Qazaq jerinde ortaǵasyrlyq qala mádenıeti negizinen, Uly Jibek jolynyń boıynda shoǵyrlanǵany belgili. Sonyń bir tarmaǵy Jetisýdyń soltústik shyǵysynda, Jońǵar qaqpasy boıyna taralǵan.Jetisýdyń ortaǵasyrlyq qalalary men qonystaryn zertteý, olardyń paıda bolý, qalyptasý úderisterin bir júıege túsirý prınıpti túrde alǵanda, Qazaqstannyń orta ǵasyrlyq tarıhynyń tolyq beınesin jasaýǵa aıtarlyqtaı áserin tıgizedi. Jetisý ólkesi onyń ishinde Ile ólkesi jaıyndaǵy zertteýlerdiń alǵashqysy retinde, S.O.Gýlıaevtiń «Vestnık Rýskogo geografıcheskogo obetvada» jarııalanǵan jumystarynda ólkeniń ortaǵasyrlyq mádenıeti jaıynda sıpattamalar kezdesedi [1, 22-25 bb.].
1856-1857 jyldary Sh.Sh.Ýálıhanov Ile ólkesine eki ret saıahat jasap, óziniń «Poezdka na Issyk-Kýl» jáne «Zapsıkı o kırgızah» atty eńbekterinde ejelgi qorǵandarǵa, qıraǵan qalalardyń qaldyqtaryna, egin sharýashylyǵymen baılanysty dúnıelerge nazar aýdarady [2. 280-281, 245 bb.]. Tarıhnamalyq turǵydan N.A. Abramovtyń maqalalaryn erekshelep aıtýǵa bolady. Atalǵan ǵalymnyń eńbekterinde Ile óńiri men Jońǵar Alataýynyń aımaǵyndaǵy eskertkishter jóninde málimetter kezdesedi [3. 59-63 bb.]. 1884 jylǵy G.V. Fısherdiń maqalasy Balhash kóliniń mańyndaǵy orta ǵasyrlyq qala mádenıetine arnalady. Onda tabylǵan syrly qysh ydystar jaıynda da birshama maǵlumattar keltirilgen [4. 3-21 bb.].
Jetisýdyń soltústik shyǵys bóliginiń XIX ǵasyrdyń 90-shy jyldaryna deıingi zerttelgen eskertkishteriniń tizimi V.M. Florınskııdiń jasaǵan jınaǵynda kórsetilgen [5. 16-31 bb.]. Jetisýdyń soltústik Shyǵys bóligi, Jońǵar qaqpasy men Alakól aımaǵynyń qazan tóńkerisine deıingi jaıyndaǵy zertteý jumystary V.V.Bartoldtyń zertteýlerimen jáne Túrkistan arheologııalyq úıirmesiniń jumystarymen baılanysty. V.V. Bartoldtiń «Otchet o poezdke v Srednıýıý Azııý s naýchnoı elıý 1893-1894» atty shyǵarmasynda Jetisý jeriniń kóne zamannan orta ǵasyrǵa deıingi tarıhyna tolyqtaı sholý jasap, birshama irgeli máselelerdiń basyn ashyp ketken. Biraq V.V. Bartold Jetisýdyń soltústik shyǵysy, Alakól aımaǵy jáne Jońǵar qaqpasy jaıynda ıaǵnı qarluq, qımaq jáne qaraqytaılardyń mekendegen jerleri jaıynda abaılap qana, óz kózqarasyn bildiredi [6. 21-91 bb.]. Atalǵan memleketterdiń shekaralyq qonystanýy jaıynda da asa bir tııanaqty pikir keltermeıdi. Tek orta ǵasyrlyq arab-parsy derekterindegi aıtylǵan oılardy salystyrǵan. Múmkin ol kezde áli de bolsa, arheologııalyq tolyq zerttelmegen ólkeniń tarıhyna qatysty batyl pikir aıtý erterek bolǵan shyǵar. Sondaı-aq, tóńkeriske deıingi arheologııalyq zertteý jumystary I.A. Kastaneniń sholý eńbeginde qarastyrylǵan [7. 121 b.]. Jetisý óńirindegi orta ǵasyrlyq qala mádenıetiniń zerttelý máseleleri A.N. Bernshtamnyń júrgizgen zertteý jumystarymen tikeleı astasyp jatyr. A.N. Bernshtam basqarǵan Jetisý arheologııalyq ekspedıııasy 1938-1941 jyldary atalǵan óńirge júrgizgen zertteýler barysynda tabylǵan jáne anyqtalǵan mol materıaldar biraz jyldar boıyna baspa betterinde jaryq kórip keldi [8.]. 1935 jyly K.Hodjıkovtyń eńbeginde birneshe qorǵandar, tasqa salynǵan sýretter, kóne sýlandyrý júıesi jaıynda derekter keltiriledi [9. 42-45 bb.]. 1956 jyly QazSSR ǴA arheologııalyq bólimi Arheologııalyq karta jasaýǵa materıal jınaqtaý maqsatymen Almaty men Taldyqorǵan aımaǵyna ekspedıııa uıymdastyryp, birneshe orta ǵasyrlyq qalalardyń ornalasqan oryndaryn anyqtap, ǵylymı aınalymǵa engizdi. Bul jumystyń nátıjeleri E.I.Ageevanyń maqalalarynda kórsetilgen [10. 65-69 bb.]. Jetisýdyń biz nysanǵa alyp otyrǵan bóligi 1960 jyly shyqqan Qazaqstannyń Arheologııalyq kartasynda jaqsy sıpattalyp, biraz ortaǵasyrlyq qalalardyń oryndary anyqtaldy [11. 303-312 bb.]. Bul óńirler 1962-1965 jyldary Jetisý arheologııalyq ekspedıııasy negizinde zertteýge túsip, ǵylymda belgisiz bolyp kelgen 18 jańa qalalar ashyldy. Sondaı-aq, Súmbe Antonovka, Kegen, Qulan, Merke qalalaryna qazba jumystary júrgizilse, Basqand, Sarqand, Aqsý, Lepsi jáne Ile ózeniniń tómengi aǵysyndaǵy qalalarǵa shýrftar salyndy [12]. Jetisýdyń soltústik shyǵys aımaǵyn zertteý jumystary K.M.Baıpaqovtyń basshylyǵymen 1995-1997 jyldary zerttelip, orta ǵasyrlyq qala mádenıetine qatysty materıaldar sany tolyǵa tústi [13.16-18 bb.]
