عالىم باينازاروۆپەن سۇحبات.
تەڭگە – تاۋەلسىزدىكتىڭ ءتول پەرزەنتى. ساياسي ەگەمەندىگىن العان ەلدىڭ ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىككە يە بولۋىندا بۇرىن كەڭەس وداعىنىڭ رۋبلدىك ايماعىندا تىرشىلىك كەشكەن قازاقستان ءۇشىن ءوزىنىڭ دەربەس قارجىلىق-ەكونوميكالىق ساياساتىن قۇرۋى جولىندا تەڭگە كوتەرگەن جۇكتى ەشتەڭەمەن سالىستىرۋعا كەلمەيدى. 1993 جىلدىڭ 15 قاراشاسىندا قازاق ەلى رۋبلگە قۇرىلعان ەكونوميكانى تارك ەتىپ، تەڭگە قولىنا تيگەندە تولقىماعان جان از.
بىراق انداعايلاعان الەمدە، پايىزعا شاققاندا ءوز ۇلتىنىڭ ادامدارى ازشىلىقتاعى جاڭادان عانا تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعان جاس مەملەكەت ءۇشىن وعان بارۋ اۋاداي قاجەتتىلىك ەكەنى انىق ۇعىنىلعانمەن، بۇل تاۋەكەلى مول قادام بولاتىن. ەل تاريحىنداعى تاعدىرلى ساتتە ماڭدايىنا ۇلتتىق بانكتىڭ العاشقى توراعالىعىن بۇيىرتقان ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، قارجىگەر عالىم باينازاروۆ تاريحىمىزدىڭ سول ءبىر ايشىقتى ءساتىن ەسكە تۇسىرەدى.
– بۇگىنگى كۇننىڭ ەرتەڭگى تاريح ەكەندىگىنە ءشۇبا جوق. الايدا كوپ جاعدايدا وعان ءمان بەرىپ، باجايلاپ جاتپايتىنىمىز تاعى راس. ال وتكەن عاسىردىڭ 90-شى جىلدارىنىڭ باسىندا ۇلتتىق ۆاليۋتانى ەنگىزۋ جونىندە جۇمىس باستالعاندا سىزدەر ەل ءۇشىن ناعىز تاريحي ىستەردىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەندەرىڭىزدى ايقىن ۇعىندىڭىزدار. سوندىقتان مويىنعا ارتىلعان جۇكتىڭ جاۋاپكەرشىلىگى دە بولەكشە بولعان شىعار؟
– ارينە، اراعا قانشا جىلدار ءتۇسىپ، سىناپتاي سىرعىعان ۋاقىت ءوز ىرقىنا باعىندىرىپ، تەڭگەنىڭ تاريحقا جول سالعانىنا قانشاما مەزگىل ءوتىپ كەتسە دە ول كۇندەر دە، سول ءىستى بىرگە اتقارىسىپ، ىستىق-سۋىعىنا كونىپ، تىنباي ەڭبەك ەتكەن جانداردىڭ بارلىعى دا كۇنى كەشەگىدەي كوز الدىمدا. جىلجىپ وتكەن ۋاقىت بيىگىنەن قاراعاندا دا، سول كەزەڭمەن ولشەگەندە دە تەڭگەنى ەلىمىزدىڭ تاريحىنان ءبولىپ الىپ قاراي المايتىنىمىز انىق، ونىڭ قاجەتى دە جوق. ال تەڭگەنىڭ ومىرگە كەلۋى – تاريحي وقيعا. تەڭگەمىز – ەكونوميكانىڭ باسقارۋ قۇرالى. سوندىقتان سول كەزەڭدە حالىقتىڭ باسىنان ءوتىپ جاتقان جاعدايدى، تۇرمىسىنىڭ دەڭگەيىن، ەلىمىزدىڭ ەكونوميكالىق حال-احۋالىن قوسىپ قاراستىرىپ قانا تەڭگەنىڭ تۋى جايلى ايتا الامىز.
1985 جىلدان بۇرىنعى كەڭەس وداعىندا توقىراۋ باستالدى. مۇنايدىڭ حالىقارالىق نارىقتاعى قۇنى 10 دوللارعا دەيىن ءتۇسىپ كەتتى. وسىعان بايلانىستى وداق كولەمىندە تولىپ جاتقان ەكونوميكالىق رەفورمالار ءجۇرىپ جاتتى. ال بانك سالاسىنداعى رەفورمالار 1987 جىلى باستالدى. سول كەزدە مەملەكەتتىك بانكتەن ءبولىنىپ، ءتۇرلى سالا ءۇشىن قاجەتتى دەگەن بانكتەر قۇرىلىپ، قازاقستاننىڭ اگروبانكى، الەۋمەتتىك جيناق بانكى، قۇرىلىس بانكى، بۇرىنعى سىرتقىەكونومبانك نەگىزىندە «الەم» بانكى ءتارىزدى ءتۇرلى مەملەكەتتىك بانكتەر ومىرگە كەلدى.
1991 جىلى جەلتوقساندا ءۇش سلاۆيان مەملەكەتى قول قويعان بەلوۆەجە كەلىسىمىنەن كەيىن كەڭەس وداعى قۇلادى، جاڭا ءداۋىر باستالدى. دەگەنمەن، كەڭەس وكىمەتى كەلمەستىڭ كەمەسىنە وتىرىپ، ءوز ناپاقاسىن تاۋىسقانىمەن، ءبىز ماسكەۋگە جالتاقتاپ، ولاردىڭ اقشاسىنا بايلانعان، تۇساۋلى اتتاي كىبىرتىك كۇيدە بولاتىنبىز. ونىڭ ۇستىنە، ەكونوميكالىق تۇرعىدان 1985 جىلى كۇشەيە ءتۇسىپ وداقتىڭ قۇلاۋىنا اكەلگەن داعدارىستىڭ اۋىر كەزەڭدەرى دە ءوتىپ جاتتى.
