Alash arystarynyń ardaqty esimderin qaıtarý úshin Qazaqstan Kompartııasy Ortalyq komıteti qurýǵa ruqsat bergen komıssııany sol kezeńde UǴA vıe-prezıdenti bolǵan akademık Jabaıhan Ábdildın basqarǵan.
Qazaq jaqsy adamyn óltirmeıdi – júreginde saqtaıdy
El arasynda «1950 jyldary Maǵjan tiri bolǵan eken», «Mirjaqyp bertingi deıin Mońǵolııa jerinde dárýish bolyp ǵumyr keshti» degen áńgimeni jıi estıtin edik. Tipti dańqty qolbasshy Baýyrjan Momyshuly da óz kózimen kórdim dep birneshe ret aıtqan eken.
Alaıda bul týrasynda belgili alashtanýshy ǵalym Dıhan Qamzabekulynan arnaıy surastyrǵanymyzda professor: «Mundaı jaǵdaı bolýy múmkin emes. Bir qaǵaz bolsyn basymen jaýap beretin zamanda olardy atý jazasyna kesý aktisi jazylǵanymen, tiri qaldyrýy oıǵa syımaıdy. Árıne, bir jaǵynan ol kisilerdi de túsinýge bolatyndaı. Alashtyń aımańdaı arystaryn ańsaǵannan, saǵynǵannan, izdegennen solaı aıtýy múmkin ǵoı. Óldige qımaıdy, rýhymen syrlasady, elesin tiri adamdaı sezinedi. Sondyqtan arystar týraly alyp-qashpa sózderdiń esh negizi joq» dep jaýap berdi.
Sonymen qatar arystardy izdeý, muralaryn jınaý, ásirese quqyqtyq turǵydan tereń zerttegen «Ádilet» tarıhı-aǵartý qoǵamynyń jetekshisi Beıbit Qoıshybaı: «Biz mıftiń jeteginde kete bermeýimiz kerek dep oılaımyn. 1937-1938 jyldary Alash arystary jappaı tutqyndalǵany belgili. Biraq olardyń atylǵany týraly resmı aqparat berilgen joq. Tek 1938 jyly naýryz aıynda gazette jıyrma segiz adam «halyq jaýy» retinde atyldy» degen bir ǵana habar basyldy. Zulmat naýqan kezindegi rasmı habar sol ǵana. Eshkim de týysqany jóninde habar ala alǵan joq. Halyqqa teris aqparatty ádeıi taratqan» deıdi.
Arystardy aqtaǵan kún
Qazaq tarıhynda 1988 jyldyń 4 qarashasy Alash arystary aqtalǵan kún dep esepteledi. Árıne, bul datanyń ulttyq tarıh úshin, elimizdiń rýhanı-mádenı damýyndaǵy taǵylymy zor. Zań termınderinde «aqtaýdy» qylmys jasaǵan tulǵany kináli emes dep taný proesin aıtady. Ekinshi maǵynasy – jaýaptylyqtan bosatý. Osy oraıda Alash arystary «aqtaldy», «aqtalǵan» dep aıtýymyzdyń eshbir jóni joq. Logıkalyq qısynǵa syımaıdy. Álıhantanýshy ǵalym Sultanhan Aqquly myrza «Álıhan Bókeıhan aqtaldy degen sóz durys emes. Aqtalatyndaı ol nendeı qylmys istedi? Jáne ol kimge, ne úshin aqtalýy kerek? Álekeń bastaǵan alash arystarynyń barlyǵy da «halyq jaýy» degen naqaq jalamen ustalyp, atylǵany bárimizge belgili» degen bolatyn. Alash arystarynyń adal da ardaqty esimderin qaıtarý úshin Qazaqstan Kompartııasy Ortalyq komıteti qurýǵa ruqsat bergen komıssııany sol kezeńde Ulttyq ǵylym akademııasynyń vıe-prezıdenti bolǵan akademık Jabaıhan Ábdildın basqarǵan. Komıssııa quramyna M. Qozybaev, M. Bazarbaev, S. Baıjanov, Á. Álimjanov, Z. Ahmetov, R. Berdibaev, Sh. Sátpaeva, S. Qırabaev, S. Zımanov, M. Qarataev, R. Syzdyqova, Á. Tájibaev, Á. Sháripov, Á. Kekilbaev, Á. Qaıdarov, S. Keńesbaev syndy ǵalymdar men jazýshylar tartyldy. Komıssııa quramyn G. Kolbınniń ózi bekitken.
Bul komıssııanyń negizgi qyzmeti alashy arystarynyń eńbekterin jınaı otyryp, ondaǵy sovet úkimetine teris pıǵyldyń bolmaǵany, bola qalǵan kúnniń ózinde tigisin jatqyzyp baıandaýdy, olardyń eńbekterindegi adamgershilik máselesi, ar men ıman, oqý-bilimniń paıdasy tóireginde oılaryn basty nazarǵa alý bolatyn. Akademık J. Ábdildınniń belgili jýrnalıst, maǵjantanýshy Jarasbaı Súleımenovke bergen suhbatynda jumys Shákerimnen bastalyp, Maǵjan, Júsipbek, Mirjaqyp, Álıhan esimderin qaıtarýdyń qıyndyqtary, kezdesken kedergiler men dittegen maqsattan keıingi qýanyshty jaıttardy búkpesiz aıtylady.
Tórtinshi qarasha nemese qos qýanysh
«Bulardyń barlyǵyn aqtap alǵannan keıin, Mirjaqyp Dýlatovqa da kezek keldi. Bul kisini aqtaý bizge óte qıynǵa soqty. Sebebi, sol kezde el arasynda Mirjaqyp Dýlatov Amangeldini óltirdi degen qaýeset tarap ketken edi», – deıdi J. Ábdildın. Ataqty aqyn, jazýda sheber sanalatyn kósemsózshi Mirjaqypty aqtaý jumystaryna qyzy Gúlnar Dýlatova erekshe atsalysqan. Ákesin ustap áketkende nebári 12 jasta bolǵan qarshadaı qyz sol kezeńderde áke murasyna adaldyq tanytyp, barlyǵyn bir qorapqa salyp, jasyryp ustap kelgen. Jáne 50 jyl – jarty ǵasyr! Bir ǵajaby, Mirjaqyp aqtalǵan 4 qarasha qyzy Gúlnardyń da dúnıe esigin ashqan kúni eken! Qos qýanysh qatar kelgen, óziniń týǵan kúnine tap kelgen ákeniń qaıta oralýyn qudirettiń isi dersiz. Dál sol kúni Almatyda qar aralas quıyp turyp jaýǵan jańbyr jarty ǵasyrdan astam ýaqyt ákesin saǵynǵan, ańsap izdegen qyzdyń qasiretke tunǵan kóz jasyndaı tógilipti.
Zańǵar KÁRIMHAN
"history".kz