Sońǵy jyldary júrgizilgen dalalyq barlaý jumystary nátıjesinde, Alakóldi boılaı, Jońǵar qaqpasyna deıin jalǵasatyn ortaǵasyrlyq qalalardyń tizbegi anyqtaldy. Ál Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq Ýnıversıtetiniń professory, t.ǵ.d. Á.T.Tóleýbaev basqarǵan Alakól arheologııalyq ekspedıııasy tarapynan júrgizilgen barlaý jumystary barysynda anyqtalǵan qalalardyń qatarynda Aqtúbek, Qaınar, Jaıpaq I, Jaıpaq II, Aqshı, Asýsaı, Qoskelinshek, Yrǵaıty, Taý Aqshı, Naımanqala, Emil (Omyl) sekildi qalalardy ataýǵa bolady [14].
Qazaq halqynyń negizin quraǵan túrik tektes taıpalardyń ejelgi zammannan mekeni bolǵan qasıetti Alakól óńiriniń tarıhy osy kúnge deıin zerttelmeı, arheologtardyń nazarynan tys qalǵan aımaq.
Óńirdiń este joq ejelgi zammannyn beri tirshiliktiń qaınar kózi bolyp, bul jerde qanshama tarıhı oqıǵalardyń ótkeni jaıly syr shertetin arheologııalyq eskertkishter (qola, erte temir dáýirleri, ortaǵasyrlyq qalalar men mekenderdiń oryndary) taý bókterin qýalaı sozylyp jatqan jazyqta, ózender men taý bulaqtarynyń mańdarynda myńdap kezdesedi. Sondaı eskertkishterdiń biri Asýsaı qalashyǵynda 2011 j. bastalǵan qazba jumystarynyń bastapqy maqsaty – qalashyqtyń topografııasyn zertteý, eskertkishtiń ómir súrgen ýaqyty men jergilikti turǵyndardyń ómirinde alǵan orny, atqarǵan qyzmeti jaıly maǵlumat beretin málimetter alý bolatyn. Osy jáne birqatar qosymsha oı-tujyrymdardy naqtylaı túsý maqsatymen qalashyqtyń birneshe jerine qazbalar salyndy (Sýret 1,2,).
Asýsaı qalashyǵy Almaty oblysy Úsharal aýdanynyń Aqshı kentinen ońtústik-batysqa qaraı 10 shaqyrym jerde, Asýsaı shatqalynyń mańynda ornalasqan. Tórt buryshty qamalmen qorshalǵan qalashyqtyń buryshtary dúnıeniń tórt núktelerimen baǵyttas ornalasqan. Gografııalyq koordınattary S.45º53'061"; Sh. 81º27'181" teńiz deńgeıinen bıiktigi 533 m. Qalashyqtyń ólshemi 75h75 m. Syrtqy dýaldyń qulandysynyń bıiktigi 1,5-2 m shamasynda. Qulaǵan qabyrǵasynyń jaıylǵan jalpaqtyǵy 10 m. aýmaqty alyp jatyr. Qorǵanys dýalynyń syrtynan qazylǵan ordyń izderi anyq baıqalady. Onyń ońtústik shetin taý shatqalynan shyǵatyn kishigirim ózen sýy jýyp ketken. Qazir bul ózen qurǵap qalǵan. Degenmen kóktemde erigen qar men jaýǵan jaýyn sýlary tolyp aǵatyny qalǵan sý izerinen anyq baıqalady. Qalashyqtyń qaqpasy shyǵys qabyrǵanyń orta tusynda bolsa kerek dep boljadyq. Óıtkeni osy bólikte qabyrǵa 10 m. qashyqtyqta basqa bóligimen salystyrǵanda anaǵurlym tómen kórinedi. Atalǵan qalashyqqa biz úsh jyl qatarynan zertteý jumystaryn júrgizdik.
Asýsaı qalashyǵyna júrgizilgen qazbadan syrly ydystardyń fragmentteri tipti kezdespedi. Ýaqyt anyqtaýǵa kómektesetin nýmızmatıkalyq materıaldar da tabylmady. Qalashyqtyń ómir súrgen ýaqytyn qysh ydystardyń salystyrmaly sıpaty negizinde ǵana boljaýǵa bolady. Arheologııalyq ádebıetter málimetterine qaraǵanda soltústik-shyǵys jetisýǵa syrly ydystar HII-HIII ǵǵ. ǵana tarala bastasa kerek. Osyndaı málimetti negizge alar bolsaq, Asýsaı qalashyǵyndaǵy tirshilik HI-HII ǵasyrlardyń arasyndaǵy 50-60 jyldy ǵana qamtyǵan. Taǵy aıtatyn nárse bul qalashyqtyń eshqandaı shekaralyq beketke nemese saýda kerýeninine qatysy joq, qarapaıym eginshilerdiń maýsymdyq (ýaqytsha) mekeni bolǵany anyq. Qalashyqtyń aınalasynda saqtalǵan sýǵarý júıeleri men shaǵyn egin alqaptary, qazbadan tabylǵan tas dırmenderdiń túrli kólemdegi bólikteri osyndaı boljam jasaýǵa negiz beredi.