جالپى ءبىز تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 25 جىلى ىشىندە ءۇش ەكونوميكالىق داعدارىستى باسىمىزدان كەشىردىك. 2008 جىلى باستالعان سونىڭ سوڭعىسى ءالى جالعاسۋ ۇستىندە. ال ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىك جاريالاعاننان كەيىنگى 1991-1993 جىلدارعا جالعاسقان داعدارىس سونىڭ ەڭ ءبىر اۋىر تۇسى ەدى. مىنە، وسى كەزەڭدەر الەمدەگى وزگە مەملەكەتتەرگە وڭاي تيمەي جاتقاندا، كەرەگەسىن ەندى عانا جايامىن دەگەندە جەل تۇرىپ، شاڭىراعىن تىكتەۋگە مۇرشا بەرمەيتىندەي جاعداي ءدال ءبىزدىڭ باسىمىزدا بولدى.
ءالى ەسىمدە 1992 جىلدىڭ 17 قاڭتارى كۇنى مەن ۇلتتىق بانكتىڭ توراعاسى بولىپ تاعايىندالدىم. كۇن تارتىبىنە سول كەزدىڭ وزىندە بارىنشا وتكىر بىرنەشە ماسەلە شىقتى. ۇلتتىق بانكتى شىن مانىندە قايتا قۇرۋ قاجەتتىگى تۋعانى ايقىن ەدى. سونىڭ العاشقىسى دەربەس اقشا-قاراجات ساياساتىن جاساپ، تاۋەلسىز بانك جۇيەسىن قۇرۋ بولسا، ەكىنشىسى – وسىعان وراي ۇلتتىق ۆاليۋتا شىعارۋ، ءۇشىنشىسى، اقشا-قاراجات ماسەلەسىنە بايلانىستى جاڭا ينفراقۇرىلىم جاساۋعا نەگىزدەلدى. ال وسى ماقساتتاردى ومىرگە كەلتىرۋ ۇشى-قيىرى جوق، اۋقىمى وتە كەڭ، كوپ ۋاقىتتى كەرەك ەتەتىن شارۋالار بولاتىن، بىراق بىزگە ولاردى تەز ارادا جاساۋ قاجەت ەدى.
كەڭەستىك ءبىرتۇتاس ەكونوميكالىق جۇيەدەگى بايلانىستار بىرت-بىرت ءۇزىلىپ، بالاپان – باسىنا، تۇرىمتاي – تۇسىنا دەگەندەي، سول ءبىر كەزەڭدەردە ءوزىمىزدىڭ اقشامىز دا جوق، كىسىدەگىنىڭ كىلتى اسپاندا دەمەكشى، رەسەيگە قاراپ جالتاقتاپ وتىراتىنبىز. قازاقشا ايتقاندا اقشانىڭ قۇلپى دا، كىلتى دە سولاردىڭ قولىندا ەدى. ونىڭ ۇستىنە رەسەي پرەزيدەنتى بوريس ەلتسين ەگور گايدار باستاعان ءبىر توپ جاس ەكونوميستەرگە ءۇمىت ارتىپ، ۇكىمەت تىزگىنىن سولاردىڭ قولىنا ۇستاتتى. ولار بولسا، باعانى ەركىنە جىبەرە سالدى. سۇراپىل ينفلياتسيا داۋىلى كوتەرىلىپ، تۇتىنۋ باعاسىنىڭ ءوسۋ دەڭگەيى 1991-1993 جىلدارى 5573 پايىزعا جەتىپ، بار-جوعى ءۇش جىلدىڭ ىشىندە باعا 55 ەسەگە ءوسىپ كەتتى. بۇل ەڭ كەرەمەت دەگەن كاسىپورىنداردىڭ ءوزى كوتەرە المايتىن سوققى بولاتىن، جالپى ەكونوميكاعا جالپىلاما بانكروتتىق قاۋىپ ءتوندى.
مىنە، وسىعان بايلانىستى كەلەسى ۇلكەن ماسەلە – ەكونوميكانىڭ اۋىلشارۋاشىلىق جانە وندىرىستىك الەۋەتىن ساقتاپ قالۋ مىندەتى تۇردى. بارىمىزگە بەلگىلى، ول ۋاقىتتا بىزدە التىن-ۆاليۋتا قورى، ۇلتتىق قور جوق بولاتىن، ۇكىمەت قاۋقارسىز، بيۋدجەت دەفيتسيتتى، ال ەكىنشى دەڭگەيدەگى بانكتەر قاراجاتى ماردىمسىز، حالىقارالىق اقشا نارىعى بىزدەر ءۇشىن جابىق ەدى. وسىنداي جاعدايدا ۇلتتىق بانكتەن باسقا ەكونوميكاعا كومەك بەرەتىن سالا قالمادى. ۇلتتىق بانك ءوزىنىڭ زاڭدى فۋنكتسيالارىن پايدالانىپ، دەربەس كرەديت ساياسات ۇستانىمىن ىسكە اسىرىپ، ەكىنشى دەڭگەيدەگى بانكتەر ارقىلى ءىرى ءوندىرىس ورىندارىنا، اۋىل شارۋاشىلىعىنا ارناۋلى دەرەكتيۆتى كرەديتتەر بەرىپ، ەكونوميكانىڭ نەگىزىن، الداعى رەفورمالار ءۇشىن ونىڭ الەۋەتىن ساقتاپ قالۋ شاراسىنا ۇلكەن ۇلەس قوستى.
جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمدەي، داعدارىستىڭ قايسىسى دا جاقسى ەمەس، ال كەڭەس وكىمەتى قۇلاعان سوڭ بولعان داعدارىستى كەيىنگىلەرىمەن ءتىپتى سالىستىرۋعا دا كەلمەيتىن. ويتكەنى، 1990 جانە 95-ءشى جىلدار ارالىعىندا ءبىز ەكونوميكانىڭ 42 پايىزىنان ايرىلدىق. ءوندىرىس ورىندارىنىڭ 52 پايىزى توقتاپ قالدى، اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ 49 پايىزى جوعالدى. مىنە، وسىنىڭ سالدارىنان مىڭداعان ادام جۇمىسسىز قالدى، حالىقتىڭ كۇنكورىس جاعدايى اسا تومەندەپ كەتتى. جاندارمەن، قىسىلتاياڭ شاق. ءبىزدىڭ ۇكىمەت قالايدا رۋبل ايماعىندا قالۋعا ۇمتىلىپ، 1992 جىلدىڭ باسىنان 1993 جىلدىڭ قازان ايىنىڭ سوڭىنا دەيىن رەسەيمەن جاڭا رۋبل ايماعىن قۇرامىز دەگەن ماقساتپەن كوپتەگەن كەلىسىمدەر جاساستى. بىراق مۇنىڭ بارلىعىنىڭ ۋاقىتشا ەكەنى، ءوز ۆاليۋتامىزدىڭ قاجەتتىگىنىڭ تۋىندايتىنى باسى اشىق ماسەلە-تۇعىن.
سول كەزدە بانك پرەزيدەنتكە ەمەس، جوعارعى كەڭەسكە باعىناتىن. پرەزيدەنتتىك ينستيتۋتتىڭ ەندى عانا ورناپ جاتقان كەزى. 1992 جىلدىڭ باسىندا مەملەكەت باسشىسى ۇلتتىق ۆاليۋتانى ەندىرۋگە دايارلىقتى وتە قۇپيا تۇردە باستاۋ كەرەكتىگى تۋرالى مىندەت قويدى. شىنىندا، ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ جاعدايىن وزگەلەرمەن سالىستىرۋعا مۇلدەم كەلمەيتىن. قازاقستان اۋماعىندا اتوم قارۋىمەن جاراقتالعان رەسەي ارمياسى، ولاردىڭ اسكەري 12 رەسەيلىك بانكىسى، بايقوڭىردا رەسەيلىك عارىش ايلاعى تۇردى. ەگەر ءبىز بالتىق بويىنداعى ەلدەر سەكىلدى كسرو-دان قالعان مۇرانى تەگىس بولەمىز دەسەك، ونىڭ سوڭى نەمەن اياقتالاتىنى دا بەلگىسىز… سوندىقتان وسىنداي شەتىن ماسەلەلەردى ەسكەرە وتىرىپ، جۇمىستى وتە قۇپيا تۇردە جۇرگىزۋ قاجەتتىگىنە بايلانىستى قۇپيا ەكى جارلىق شىعىپ، ونى مەن اقپاراتتىڭ تارالماۋى ءۇشىن ۇلتتىق بانكتە ساقتاۋ جايىندا ۇسىنىس ايتىپ ەدىم، پرەزيدەنت قولداپ، تۇپنۇسقا جارلىق بىزدە ساقتالدى.
– بۇل ەندى العاشقى دايارلىق ساتتەر عوي. ال جۇمىس قالاي ءجۇردى؟
– تەڭگەنى ەنگىزۋ جۇمىسىنا دايارلىقتى باستاپ كەتتىك. ول كەزدە بىزدە اقشا باسىپ شىعاراتىن ءوندىرىس تە، نە جۇمىستى باستايتىن جەتكىلىكتى اقشا دا جوق، بانك سالاسىنىڭ بىلىكتى ماماندارىنىڭ جالاقىلارى جوعارى ەكىنشى دەڭگەيدەگى بانكتەرگە كەتىپ قالعاندىعىنان قاجەتتى ماماندار جانە جوق، الايدا، ەشتەڭەمىز جەتپەي جاتسا دا جۇمىس ىستەۋ كەرەك بولدى. سوندىقتان، ەڭ ءبىرىنشى ماقسات تەڭگەنى شىعارۋ كەرەك، ودان كەيىن تەڭگەنىڭ باعامىن ايقىندايتىن باسقا دا ماسەلەلەردى، ينفراقۇرىلىمداردى قۇرۋ قاجەتتىگى وتە وزەكتى بولدى. قور رىنوگىنىڭ ءبىر تارماعى ەلەكتروندى بيرجا اشۋ، بانكنوت جاسايتىن فابريكانى، تەڭگە سارايىن اشۋ، التىن جانە ۆاليۋتا قورىن جاساۋ مەن ونى ساقتايتىن مەملەكەتتىك ساقتاۋ قويماسى قاجەتتىگى انىق ەدى. وسىلايشا ەڭ الدىڭعى كەزەككە شىعاتىن 5 ماسەلەنىڭ تۇرعانى ايقىندالىپ، ولاردى شەشۋ جولدارى ىزدەستىرىلدى. ال بۇلارسىز تەڭگەنى ەنگىزۋگە مۇلدە بولمايتىن. جوعارىدا ايتقانىمداي، قول قىسقا، قاراجات از. سوندىقتان ءبىز تەڭگەنى ەنگىزۋ ماسەلەسىندە ۇلكەن جوسپار جاسادىق.
