi teńgeni turaqtandyrý mindet. Biz ótpeli ekonomıkada turǵandyqtan, qarjy, kredıt tek óz saıasatymyzǵa sáıkes júrýi tıis. Máselen, Qytaı eshkimge kóz salmaı, óz joldarymen júrýde. Sóıtip, keıingi 25 jylda Franııany, Ulybrıtanııany, Germanııany, Japonııany basyp ozyp, álemdegi ekinshi ekonomıka bolyp otyr. Al endi aldaǵy 10-15 jyl ishinde dúnıe júzinde ekonomıkasy qaryshtaǵan birinshi el bolýy ǵajap emes. Oǵan Qytaı óz joldaryn bekem ustaýynyń arqasynda jetti. Bizdiń qazirgi Úkimet pen Ulttyq bank osyndaı isterdi qolǵa alýy kerek. Barlyǵyn naryq retteıdi degen Adam Smıttiń ustanymy qazir jaramaıdy.
– Bizdiń ekinshi deńgeıli bankterimizdiń nesıelendirý saıasatyna kózqarasyńyz qandaı?
– Bıyl bankterdiń kredıt berý kórsetkishi osy jartyjyldyqta 28 paıyzdy qurap otyr, ıaǵnı bizdiń bankter ekonomıkaǵa durys qarajat bermeı otyr. Mysaly, shetelderde bul paıyz joǵary, Qytaıda 100 paıyzdan asady, al bizge sonyń jartysyna jetkizý taıaý mańdaǵy maqsat bolýy qajet. Qazir, máselen, jekemenshik bankter daǵdarysta turǵan ekonomıkaǵa aqsha berýge onsha yqylasty emes. Sondyqtan osy yqylasty kóteretin joldar izdestirilýi mańyzdy, ekinshiden, múmkin, bank júıesindegi memlekettik sektordy keńeıtý kerek bolar. Áıtpese bizde qazir bir ǵana bank memlekettiki, qalǵandary tegis jekemenshik bankter.
Kórshilermiz Reseı men Qytaıda aýyl sharýashylyǵyna aqsha beretin birneshe memlekettik bank bar. Tipti, Belorýssııa osylaı jasaýda, al ekinshi deńgeıli jekemenshik bankter memleket aldynda eshteńege qaryzdar emes, sondyqtan aýyl sharýashylyǵynda memlekettik saıasat júrgizýge barynsha jandaryn salady deý qıyn. Bizge qarjy-qarajat máselesine jiti mán berý qajet.
Qazirgi óskeleń qoǵam úshin, jalpy halyq úshin eń bir mańyzdy bólik shaǵyn jáne orta bıznes desek, ony kredıtteý koeffııenti 18 paıyz, shaǵyn bızneste tipti 16-aq paıyz. Bankterdiń ekonomıkaǵa aqsha salýǵa qulqy tómen, al qarajatsyz ekonomıkada ósim bolýy múmkin emes. Sosynǵy bir másele, biz qazir qoldanbaly ǵylymǵa, ınnovaııaǵa jaqsy bir kúsh-qýat beretindeı qarajat bólmeımiz. Árıne, istelip jatqan birtalaı sharýa bar, aýyzdy múldem qur shóppen súrtý jaramas, degenmen, ındýstrııalyq baǵdarlamalardy qarjylandyrý kóńil kónshitpeıdi. Bizge ǵylymdy óndiriske meılinshe jaqyndatý mindeti asa bir mańyzǵa ıe is. Sol baılanysty ǵylymǵa, óndiriske, ekonomıkaǵa paıda ákeletin árbir iske qarajatty tógý aýadaı qajet.
– Mándi de mazmundy áńgimeńizge kóp rahmet.
Áńgimelesken
Anar TÓLEÝHANQYZY,
«Egemen Qazaqstan»