2014 jyly Asýsaı qalasynan shyǵysta shamamen 15 shaqyrym jerde ornalasqan ortaǵasyrlyq Qoskelinshek qalasyna arheologııalyq qazba jumystaryn júrgizdik. Ortaǵasyrlyq Qoskelinshek qalasy Almaty oblysy, Úsharal aýdany, Kóktuma aýylynan ońtústikke qaraı shamamen alǵanda 5 shaqyrym jerde ornalasqan. Qoskelinshek qalasynyń geografııalyq koordınattary S.45º49'43.13"; Sh. 81º35'16.63", teńiz deńgeıinen eseptegendegi bıiktigi 556 m. Qalanyń jalpy pishini sharshy tárizdes. Ornalasý reti, qalanyń tórt buryshy dúnıeniń tórt buryshyna qarap turǵandaı. Shyǵys qabyrǵasynyń uzyndyǵy 83 m, soltústik qabyrǵasynyń uzyndyǵy 78 m, ońtústigi 76 m, batys qabyrǵasyn, keıingi jyldary jergilikti halyq egin sýǵarý úshin kanal qazǵan sátinde buzyp jibergen. Jalpy jergilikti antropogendik áser qalanyń qabyrǵasyn ǵana emes, qala ishine de zııan tıgizgen. Barlaý jumystary barysynda anyqtaǵanymyzdaı, arnaıy jaryqtardyń izine qarap, qalanyń ortasyna egin salǵanyn anyqtadyq. Sondyqtan, bizdiń zertteý jumystarymyz negizinen qalanyń soltústik jáne ońtústik qabyrǵasyna janastyryla salyndy. Endi bir qazba qalanyń batys qabyrǵasynyń buzylǵan jerine salyndy.
Jalpy Qoskelinshek qalasy biz buǵan deıin zerttegen Asýsaı qalasymen ózara uqsastyqtary kóp bolyp shyqty.
Qazba I qalanyń soltústik shyǵys buryshyna salyndy. Bastapqyda 7h5 etip túsirilgen qazba, zertteý jumystarynyń barysynda keńitildi. Iaǵnı shyǵystan batysqa qaraı 10 m, soltústikten ońtústikke qaraı 12 m deıin keńitildi. Qazba 1 ortasy jalmen bóingen eki qurylymnan turǵanymen, bir-birimen astasyp jatqan birneshe qurylys bólikteri bar, kúrdeli keshen bolyp shyqty. Aldymen sotústikte ornalasqan sektordy alyp qaralyq. Qazba 1, sektor 1 qalanyń soltsútik jáne shyǵys qabyrǵalary qıylysqan jerge dóp kelip otyr. Munda úsh qurylys orny anyqtaldy. Onyń birinshisi qazbanyń soltsútik shyǵys buryshynan bilindi. Zertteý jumystary barysynda anyqtalǵandaı, árbir qabatty alǵan saıyn qulaǵan shıki kirpish izderi anyq baıqaldy. Biz bul qubylysty qalanyń kúzet munarasynyń qulandy qabyrǵasy bolýy múmkin dep boljaımyz. Ekinshi qurylys bólmesi bul ortasy qabyrǵamen bólingen, keń bólme orny bolyp shyqty. Kólemi shamamen 5h5 bolady. Úshinshi qurylysta ózindik erekshelikter bar. Munda soltústikken ońtústikke qaraı sozylyp jatqan sýfa ústine qatar etip eki oshaq ornalastyrylǵan. Oshaq aýyzdary batysqa qaratylǵan. Qazan qoıýǵa arnalǵan aýzynyń dıametrleri 20-30 sm aralyǵynda aýytqıdy. Biraq oshaqtyń ekeýi de jer betine jaqyn ornalasqandyqtan, ári joǵaryda aıtqanymyzdaı, egin sýǵarý kezindegi sý ylǵaly tym tereńge sińip, tarıhı eskertkishti búldirgen. Qazbanyń ıaǵnı qalanyń mádenı qabatyn anyqtaý maqsatynda, qazba 1-diń soltústik batys buryshyna shýrf salyndy. Shýrftyń bastapqy kólemi uzyndyǵy 2 m, eni 1 metr etip salynǵanymen, keıin tereńdeýine baılanysty azdap kishireıtildi. Shýrf qazý barysynda biz buǵan deıin Asýsaı qalasyn qazý barysynda kezdespegen ekinshi qurylys qabatyna kez boldyq [15, 322-332 bb.]. Ekinshi qurylys qabaty birinshi qurylys qabatynyń edeninen 35-40 sm tereńdikte shyqty. Ekinshi qurylys qabatynan tandyr oshaqtyń buzylyp joǵalýǵa aınalǵan erneýi men qurylys qabatynyń edeni shyqty. Shýrf tereńdigi merıkke deıin 140 sm qurap otyr. Shýrftyń qabyrǵa stratıgrafııasyn anyqtap qaraý barysynda, ústińgi qurylystardyń qulaǵan topyraǵyn anyq baıqadyq. Qazba 1-diń ekinshi sektoryndashyǵystan batysqa qaraı uzynnan sozylǵan qabyrǵa baıqaldy. 6-7 metrden keıin burylyp, birinshi sektordaǵy bólmelermen jalǵasady. Dál osy tusta taǵy bir oshaq izi anyq baıqaldy. Jalpy qazba 1-den birneshe qurylys qabaty, ústińgi qabattan birneshe bólme anyqtaldy. Qazba barysynda tabylǵan zattardyń negizin qysh buıymdar quraıdy. Sonymen qatar birneshe dıirmen tas synyqtary kezdesti. Bular jaıyna tómende keńirek toqtalamyz.