الدىمەن قايتا قۇرۋدى ۇلتتىق بانكتىڭ وزىنەن باستاپ، التىن مەن كۇمىستىڭ رەزەرۆىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن ونى قازىپ الۋدان باستاپ ساتۋدى مونوپوليالاپ، بۇل كاسىپورىندارعا ارناۋلى كرەديت بەردىك. ول كەزدە ەلىمىزدە جىلىنا 6 تونناداي التىن، 650-700 تونناداي كۇمىس شىعارىلاتىن. كەڭەس وداعى ورتالىقتان قارجىلاندىرىپ كەلە جاتقان بۇل كاسىپورىن بايلانىستار ۇزىلگەندە ابدىراپ قالسا كەرەك، بىزبەن جۇمىسقا قۋانا كەلىستى. سودان التىن شىعاراتىن كاسىپورىندارمەن شارت جاساسىپ، ودان لوندونداعى روتشيلد بانكىمەن تىكەلەي بايلانىس ورناتىپ، التىن مەن كۇمىستىڭ كۇندەلىكتى باعامىن بىلە وتىرا قيمىلداۋعا كىرىستىك.
بۇل جەردە ءبىر نارسەنى ايتا كەتكەن ءجون. ۇلتتىق التىن مەن كۇمىس وندىرىسىندە بانك ءوزى پايدا تاپپاسا دا سولاردى قۋاتتاندىرۋعا كۇش سالدى. ءبىز سول شىققان التىن-كۇمىستىڭ حالىقارالىق باعامىنىڭ 95 پايىزىن كاسىپورىنعا بەرىپ، وزىمىزدە تەك 5 پايىزىن عانا قالدىردىق. ونىڭ ءوزى سوعان قاجەتتى شىعىنداردى جاۋىپ وتىرۋعا جۇمسالدى، بىراق وسىنىڭ ارقاسىندا ەلىمىزدىڭ التىن-كۇمىس قورى كۇشەيدى، اقشالاي رەسۋرس جانە شەتەلدىك ۆاليۋتا پايدا بولدى. ءبىز العاش رەت تسيۋريحتەگى بانككە 40 تونناداي كۇمىس ساتتىق، سول جەردەن ەڭ العاش تاۋەلسىز ەل رەتىندە تۇڭعىش رەت قارىم-قاتىناس ورناتتىق، ۆاليۋتالىق ەسەپشوت اشتىق. وسىلايشا حالىقارالىق بانك جۇيەسىنە ينتەگراتسيانى باستاپ كەتتىك.
– بۇل سوندا قاي جىل؟
– 1992 جىل. وسى جىلى ءبىز اقش، اۆستريانىڭ، فرانتسيانىڭ، ۇلىبريتانيانىڭ، بەلگيانىڭ، جاپونيا مەن سينگاپۋردىڭ ورتالىق بانكتەرىمەن، جانە شۆەيتسارياداعى يۋبس، «كرەديت سيۋسسي» بانكىلەرى، ۇلىبريتانياداعى روتشيلدەر بانكىمەن دە بايلانىس ورناتتىق. بىزگە كەرەكتى مامانداردى وسى بانكتەردىڭ كومەگىمەن دايارلاي باستادىق. 3 اي، 6 اي، 1 جىلعا وقىپ كەلگەن مامانداردى جانە بىزدەن ەكىنشى دەڭگەيدەگى بانكتەرگە كەتىپ قالعان بانك قىزمەتكەرلەرىن قايتارۋ ءۇشىن جالاقىنى ءوسىرۋ قاجەت بولدى دا، جالاقىنى كوتەرۋگە جۇمىس جاسادىق. ءسويتىپ، جالاقىنى 3 ەسەگە كوبەيتتىك جانە ونى بيۋدجەتتىڭ ەسەبىنەن ەمەس، ءوزىمىز تاپقان تابىستان كوتەردىك. وسىلايشا بۇرىنعى كەتىپ قالعان جاقسى ماماندار قايتىپ ورالدى، ويتكەن سەبەبى، كۇنبە كۇن بىزدە بۇرىن بولماعان جاڭا نارىقتىق تەتىكتەر يگەرىلىپ، جۇمىسقا ەنگىزىلىپ، شەتەلدەن دەلەگاتسيالار كەلىپ، الەمدىك قارجى الەمىندە قانداي جاڭالىقتار بولىپ جاتىر، نارىقتىڭ جايى قالاي، ءبارىن ءبىلىپ، قايناپ جاتقان قازاننىڭ باسى-قاسىندا بولۋ شىنىمەن قىزىق ەدى.
تەڭگەنى قالاي شىعارامىز، ونىڭ جالپى اتى، ءتۇرى، نومينالدارى قالاي بولادى دەگەن ويمەن الەمدىك تاجىريبەنى زەردەلەپ، دۇنيە جۇزىندەگى بانكنوتتار جاريالانعان ءبىزدىڭ ارحيۆتەن ءبىر مىقتى كىتاپ (فوليانت) تاپتىق، وسى ماسەلەدە شەتەلدىڭ بانكتەرىمەن، الماتىداعى ديزاين ورتالىعىمەن بايلانىسقا شىقتىق. بۇل جەردە وزىمىزدە اقشا باسىپ شىعارا المايتىنىمىز ايقىن بولدى، سوندىقتان ءبىرىنشى كەزەكتە بانكنوت شىعاراتىن بىرنەشە فابريكالاردى شاقىردىق. اقش، فرانتسيا، جاپونيا، يسپانيا، گەرمانيا، ۇلىبريتانيانىڭ فابريكالارى كەلدى.
