الاش ارىستارىنىڭ ارداقتى ەسىمدەرىن قايتارۋ ءۇشىن قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتى قۇرۋعا رۇقسات بەرگەن كوميسسيانى سول كەزەڭدە ۇعا ۆيتسە-پرەزيدەنتى بولعان اكادەميك جابايحان ءابدىلدين باسقارعان.
قازاق جاقسى ادامىن ولتىرمەيدى – جۇرەگىندە ساقتايدى
ەل اراسىندا «1950 جىلدارى ماعجان ءتىرى بولعان ەكەن»، «مىرجاقىپ بەرتىنگى دەيىن موڭعوليا جەرىندە ءدارۋىش بولىپ عۇمىر كەشتى» دەگەن اڭگىمەنى ءجيى ەستيتىن ەدىك. ءتىپتى داڭقتى قولباسشى باۋىرجان مومىشۇلى دا ءوز كوزىمەن كوردىم دەپ بىرنەشە رەت ايتقان ەكەن.
الايدا بۇل تۋراسىندا بەلگىلى الاشتانۋشى عالىم ديحان قامزابەكۇلىنان ارنايى سۇراستىرعانىمىزدا پروفەسسور: «مۇنداي جاعداي بولۋى مۇمكىن ەمەس. ءبىر قاعاز بولسىن باسىمەن جاۋاپ بەرەتىن زاماندا ولاردى اتۋ جازاسىنا كەسۋ اكتىسى جازىلعانىمەن، ءتىرى قالدىرۋى ويعا سىيمايدى. ارينە، ءبىر جاعىنان ول كىسىلەردى دە تۇسىنۋگە بولاتىنداي. الاشتىڭ ايماڭداي ارىستارىن اڭساعاننان، ساعىنعاننان، ىزدەگەننەن سولاي ايتۋى مۇمكىن عوي. ولدىگە قيمايدى، رۋحىمەن سىرلاسادى، ەلەسىن ءتىرى ادامداي سەزىنەدى. سوندىقتان ارىستار تۋرالى الىپ-قاشپا سوزدەردىڭ ەش نەگىزى جوق» دەپ جاۋاپ بەردى.
سونىمەن قاتار ارىستاردى ىزدەۋ، مۇرالارىن جيناۋ، اسىرەسە قۇقىقتىق تۇرعىدان تەرەڭ زەرتتەگەن «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامىنىڭ جەتەكشىسى بەيبىت قويشىباي: «ءبىز ءميفتىڭ جەتەگىندە كەتە بەرمەۋىمىز كەرەك دەپ ويلايمىن. 1937-1938 جىلدارى الاش ارىستارى جاپپاي تۇتقىندالعانى بەلگىلى. بىراق ولاردىڭ اتىلعانى تۋرالى رەسمي اقپارات بەرىلگەن جوق. تەك 1938 جىلى ناۋرىز ايىندا گازەتتە جيىرما سەگىز ادام «حالىق جاۋى» رەتىندە اتىلدى» دەگەن ءبىر عانا حابار باسىلدى. زۇلمات ناۋقان كەزىندەگى راسمي حابار سول عانا. ەشكىم دە تۋىسقانى جونىندە حابار الا العان جوق. حالىققا تەرىس اقپاراتتى ادەيى تاراتقان» دەيدى.
ارىستاردى اقتاعان كۇن
قازاق تاريحىندا 1988 جىلدىڭ 4 قاراشاسى الاش ارىستارى اقتالعان كۇن دەپ ەسەپتەلەدى. ارينە، بۇل داتانىڭ ۇلتتىق تاريح ءۇشىن، ەلىمىزدىڭ رۋحاني-مادەني دامۋىنداعى تاعىلىمى زور. زاڭ تەرميندەرىندە «اقتاۋدى» قىلمىس جاساعان تۇلعانى كiنالi ەمەس دەپ تانۋ پروتسەسىن ايتادى. ەكىنشى ماعىناسى – جاۋاپتىلىقتان بوساتۋ. وسى ورايدا الاش ارىستارى «اقتالدى»، «اقتالعان» دەپ ايتۋىمىزدىڭ ەشبىر ءجونى جوق. لوگيكالىق قيسىنعا سىيمايدى. ءاليحانتانۋشى عالىم سۇلتانحان اققۇلى مىرزا «ءاليحان بوكەيحان اقتالدى دەگەن ءسوز دۇرىس ەمەس. اقتالاتىنداي ول نەندەي قىلمىس ىستەدى؟ جانە ول كىمگە، نە ءۇشىن اقتالۋى كەرەك؟ الەكەڭ باستاعان الاش ارىستارىنىڭ بارلىعى دا «حالىق جاۋى» دەگەن ناقاق جالامەن ۇستالىپ، اتىلعانى بارىمىزگە بەلگىلى» دەگەن بولاتىن. الاش ارىستارىنىڭ ادال دا ارداقتى ەسىمدەرىن قايتارۋ ءۇشىن قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتى قۇرۋعا رۇقسات بەرگەن كوميسسيانى سول كەزەڭدە ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى بولعان اكادەميك جابايحان ءابدىلدين باسقارعان. كوميسسيا قۇرامىنا م. قوزىباەۆ، م. بازارباەۆ، س. بايجانوۆ، ءا. ءالىمجانوۆ، ز. احمەتوۆ، ر. بەردىباەۆ، ش. ساتپاەۆا، س. قيراباەۆ، س. زيمانوۆ، م. قاراتاەۆ، ر. سىزدىقوۆا، ءا. تاجىباەۆ، ءا. ءشارىپوۆ، ءا. كەكىلباەۆ، ءا. قايداروۆ، س. كەڭەسباەۆ سىندى عالىمدار مەن جازۋشىلار تارتىلدى. كوميسسيا قۇرامىن گ. كولبيننىڭ ءوزى بەكىتكەن.