Qazba II qalashyqtyń ońtústik batys buryshyna salyndy. Ólshemi 7h8 m, tereńdigi 50-60 sm quraıdy. qazba salynǵan burysh, keıingi kezde salynǵan egindi sýǵarý barysynda jerge sińgen kóp mólsherdegi ylǵal kóne qurylystar men odan qalǵan qyldyqtardy ajyratylmastaı etip biriktirip jibergen. Sol sebepti aıqyn kórinetin qurylys qabaty kezdespedi. Tek qazbanyń orta tusynda ornalasqan oshaq qurylysy buzylmaı qalypty (Sýret-3,4,5). Oshaq ornalasqan sypanyń syrtqy formasy baıqalmaıdy. Tek muqııat zer salyp qaraǵanda, onyń kólemi 3h3 m bolǵandyǵyn baıqaýǵa bolady. Biraq sypa syrtqy qurylys qulandalyramen birigip ketken. Sypanyń batys shetinen ońtústikten soltsútikke qaraı qabyrǵa ótkendigi baıqalady. Ol da óte nashar saqtalǵan. Qabyrǵanyń qalyńdyǵy qazbanyń shetindegi stratıgrafııaǵa qaraǵanda 65-70 sm bolǵan. Sypanyń eden betinen bıiktigi 35-40 sm. Oshaq dóńgelek kelgen, ot jaǵatyn aýyzy shyǵysqa, tútin shyǵatyn murjasy batysqa qaratylǵan. Qazan turatyn qýysynyń dıametri 50 sm. Ot jaǵatyn kamerasynyń tereńdigi 45 sm. Murja qýysynyń eni 10 sm, uzyndyǵy 15-16 sm. Sýfanyń artqy jaǵynan ótetin batys qabyrǵanyń syrtqy jaǵynan tizbektele ornalasqan úsh shuńqyr ashyldy. Ortada ornalasqan eń úlkeniniń dıametri 120 sm, tereńdigi 40 sm. Eki shetindegi shuńqyrlardyń kólemi birdeı, dıametrleri 70 sm, tereńdikteri 40 sm. Shuńqyrlardyń ishinen mal súıekteri men birneshe qysh ydystardyń synyqtary shyqty. Qazbanyń ońtústik qabyrǵasynyń batysynda jartylaı kirip turǵan taǵy bir shuńqyr arshyldy. Onyń dıametri 110 sm, tereńdigi 25 sm. Osy shuńqyrdan iri maldyń bas súıegi men basqa da ýaq maldardyń súıekteri shyqty.
Qoskelinshek qalasynyń qazyrgi saqtalý deńgeıine qaraı, tolyqtaı zertteldi aıta alamyz. Sebebi biz qazba júrgizgen jerden basqa aımaqtarynyń barlyǵynda, egin sýǵarý kezindegi ylǵaldyń sińiýmen, tarıhı qurylys qabattaryn joıyp jibergen.
Bizge deıin saqtalyp qalǵan bólikterine joǵaryda aıtylǵan qazba jumystaryn júrgizdik. Qalanyń qurylys erekshelikteri men tabylǵan tarıhı jádigerlerine qarap, atalǵan qala osyǵan deıin zerttelgen Asýsaı qalasynyń jasymen shamamalas keledi dep boljaımyz. Sebebi, qazba barysy men negizgi aqparat beretin materıaldar kórsetip otyrǵandaı, eki qalanyń ornalasý erekshelikteri men qurylys keshenderinde uqsastyqtar óte kóp kezdesip otyrdy. Máselen, toptyq jalpy jerleý qorymdary eki qalada da ońtústik jaǵynda, qaladan shamamen 200-300 m jerde ornalasqan. Ári jaı jerleý oryndary men arnaıy keseneler de bir-birine jaqyn ornalasqan. Keseneleriniń qurylysy men esikteriniń shyǵysqa qaraı qaratylýy da, qalany mekendegen halyqtardyń dúnıetanymynyń bir-birine etene jaqyn ekendigin dáleldeı túsedi. Qysh buıymdary men turmystyq-sharýashylyq buıymdarynyń jasalý erekshelikteri men quramy, sondaı-aq jasalý tásilderinde de asa úlken alshaqtyq baıqaı qoımadyq. Munymen qosa, Qoskelinshek qalasynan Asýsaı qalasy sekildi syrly ydystardyń fragmentterin kezdestirmedik. Ýaqyt anyqtaıtyn nýmızmatıkalyq materıaldar da tabylmady. Arheologııalyq ádebıetterdegi málimetterge nazar aýdarsaq, Jetisýdyń soltústik shyǵysyna qaraı syrly ydystar XII-XIII ǵasyrlardan keıin ǵana kele bastaǵan. Osyndaı málimetter negizinde, Qoskelinshek qalasynda tirshilik X-XII ǵasyrlar aralyǵynda órbigen dep aıta alamyz.
2015 jylǵy zertteý maýsymynda, atalǵan ekspedıııa ortaǵasyrlyq Jaıpaq qalasyna zertteý jumystaryn júrgizdi. Erekshe atap ótetin másele, atalǵan qalaǵa buǵan deıin eshqandaı qazba jumystary júrgizilmegen. Bir qyzyǵy bul jerde eki qala qatar ornalasqan. Biz bul qalalardy jergilikti eldi-mekenniń ataýymen Jaıpaq dep, ornalasý reti men ólshemderine qarap shartty túrde Jaıpaq I, Jaıpaq II dep belgiledik.