ول ۋاقىتتا ەلىمىزدە ۆيتسە-پرەزيدەنت لاۋازىمى بولاتىن، وندا مىقتى عالىم، وتە تاجىريبەلى قارجىگەر، جان-جاقتى مامان ەرىك اسانباەۆ جانە جوعارعى كەڭەستىڭ ەكونوميكالىق رەفورما، بيۋدجەت جانە قارجىلاندىرۋ ماسەلەلەرى جونىندەگى كوميتەتىنىڭ توراعاسى ساۋىق تاكەجانوۆپەن اقىلداسا كەلە، اسا ايگىلى بانكنوت شىعاراتىن كومپانيالاردان اۋلاقتاي تۇرايىق، جارياعا شىعىپ كەتەر دەپ «حارريسون جانە ونىڭ ۇلدارى» اتتى كىشىگىرىم بولعانىمەن، جوعارى تەحنولوگيالىق قۋاتى بار كومپانياعا تاڭداۋ ءتۇستى.
– مارەگە جەتەر جارىس جولى ايقىندالدى دەيسىز عوي…
– قازاقستان ۇلتتىق بانكى ۇجىمىنىڭ ىسكەرلىگىنىڭ ارقاسىندا بانكتىڭ ءوز كىرىسى ەسەبىنەن 1993 جىلدىڭ 1 شىلدەسىنە دەيىن اقشا نارىعى نىساندارىنىڭ بارلىق ينفراقۇرىلىمى قۇرىلىپ، جۇمىستار تولىعىمەن اياقتالدى. ولار: ەلەكتروندى ۆاليۋتا بيرجاسى، تەڭگە (مونەتا) سارايى، بانكنوت فابريكاسىنىڭ ءبىرىنشى كەزەڭى، التىن ۆاليۋتا قورى، مەملەكەتتىك ۆاليۋتا قورى مەن قىمبات باعالى مەتالداردى ساقتاۋ قويماسى، قازاقستاننىڭ ىشكى جانە سىرتقى تولەم جۇيەسى بولاتىن.
– تەڭگەنىڭ ديزاينى قالاي تاڭدالدى؟
– تەڭگەنىڭ ديزاينى تۋرالى ويلانعاندا ولار: «بىزگە ەشقانداي قيىندىق جوق، ارنايى ديزاين توبى بار، اقشاسىن تولەسەڭىزدەر بولدى»، دەدى. بىراق ەسەپتەپ قاراساق، ديزاينعا تولەيتىن اقشا تەڭگەنى شىعارۋعا جۇمسايتىن شىعىننىڭ 30-40 پايىزىن قۇراپ، تىم قىمباتقا تۇسەدى ەكەن. سوندىقتان ويلاسا كەلە، بىزدە دە تالانتتى سۋرەتشىلەر بار ەمەس پە، سولاردىڭ قابىلەتىن نەگە پايدالانبايمىز دەگەن ۇيعارىم جاسالدى.
سودان الاتاۋدىڭ باۋرايىنداعى ۇكىمەتتىك ساياجايلاردىڭ ءبىرىن الىپ، ديزاينەر تيمۋر سۇلەيمەنوۆ باستاعان 7-8 ادامدى 2 ايعا كىرگىزىپ: «سەندەر وسى جەردەن ەشقايدا شىقپايسىزدار، ۇزاق ءىسساپاردامىز دەپ وتباسىلارىڭىزعا ايتىڭىزدار»، دەپ بارلىق قاجەتتىلىكتەرمەن قامتاماسىز ەتىپ، نە كەرەگىن ۋاقىتىندا جەتكىزىپ تۇردىق. تاپجىلماستان سول جەردە وتىرىپ 2 ايدىڭ ىشىندە ولار تەڭگەنىڭ 4 نۇسقاسىن جاسادى. ءبىرىنشىسى – ويۋ-ورنەك، ەكىنشىسى – اقش دوللارى تارىزدەس، جاسىلداۋ بولىپ كەلگەن، ءۇشىنشىسى – پورترەتتەر، ءتورتىنشىسى – زاماناۋي شىققان. ساياجايعا بارىپ پورترەتتىك نۇسقانى تاڭداپ الىپ، 7 نوميناتسياعا ەسكيز دايارلاۋعا تاپسىرىس جاسادىق. ۆاليۋتانىڭ اتى كەرەك بولدى.
– ءسويتىپ، ۆاليۋتامىزعا ات كەرەك بولعان شىعار. تەڭگە دەگەن اتاۋعا قالاي توقتام جاسالدى؟
– ۆاليۋتا شىعارۋ قاجەت دەپ تاريحتى اقتارعاندا، ءبىزدىڭ جەرىمىزدە بولعان تۇركى ءناسىلدى مەملەكەتتەردىڭ اقشاسى بولعانىن، ولاردىڭ مەتالدان قۇيىلعان اقشالارى تەڭگە اتالعانىن بىلدىك. ورىستىڭ «دەنگي» دەگەن ءسوزىنىڭ ءتۇبىرى دە وسى. ارحەولوگتار ەڭ ەجەلگى اقشا بەلگىلەرىن وتىرار، تاراز، تۇركىستان، بالاساعۇن جانە قازاقستاننىڭ تاعى باسقا دا كونە قالالارىن قازۋ بارىسىندا تاپقان. دەمەك، ءبىزدىڭ تاريحىمىز ءۇشىن تەڭگە اتاۋى – ءتول دۇنيە. دەگەنمەن، ۇسىنىستار كوپ ايتىلدى، «سوم»، «التىن» دەگەندەردىڭ دە ۋاجدەرى تىڭدالدى.