بۇل كوميسسيانىڭ نەگىزگى قىزمەتى الاشى ارىستارىنىڭ ەڭبەكتەرىن جيناي وتىرىپ، ونداعى سوۆەت ۇكىمەتىنە تەرىس پيعىلدىڭ بولماعانى، بولا قالعان كۇننىڭ وزىندە تىگىسىن جاتقىزىپ بايانداۋدى، ولاردىڭ ەڭبەكتەرىندەگى ادامگەرشىلىك ماسەلەسى، ار مەن يمان، وقۋ-ءبىلىمنىڭ پايداسى توىرەگىندە ويلارىن باستى نازارعا الۋ بولاتىن. اكادەميك ج. ءابدىلديننىڭ بەلگىلى جۋرناليست، ماعجانتانۋشى جاراسباي سۇلەيمەنوۆكە بەرگەن سۇحباتىندا جۇمىس شاكەرىمنەن باستالىپ، ماعجان، جۇسىپبەك، مىرجاقىپ، ءاليحان ەسىمدەرىن قايتارۋدىڭ قيىندىقتارى، كەزدەسكەن كەدەرگىلەر مەن دىتتەگەن ماقساتتان كەيىنگى قۋانىشتى جايتتاردى بۇكپەسىز ايتىلادى.
تورتىنشى قاراشا نەمەسە قوس قۋانىش
«بۇلاردىڭ بارلىعىن اقتاپ العاننان كەيىن، مىرجاقىپ دۋلاتوۆقا دا كەزەك كەلدى. بۇل كىسىنى اقتاۋ بىزگە وتە قيىنعا سوقتى. سەبەبى، سول كەزدە ەل اراسىندا مىرجاقىپ دۋلاتوۆ امانگەلدىنى ءولتىردى دەگەن قاۋەسەت تاراپ كەتكەن ەدى»، – دەيدى ج. ءابدىلدين. اتاقتى اقىن، جازۋدا شەبەر سانالاتىن كوسەمسوزشى مىرجاقىپتى اقتاۋ جۇمىستارىنا قىزى گۇلنار دۋلاتوۆا ەرەكشە اتسالىسقان. اكەسىن ۇستاپ اكەتكەندە نەبارى 12 جاستا بولعان قارشاداي قىز سول كەزەڭدەردە اكە مۇراسىنا ادالدىق تانىتىپ، بارلىعىن ءبىر قوراپقا سالىپ، جاسىرىپ ۇستاپ كەلگەن. جانە 50 جىل – جارتى عاسىر! ءبىر عاجابى، مىرجاقىپ اقتالعان 4 قاراشا قىزى گۇلناردىڭ دا دۇنيە ەسىگىن اشقان كۇنى ەكەن! قوس قۋانىش قاتار كەلگەن، ءوزىنىڭ تۋعان كۇنىنە تاپ كەلگەن اكەنىڭ قايتا ورالۋىن قۇدىرەتتىڭ ءىسى دەرسىز. ءدال سول كۇنى الماتىدا قار ارالاس قۇيىپ تۇرىپ جاۋعان جاڭبىر جارتى عاسىردان استام ۋاقىت اكەسىن ساعىنعان، اڭساپ ىزدەگەن قىزدىڭ قاسىرەتكە تۇنعان كوز جاسىنداي توگىلىپتى.
زاڭعار كارىمحان
"history".kz