2015 jylǵy zertteý maýysymynda negizgi qazba jumystary Jaıpaq I qalasyna júrgizildi. Jaıpaq I qalasy, Jaıpaq II qalasynan birneshe ese úlken. Jaıpaq I qalasynyń jalpy pishini trapeııa tárizdes. Qalanyń geografııalyq koordınattary S.45º59'44.19"; Sh. 81º11'34.20". Jaıpaq qalasy Úsharal aýdany, Jaıpaq aýylynan ońtústik batysqa qaraı 6 shaqyrym jerde ornalasqan. Jaıpaq qalasynyń syrtqy qorshaý qabyrǵasynyń ornalasý reti men erekshelikteri, naqtyraq aıtsaq, batys qabyrǵanyń orta tusy syrtyna qaraı súıirlene shyǵyp baryp, aýyzy ashyq kúıinde qalýyna qarap, qala qaqpasy batysqa qaraýy múmkin dep boljaımyz. syrtqqy dýalynyń qulandysynyń bıiktigi 1,5-2 m shamasynda. Qulaǵan qabyrǵasynyń jaıylǵan topyraǵy 8-9 metrden bastap, keı jerlerinde 22 metrge deıin jaıylǵan. Syrtqy dýalynyń ońtústik jáne shyǵys bóligin taý shatqaldaryna shyǵatyn maýsymdyq aǵyn sýlar shaıǵan. Osy tusta aıt keter másele, qalanyń sýmen qamtamasyz etilýi de osy taýdan keletin aǵyn sýlarmen tikeleı baılanysty bolýy múmkin. Sebebi taýdan aǵatyn sýdyń oryndary búginge deıin tereń or bolyp saqtalyp qalǵan, ári sý júretin iri jylǵa qalanyń ońtústiginen kelip, shyǵys qabyrǵany syrtynan boılaı otyryp, soltústigine qaraı jaıylyp joǵalady. Mundaı júıe ońústik ólkelerdegi qalalarda jıi baıqalady. Máselen, ortaǵasyrlyq Aspara qalasynyń da syrty týra Jaıpaq sekildi arnaıy sý aǵatyn ormen qorshalyp, aǵyn sýdy qala irgesinen ótkizgen. Jaıpaq qalasy tek qala ishinde qurylystarmen shektelip qalmaıdy. Qalanyń syrtyn aınala birneshe júzdegen metrge deıingi aımaqta úıilgen tómpeshikter, qalanyń ońtústik batysynda shamamen 200-250 metr jerde kóp mólsherde jerleý oryndary (saqtalǵandary 180-200 shamasynda), sonymen qatar, qalanyń shyǵysynda úlken iri kólemdegi, irgesi iri tastarmen qalanǵan keseneler ornalasqan.
Kesik I. Qalashyqtyń qorǵanys qurylysynyń júıesin anyqtaý maqsatymen batys qabyrǵanyń orta tusyna qıma salyndy. Batystan shyǵysqa qaraı syrtqy qabyrǵany qıyp ótken kesindiniń uzyndyǵy 18 m., eni 2 m., tereńdigi 2,3 metrdi qamtydy. Qımadaǵy stratıgrafııalyq qyrtystardyń kórsetýine qaraǵanda qorǵanys qabyrǵasy arnaıy úıilip, taptalǵan topyraqtan túzilgen tuǵyrdyń ústine salynǵan. Qabyrǵa pahsa bloktarynan nemese qam kesekterden qalanyp turǵyzylmaǵan. Taza sary topraqtan ılengen balshyqtan dombazdap, tutas etip urý tásilimen turǵyzylǵan. Onyń bastapqy bóliginiń qalyńdyǵy tómengi jaǵynda 3,5 m, joǵarǵy jaǵynda 2,5 m bolady. Qabyrǵanyń qulandy topyraǵynyń quramy biryńǵaı qońyr topyraq pen qıyrshyq tastar aralas keledi. Qımanyń qurylymyna qarap, qulandy topyraq eki jaqqa da birdeı mólsherde jaıylǵanyn kórýge bolady.Qımanyń ishki janaı otyryp ashý barysynda baıqaǵanymyz, qala qabyrǵasynyń ishki jaǵyn jaǵalaı qurylystar salynǵanyn baıqadyq. Qımanyń ishki jaǵyn bóliginde, qurylys edeninde úlken kólemde arnaıy kesek plıta (qazan tuǵyr bolýy da múmkin) shyqty. Atalǵan plıta oshaqtyń dál aldyna ornalasqan. Turqy P árpi tárizdes. Ortasyna qaraı eńistelip baryp, shuńqyrlana aıqtalady. Plıta kólemi 80h80 sm. Qalyńdyǵy shamamen 3-4 sm, dıametri 35 sm. Qımadan tabylǵan qysh buıymdar negizinen as úılik jáne ashanalyq ydystar toptamasyna kiredi. Jaqsy saqtalǵandary az. Keıbir ydys túpteri men erneýlerine qarap, tabaq, qazan jáne qumyra synyqtary bolýy múmkin dep boljaımyz (Sýret-6,7,8,9).