ءبىر كۇنى ولجاس سۇلەيمەنوۆ بانككە كەلدى. ول كىسى: «بىلەمىن مەن سەندەردىڭ قاراپ وتىرماعاندارىڭىزدى، بىردەڭە ويلاستىرىپ جاتقان بولۋلارىڭ كەرەك. ەگەر ونداي نيەت تابىلىپ جاتسا، ۇلتتىق ۆاليۋتاعا سۇرانىپ تۇرعان «تەڭگە» اتاۋى عوي»، دەسىن. ونسىز دا وسىنداي ۇيعارىمعا جاقىن بىزدەرگە ول كىسىنىڭ ايتقانى تىپتەن جىلى ءتيدى. سودان ءبارىمىز ەلباسىنا كىرىپ، ازىرلىكتىڭ قانداي دەڭگەيدە ەكەنىن، نە ىستەلىپ، نە قويعانىن باياندادىق.
پرەزيدەنت «تەڭگە» دەگەن ۇسىنىستى دۇرىس كوردى. سودان سوڭ پورترەتتەرگە كەلگەندە ءبىز جاڭا عانا تاۋەلسىزدىگىن العان ەلمىز، ءبىزدى، ءتىپتى، وزگەلەر ساياسي كارتادان دا تابا المايدى، سوندىقتان، ەڭ ءبىرىنشى نومينال ەڭ تانىمال، الەم بىلەتىن قازاق بولۋى ءتيىس دەدى. سوندىقتان نەگىزگى ۆاليۋتا 1 تەڭگەگە ەۋروپاعا اريستوتەل مەن سوكراتتى قايتا تانىتقان، الەمدىك عىلىمدا تانىمال تۇلعا ءال- فارابي بابامىز تۇرسىن دەگەن ۇيعارىم جاسالدى.
ەسكيزدەر دايىن بولعانىمەن، ولاردىڭ بارلىعى ونەركاسىپتىك تۇرعىدا ەمەس، قارابايىر جۇمىستىق نۇسقا ەدى، ەندى ونىڭ ەلەكتروندىق ءتۇرى جانە مەتالدان قۇيىلعان قالىبى، جاساندى جاساۋ جولدارىنان قورعاۋ ءتارىزدى كوپ جۇمىستارى كۇتىپ تۇرعان ەدى. سودان 7-8 ديزاينەر، سۋرەتشىدەن تيمۋر سۇلەيمەنوۆ، حايروللا قابجالەلوۆ، مەڭدىباي الين، اعىمسالى دۇزەلحانوۆ قالدىرىلىپ، قابجالەلوۆ، الين جانە دۇزەلحانوۆ ۇشەۋى لوندونعا اتتاناتىن بولدى. سودان قابجالەلوۆ لوندوننان تەلەفون شالىپ تۇر، فابريكانىڭ ديزاينەرلەرىمەن جۇمىس ىستەۋ ءۇشىن ۇلتتىق بانكتەن ارنايى ادام كەلسىن، نەمەسە ماعان وكىلدىك بەرمەسەڭىزدەر، شارۋانى شەشۋ قيىن، دەپ. ءسويتىپ، ارنايى جەدەلحات سالىپ، ح.قابجالەلوۆ ۇلتتىق بانكتىڭ وكىلى دەپ سويلەۋ قۇقىعى بەرىلىپ، ديزاينگە قاجەتتى وزگەرىستەر ەنىپ، تەڭگەمىزدىڭ وندىرىستىك ءتۇرى جاسالدى، 1992 جىلى جەلتوقسان ايىندا تەڭگەگە قول قويىلىپ، ول وندىرىسكە جىبەرىلدى.
– شىققان تەڭگەنى ەلگە جەتكىزۋ، بۇكىل رەسپۋبليكاعا تاراتۋ قالاي جۇرگىزىلدى؟ جانە ونىڭ وتە قۇپيا تۇردە وتۋىنە قالاي قول جەتتى؟
– نەگىزى، وسىعان دەيىنگى جۇمىستاردىڭ بارلىعى وتە قاتاڭ قۇپيا جاعدايدا جۇرگىزىلدى. بىراق تەڭگە نومينالدارىن ءبىز ءوزىمىزدىڭ باسقارما وتىرىسىندا بەكىتۋىمىز كەرەك بولدى جانە بارلىعىنا مۇنىڭ مەملەكەتتىك قۇپيا ەكەندىگى ەسكەرتىلگەنىنە قاراماي، قالاي دەگەندە دە بەلگىلى ءبىر دارەجەدە اقپارات ۇكىمەتكە جەتىپ، ەندى ولار تەڭگە باسۋعا ەكىنشى ءبىر كومپانيانى ۇسىندى. ءسويتىپ، ۇكىمەتپەن شيەلەنىسكە بارماۋ ءۇشىن تاپسىرىستى ەكىگە ءبولىپ، تەڭگەنى باستىراتىن بولدىق. بۇل جەردە كومپانيالاردىڭ تەحنولوگيالارىنىڭ ەكى تۇرلىلىگىنەن قوسىمشا قيىندىقتار دا تۋدى. ايتەۋىر نە كەرەك، سولاردىڭ بارلىعى رەتتەلىپ، ناۋرىزدىڭ اياعىنا قاراي تەڭگە باسىلىپ بولدى. ونان كەيىنگى 2 اي ىشىندە تەڭگەنى لوندوننان تاسىدىق.