Kesik II Jaıpaq qalasynyń soltústiginde, qalanyń syrtqy qabyrǵasynan 40 metr jerdegi uzyn jalǵa túsirildi. Jal batystan shyǵysqa qaraı sozylǵan kúıi saqtalǵan. Saqtalǵan jaldyń jalpy uzyndyǵy shamamen 500 m shamasynda. Birneshe jerden úzilip, qaıta jalǵanady. Bizdiń oıymyzsha bul qabyrǵa qalanyń syrtqy qorǵanysy úshin salynǵan bolýy múmkin. Syrtqy qorǵanys qamal qabyrǵa qalanyń shyǵys buryshyna jetkende úzilip joǵalady. Munyń sebebin biz, keıingi jyldary júrgizilgen egin-sharýashylyq jumystary barysynda buzylǵan bolýy múmkin dep boljaımyz. Syrtqy qorǵanys qamal qabyrǵanń batys bóligi birneshe jerden úzilip, qaıta jalǵanyp baryp, shamamen 300-350 metrden keıin tegistelgen. Bul jaǵynyń da buzylýyn egin sýǵarý maqsatynda salynǵan iri kólemdegi aryqtardyń salynýymen baılanystyramyz. Kesik II jalpy uzyndyǵy (soltústikten ońtústikke qaraı) 15 m, eni 3 m. Kesik eki satyly bolyp, arnaıy tehnıkanyń kómegimen jasaldy. Ishki, negizgi kesiktiń eni 143 sm, syrtqy ekinshi satysynyń eni sáıkesinshe 157 sm. Kesiktiń jalpy qurylymy óte qyzyq. Kesik shetinen ortasyna deıin biryńǵaı qatty topyraq bolyp keledi de, shamamen 3 metrden keıin týra býr astaý sekildi maıda qummen toltyrylǵan qabatqa ulasady. Ishki astaý sekildi qabattyń uzyndyǵy shamamen túbi jaǵy 1,5-2 metrden bastalyp, joǵary qaraı keńeıe beredi. Odan ári birinshi bólik sekildi qatty qabatqa ulasady. Ortaǵasyrlyq mamandardyń pikirinshe, mundaı qabyrǵalar ortaǵasyrlyq qalalarda kezdesken. Kesiktiń astaý sekildi qumdy qabatynyń astynan óte qatty temir totyǵy sekildi topyraq qabaty shyqty. Árbir qabattyń topyraǵynan hımııalyq taladý maqsatynda arnaıy túıirshikter alyndy. Qabyrǵanyń mádenı qabatyn anyqtaý maqsatynda kesiktiń eki sheti men naq ortasynan shýrf salyndy. Ońtústik shýrftyń jalpy ólshemderi 170h140h110 sm. Soltústik shýrftyń ólshemderi 137h132h111 sm. Kesiktiń ortasyna salynǵan shýrftyń ólshemderi 210h140h93 sm. Kesiktiń jalpy ortalyq bóliginiń eń tereń jeri 170 sm quraıdy. Kesiktiń betki qabatynan birneshe qysh buıym synyqtary men mal súekteri kezdesti. Onyń ishinde, 3 ydys tutqasy (1 qazan tutqasy), 3 dana erneý jáne ydys túpteri. Mal súıekterinen 3 dana jilik, 1 dana jambas jáne 1 dana asyq. Súıekterdiń barylyǵ da usaq malǵa tıesili.
Qazba I qalanyń ońtústik qabyrǵasyn boılaı, ishki jaǵyna salyndy. Qazbanyń kólemi 14h15h1 m. Qazbanyń qaq ortasynda, batystan shyǵysqa qaraı 0,5 m arnaıy jal qaldyryldy. Qabyrǵaǵa irgeles jerden 3 bólme, qazbanyń shyǵys jaǵynan 1 bólmeniń orny shyqty. Qabyrǵaǵa irgeles salynǵan bólmeni qabyrǵa qalyńdyqtary keı jerlerinde 110 sm, endi ber jerlerin 35 sm aralyǵynda aýytqıdy. Bólme qabyrǵalarynyń keıbireýleriniń syrtynda arnaıy jaǵylǵan sylaqtyń saqtalǵan bólshekteri kezdesedi. Bólmelerdiń barlyǵynyń edeninen kúl shyqty. №1 bólmeniń qabyrǵasynyń soltsútik qabyrǵasyna janasa oshaq pen aldynda arnaıy shoq qoıýǵa arnalǵan, arnaıy jasalǵan sharshy tárizdes shuńqyr shyqty. Oshaqtyń jalpy dıametri 40 sm. Oshaq qabyrǵasynyń qalyńdyǵy 5 sm. Al, arnaıy shoq nemese kúl qoıýǵa arǵanǵan sharshynyń qalyńdyǵy 5-6 sm, bıiktigi 6 sm. 2-shi bólme men 3-shi bólmeniń qıylysqan jerinde iri sýfa ornalasqan. Sýfanyń ústine úlken tandyr oshaq ornalasqan. Sýfanyń soltústiginde taǵy bir oshaq, shyǵys jaǵynda bir jaǵymen qısaıtyp qoıǵan úlken qumyra sekildi ydys shyqty. Ydys synyp, tek jartysy ǵana saqtalǵan. Oshaqtyń aýyzy soltústikke qaratylǵan. Jalpy ólshemderi: syrtqy eni 47 sm, ishki eni 25 sm, qabyrǵalarynyń uzyndyqtary 10h10 sm, jalpy uzyndyǵ 110 sm. Tandyr oshaqtyń jalpy ólshemderi tómendegideı bolyp shyǵady. Saqtalǵan bıiktigi 33 sm, erneýiniń dıamettri 50 sm, túbiniń dıametri 65 sm, qabyrǵasynyń qalyńdyǵy 2,3 sm aralyǵynda aýytqıdy. qazbanyń soltústik bóliginen 3 shuńqyr shyqty. Dıametrleri 70h90h110 sm aralyǵyndaǵy dóńgelek tárizdes shuńqyrlardyń tereńdikteri 15-20 sm aralyǵynda aýytqıdy. Qazba I mádenı qabatynyń tereńdigin anyqtaý maqsatynda, qazbanyń soltústik batys buryshyna stratıgrafııalyq shýrf salyndy. Ólshemderi 220h110h80 sm bolyp keletin shýrftyń qabyrǵa stratıgrafııasyna qarasaq, jerdiń betki qyrtysynan materıkke deıingi deıingi tereńdigi 80 sm ekendigin baıqadyq. Negizgi topyraq qurylys qabyrǵasynyń qulandy topyraǵy ekendigi anyqtaldy. Shýrftan shyqqan materıaldar negizinen qysh buıymdar. Onyń ishinde qyzyn erneýiniń synyqtary men ydys túpteri. Barlyǵy derlik arnaıy sharyqta jasalyp, sapaly kúıdirilgen. Qazba I shyqqan materıaldar negizinen turmystyq jáne sharýashylyq maqsatta paıdalanǵan qysh buıymdar, ózenniń jumyr jáne jaqparly-qatparly tastary, arnaıy óńdelgen tastar, dán úkkishter men dán úgýge arnalǵan toqpaq tastar. Qazba I shyqqan tastardy syrtqy pishinderi qurylymyna qarap, taý tasy jáne ózenniń jumyr tasy dep ekige bólip sıpattama berýdi durys dep uıǵardyq. taý tastaryn kóbinisine jaqparly bolyp kelýine baılanysty qurylysqa paıdalanǵan. Al, ózen tastary kóbine turmystyq-sharýashylyq maqsatta paıdalanylǵan.
2016 jyly ortaǵasyrlyq Jaıpaq qalasyn zertteý jumystary óz jalǵasyn tapty. Arheoloııalyq qazba jumystary negizinen qalanyń ishki ortalyq bóligi men syrtqy sharýashylyq aımaǵyna júrgizildi.
Nátıjesinde buǵan deıin zerttelgen asýsaı, Qoskelinshek qalalarynan anyqtalǵan qurylystarmen uqsas jáne ózindik erekshelikteri bar qurylys oryndary, turmystyq zattar tabyldy (Sýret-10,11,12,13).
Qazba I. Jaıpaq qalasynyń soltústik batys qabyrǵasyna jaqyn jerden, kólemi 30h10 etip túsirildi. Qazba jumystary barysynda, jekelegen qurylys oryndaryn anyqtalǵanymen, mádenı qabat jer betine jaqyn bolǵandyqtan, ári qalanyń ortasynda bir kezderi egin salý maqsatynda sý jibergendikten, kópshiligi búlinýge ushyraǵan. Qazba barysynda eki úlken bólme orny anyqtaldy. Birinshi bólmeniń ońtústik shyǵys buryshyna sazdan órnektep jasaǵan oshaq ashyldy. Oshaqtyń mańynda otqa kúıgen qysh ydys synyqtary, onyń ishinde qazan erneýleri óte kóp shyqty. Ekinshi bólme qalanyń soltústik qabyrǵasyna irggeles aımaqtan tabyldy. Bir qyzyǵy bólme ishinde qabyrǵalary birshama saqtalǵan tandyr oshaq pen onyń aldyna arnaıy jasalǵan plıta tabyldy. Dál mundaı kórinis 2015 jyly qalanyń ońtústik qabyrǵasyna jaqyn mańnan ashylǵan bólmeden shyqqan bolatyn. Tabylǵan keramıkalyq buıymdardyń deni arnaıy sharyqta jasalǵan. arasynda qolmen japsyrylyp jasalǵandary da kezdesedi.
Qazba II. Jaıpaq qalasynyń syrtynda, sharýashylyq aımaǵynda júrgizildi. Aldyn ala anyqtaý úshin salynǵan shýrftyń stratıgrafııasynan baıqaǵanymyz, mádenı qabattyń tereńdigi 50-60 sm-ge deıin jetedi. Qazba kólemi 15h15 etip túsirildi. Qazba nátıjesinde bir-birimen jalǵasqan 4 bólmeniń ornf anyqtaldy. Birinshi bólmeniń edeni jaqsy saqtalǵan. Bólmeniń ortalyq bóiliginde, uzynnan qulaǵan, biraq otqa kúıgen bóreneniń izi baıqalady. Bólmeniń ishinde birneshe shuńqyr shyqty. Naqty qandaı maqsatta jasalǵany ázirshe belgisiz. Tabylǵan jádigerlerdiń ishinde hum synyqtary, qazan erneýleri men shyraǵdan synyqtary kezdesedi. Ekinshi bólme, birinshi bólmemen ortaq qabyrǵa arqyly jalǵasady. Ekinshi bólmeniń batys qabyrǵasyna kólemi 3h1,5 m sýfa, onyń janynda asa úlken emes eki tandyr oshaq qatar oranalasqan. Tandyr oshaqtardyń dıametrleri 35h40 sm aralyǵynda. Bul bólmeden asa kóp keramıkalar shyǵa qoımady. Úshinshi bólmeden qabyrǵaǵa janasa salynǵan tandyr men onyń aldyna túsirilgen plıta anyqtaldy. Tandyrdyń qabyrǵasy nashar saqtalǵan. Tandyrdyń aýyzy órnektele jasalyp aıaqtalǵan. Tórtinshi bólmeden bir-birine jalǵastyryla salynǵan eki tandyr oshaq tabyldy. Mundaı bir-birine tirkese salynǵan tandyr oshaqtar, alǵashqy zerttelgen qalalardan kezdespegen bolatyn. Jaıpaq qalasynyń syrtyndaǵy sharýashylyq aımaǵyna júrgizilgen arheologııalyq zertteý jumystary barysynda, qalanyń mańynda qonystyń óte kóp bolǵandyǵy anyqtaldy.
Jaıpaq qalasyna júrgizilgen zertteý jumystary barysynda óte kóp mólsherde qysh buıymdar men mal súıekteri tabylǵanyn joǵarydaǵy málimetter dáleldeıdi. Biz joǵaryda sol qysh buıymdar men mal súıekterine ǵylymı sıpattama berip, jiktep, saralaýǵa tyrystyq. Bir ereksheligi Jaıpaq qalasynyń qysh ydystarynda, buǵan deıin bizdiń ekspedıııa tarapynan Asýsaı, Qoskelinshek qalalaryna júrgizgen zertteý jumystary barysynda tabylǵan qysh buıymdardan azdap aıyrmashylyqtar baıqalady.