بۇل جەردە دە بىرنەشە ماسەلە شىقتى. بىرىنشىدەن، ول قازاقستاننىڭ ۇشاعى بولۋى جانە ەكيپاجدىڭ اعىلشىنشا ءبىلۋى، سوسىن ونىڭ ەش جەرگە قونباي تۋرا ەلگە ۇشىپ كەلۋى كەرەك بولدى. اينالا ىزدەپ، مەنىڭ ورىنباسارىم تۇرسىنوۆ ەكيپاج جاساقتاپ، اعىلشىنشا بىلەتىن 2 كوماندير تاۋىپ، ۇشاقتىڭ ورىندىقتارىن جاتقىزىپ، كونتەينەرلەر سالىپ، قارۋ-جاراعى بار ينكاسساتورلاردى وتىرعىزىپ، تاراز قالاسىندا جانە سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا ەكى قويمامىزعا تەڭگە تاسىلدى. ول ءوزى سىرتىنان ەشتەڭە بايقالمايتىن جەر استىنداعى بۋنكەر بولاتىن، سوعان تاسىپ الىنعان سوڭ، ءالىپتىڭ ارتىن باعىپ ءۇن-ءتۇنسىز وتىردىق. تەڭگەمىز تىعۋلى جاتا بەردى. جازدىڭ ورتاسىندا (1993 جىلعى 26 شىلدە) رەسەي ءوز ۆاليۋتاسىن ەنگىزدى، بۇرىنعى كسرو شەكپەنىنەن شىققان ەلدەر ىشىندە قازاقستان مەن تاجىكستان، ارمەنيا عانا بۇرىنعى اقشامەن قالدىق. قىركۇيەكتىڭ 26-سىندا رەسەي 1961-63 جىلدارى شىعارىلعان كەڭەستىك ۆاليۋتا اقشا بولىپ ەسەپتەلمەيتىنى جونىندە مالىمدەمە جاسادى.
سودان مەملەكەتتىك كوميسسيا قۇرىلىپ، 17 كۇندەي جۇمىس ىستەپ، تەڭگەنى اينالىمعا قوسۋ جونىندە نەگىزگى ءۇش قۇجات دايىندادىق. پرەزيدەنتتىڭ تەڭگەنى اينالىمعا ەنگىزۋ تۋرالى جارلىعى، حالىققا ارناۋ ءسوزى تەڭگەنى ەنگىزۋ جانە ونىڭ ءتارتىبى جايىندا…
– وسى جەردە تەڭگەنىڭ جوعارىدا ايتىلعان قويمالاردان ەلىمىزدىڭ باسقا قالالارىنا، بانكتەرگە قالاي جەتكىزىلگەنىن ايتا كەتسەڭىز ارتىق بولماس.
– 12 قاراشانى مەن «اقشانى ەنگىزۋ كۇنى» دەپ جاريالادىم. جيىرما كۇنگە جەتەر-جەتپەس ۋاقىت قالدى. اقشانى قۇپيا تۇردە بارلىق اۋداندارعا، بارلىق بانكتەرگە جەتكىزۋ جۇمىسى سەگىز كۇننىڭ ىشىندە اتقارىلىپ شىقتى. بالكىم، دۇنيەجۇزىندە جاڭا اقشانى ەنگىزۋ تاپ وسىنداي جىلدام، ءارى تابىستى جۇزەگە اسىرىلعان جوق تا شىعار. 1993 جىلى 1 قاراشادا ۇلتتىق بانكتىڭ وبلىستارداعى فيليالدارىنا «ح» كۇنى اشىلادى دەگەن قۇپيا كونۆەرتتەر جەتتى…
ءسويتىپ، 15, 16, 17 قاراشا كۇندەرى بۇرىنعى سوم دا، تەڭگە دە اينالىمدا قاتار ءجۇرىپ، 18 قاراشادان تەك تەڭگە جۇرەتىن بولدى. ايىرباستاۋ باعامىن انىقتاۋعا كەلگەندە ءبىز بۇرىنعى اقشانىڭ السىزدىگىنە بايلانىستى 1 تەڭگەنى 1000 رۋبلگە باعالاۋدى ۇسىنىپ ەدىك، ۇكىمەت جاعى تاعى وتىرىپ الدى. جوق، بۇل وتە ۇلكەن، 500 جاساۋ كەرەك دەپ. بىراق مۇنىڭ سالقىنى، كەرى اسەرى بولىپ، 2-3 جىلدىڭ ىشىندە تەڭگەنىڭ باعامى 20 ەسەگە تومەندەپ كەتتى.
حالىق تەڭگەنى شىن قۋانىشپەن قارسى الدى، ديزاينى دا كوڭىلدەن شىقتى، ساپاسى دا جاقسى، قورعالۋى جاعىنان 12 ەلەمەنتپەن سول كەزدەگى ەڭ مىقتى نەمىس ماركاسىنا پاراپار شىقتى.
– تەڭگەنىڭ ەنۋىمەن سول كەزدە ەل ەكونوميكاسىنا ۇلكەن وزگەرىستەر ەندى ەمەس پە؟
– ارينە، ەكونوميكانىڭ قۇرىلىمى دا، بانك جۇيەسى دە ۇلكەن وزگەرىستەرگە ۇشىرادى. وسىعان بايلانىستى ەكونوميكانىڭ كرەديتتەۋ كورسەتكىشى (كوەففيتسيەنتى), مىسالى، 1990-91-92 جىلدارى 50-80 پايىزعا دەيىن بولسا، 1995-96 جىلدارى 5-2 پايىزدان اسپاي قالدى. ەكونوميكاعا كۇش بەرۋ، قارجىلىق قولداۋ جاساۋ، نەسيە بەرۋ ماسەلەلەرىندە كوپ وزگەرىستەر، باسقاشا كوزقاراستار پايدا بولدى. بىرتە-ءبىرتە گيپەرينفلياتسيانى اۋىزدىقتاۋعا مۇمكىندىك تۋدى. 1998 جىلعا قاراي ەكونوميكادا ءوسىم ايقىن بايقالدى.
ۋاقىت ءبىر ورىندا تۇرمايدى، ءۇشىنشى كەلگەن داعدارىس جالعاسۋ ۇستىندە. سوڭعى 3 جىل ىشىندە تەڭگە 3 رەت دەۆالۆاتسيانى باسىنان وتكەردى. قالاي بولعاندا دا ەندى تەڭگەنى تۇراقتاندىرۋ مىندەت. ءبىز وتپەلى ەكونوميكادا تۇرعاندىقتان، قارجى، كرەديت تەك ءوز ساياساتىمىزعا سايكەس ءجۇرۋى ءتيىس. ماسەلەن، قىتاي ەشكىمگە كوز سالماي، ءوز جولدارىمەن جۇرۋدە. ءسويتىپ، كەيىنگى 25 جىلدا فرانتسيانى، ۇلىبريتانيانى، گەرمانيانى، جاپونيانى باسىپ وزىپ، الەمدەگى ەكىنشى ەكونوميكا بولىپ وتىر. ال ەندى الداعى 10-15 جىل ىشىندە دۇنيە جۇزىندە ەكونوميكاسى قارىشتاعان ءبىرىنشى ەل بولۋى عاجاپ ەمەس. وعان قىتاي ءوز جولدارىن بەكەم ۇستاۋىنىڭ ارقاسىندا جەتتى. ءبىزدىڭ قازىرگى ۇكىمەت پەن ۇلتتىق بانك وسىنداي ىستەردى قولعا الۋى كەرەك. بارلىعىن نارىق رەتتەيدى دەگەن ادام ءسميتتىڭ ۇستانىمى قازىر جارامايدى.
– ءبىزدىڭ ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەرىمىزدىڭ نەسيەلەندىرۋ ساياساتىنا كوزقاراسىڭىز قانداي؟
– بيىل بانكتەردىڭ كرەديت بەرۋ كورسەتكىشى وسى جارتىجىلدىقتا 28 پايىزدى قۇراپ وتىر، ياعني ءبىزدىڭ بانكتەر ەكونوميكاعا دۇرىس قاراجات بەرمەي وتىر. مىسالى، شەتەلدەردە بۇل پايىز جوعارى، قىتايدا 100 پايىزدان اسادى، ال بىزگە سونىڭ جارتىسىنا جەتكىزۋ تاياۋ ماڭداعى ماقسات بولۋى قاجەت. قازىر، ماسەلەن، جەكەمەنشىك بانكتەر داعدارىستا تۇرعان ەكونوميكاعا اقشا بەرۋگە ونشا ىقىلاستى ەمەس. سوندىقتان وسى ىقىلاستى كوتەرەتىن جولدار ىزدەستىرىلۋى ماڭىزدى، ەكىنشىدەن، مۇمكىن، بانك جۇيەسىندەگى مەملەكەتتىك سەكتوردى كەڭەيتۋ كەرەك بولار. ايتپەسە بىزدە قازىر ءبىر عانا بانك مەملەكەتتىكى، قالعاندارى تەگىس جەكەمەنشىك بانكتەر.
كورشىلەرمىز رەسەي مەن قىتايدا اۋىل شارۋاشىلىعىنا اقشا بەرەتىن بىرنەشە مەملەكەتتىك بانك بار. ءتىپتى، بەلورۋسسيا وسىلاي جاساۋدا، ال ەكىنشى دەڭگەيلى جەكەمەنشىك بانكتەر مەملەكەت الدىندا ەشتەڭەگە قارىزدار ەمەس، سوندىقتان اۋىل شارۋاشىلىعىندا مەملەكەتتىك ساياسات جۇرگىزۋگە بارىنشا جاندارىن سالادى دەۋ قيىن. بىزگە قارجى-قاراجات ماسەلەسىنە ءجىتى ءمان بەرۋ قاجەت.
قازىرگى وسكەلەڭ قوعام ءۇشىن، جالپى حالىق ءۇشىن ەڭ ءبىر ماڭىزدى بولىك شاعىن جانە ورتا بيزنەس دەسەك، ونى كرەديتتەۋ كوەففيتسيەنتى 18 پايىز، شاعىن بيزنەستە ءتىپتى 16-اق پايىز. بانكتەردىڭ ەكونوميكاعا اقشا سالۋعا قۇلقى تومەن، ال قاراجاتسىز ەكونوميكادا ءوسىم بولۋى مۇمكىن ەمەس. سوسىنعى ءبىر ماسەلە، ءبىز قازىر قولدانبالى عىلىمعا، يننوۆاتسياعا جاقسى ءبىر كۇش-قۋات بەرەتىندەي قاراجات بولمەيمىز. ارينە، ىستەلىپ جاتقان ءبىرتالاي شارۋا بار، اۋىزدى مۇلدەم قۇر شوپپەن ءسۇرتۋ جاراماس، دەگەنمەن، يندۋستريالىق باعدارلامالاردى قارجىلاندىرۋ كوڭىل كونشىتپەيدى. بىزگە عىلىمدى وندىرىسكە مەيلىنشە جاقىنداتۋ مىندەتى اسا ءبىر ماڭىزعا يە ءىس. سول بايلانىستى عىلىمعا، وندىرىسكە، ەكونوميكاعا پايدا اكەلەتىن ءاربىر ىسكە قاراجاتتى توگۋ اۋاداي قاجەت.
– ماندى دە مازمۇندى اڭگىمەڭىزگە كوپ راحمەت.
اڭگىمەلەسكەن
انار تولەۋحانقىزى،
«ەگەمەن قازاقستان»