Birinshiden, Jaıpaq qalasynan tabylǵan qysh buıymdar sanynyń moldyǵy. Buǵan deıingi zertteýlerden mundaı az qazba kezinde mundaı kóp mólsherde qysh buıymdar kezdespegen bolatyn.
Ekinshiden, qysh ydystarmen qatar, turmystyq-sharýashylyq maqsattaǵy qysh buıymdar sany artqanyn kóre alamyz.
Úshinshiden, temir buıymdar sany birshama artyp otyr.
Tórtinshiden, mal súekteriniń mólsheri aldyńǵy zertteý nysandarynan tabylǵan mal súıekterine qaraǵanda, birshama artqan. Mine osyndaı erekshelikterine qarap, sonymen qatar qala qurylysy men sharýashylyq aımaǵynyń alyp jatqan aýmaǵynyń keńdigine qarap, Jaıpaq qalasy qatardaǵy kerýen saraı nemese shaǵyn qala emes, halyq tyǵyz qonystanǵan, birshama usaqyt ómir súrgen, ózine tán ırregaııalyq júıeleri bar, jerleý oryndary men sharýashylyq aımaǵy bar iri qala dep ataýǵa ábden bolady.
Zertteý materıaldaryn taldaı kele, qorytynda jasaıtyn bolsaq, Jońǵar qaqpasyn halyqaralyq saýda jolynyń bir tarmaǵy dep qana qaraý azshylyq etedi. Sebebi, sońǵy jyldardaǵy zertteý jumystary aıqyndaǵandaı, atalǵan aımaqta birneshe tarmaqta tizbektele ornalasqan ortaǵasyrlyq qalalar, kerýen saraılar jáne ýaqytsha qonystar kóptep kezdesti. Tarıhı eskertkishterdi zertteý barysynda, ondaǵy materıaldar, onyń ishinde qurylys júıesindegi ózindik erekshelikter, ári olardyń uzaq qoldanysta bolǵandyǵy, sonymen qatar turmystyq materıaldardyń da aımaqtyq erekshelikterge baı bolǵandyǵy, ólkedegi ortaǵysrlyq órkenıettiń damyǵandyǵyn kórsetedi. Biz zerttegen ortaǵasyrlyq Asýsaı, Qoskelinshek, Jaıpaq qalalarynan óte kóp tandyr oshaqtar kezdesip otyr. Tipi bir bólmede jeti, keıde segiz tandyr oshaq shyqty. Bul atalǵan qalalardyń halyqaralyq saýda jolynda erekshe mańyzǵa ıe bolǵandyǵynyń bir dáleli. Dalalyq barlaý jumystarynyń nátıjesinde anyqtalyp otyrǵan jıyrmaǵa jýyq ortaǵasyrlyq qalalar bir-birinen asa alshaq ornalaspaǵan. Shyǵystyq ólshemmen alsaq 2-3 farsaq bolady. Bul sol kezeńdegi túıe júrisiniń kúndelikti júris qashyqtyǵy. Qalalardyń mundaı araqashyqtyqta ornalasaýy, ózara tyǵyz qarym-qatynasta bolǵandyǵyn dáleldeı túsedi. Qazaq jerinde ońtústik ólkelerden bastalyp, Jetisýda tarmaqtalatyn ortaǵasyrlyq qala mádenıeti Jetisýdyń soltústik shyǵys bóliginde, Jońǵar qaqpasyna deıin óz jalǵasyn tabatyny anyqtalyp otyr.
Qazaqstan Respýblıkasynyń Ulttyq kitaphanasynda «Almatynyń myńjyldyq tarıhy: arheologııa jáne jazba derekteri» atty Halyqaralyq ǵylymı- tájirıbelik konferenııa ótti. Almaty qalalyq Ishki saıasat basqarmasynyń qoldaýymen «Adyrna» ulttyq-etnografııalyq birlestigi uıymdastyrǵan jıynda tarıh ǵylymdarynyń doktory, professor Ábdesh Tóleýbaev atalǵan taqyrypta baıandama jasady. Baıandamanyń jazbasha nusqasyn oqyrman qaýymnyń nazaryna usynyp otyrmyz.
Á.T. Tóleýbaev, t.ǵ.d. professor
R.S. Jumataev, QazUÝ PhD doktoranty
M.S. Shaǵyrbaev, QazUÝ magıstri
PAIDALANǴAN ÁDEBIETTER:
- Gýlıaev S.O. O drevnostıah, otkryvaemyh v Kırgızskoı stepı // Vestnık RGO., 1853. Ch. 8, otd. 7.
- Valıhanov Ch.Ch. Izbrannye proızvedenııa / Pod redakıeı A.H.Margýlana. Alma-Ata, 958.
- Abramov N.A. Almaty ılı ýkreplenıe Vernoe s ego okrestnostıamı // Zapıskı Rýsskogo geografıcheskogo obestva po obeı geografıı – SPb., 1867. T.1. S. 255-268; Abramov N.A. Drevnıe kýrganı ı ýkreplenıe v Semıpalatınskoı ı Semırechenskoı oblastıah // Izvestııa RAO. 1873, t. 8, vyp. 1. S. 59-63.
- Fısher G.V. Ozero Balhash ı techenıe r. Ilı ot vyselka Ilııskogo do ee ýstev // Zapıskı Zapadno-Sıbırskogo otdelenııa rýsskogo geografıcheskogo obestva. 1884. T. VI.
- Florınskıı V.M. Topogrofıcheskıe svedenııa o kýrganah Semıpalatınskoı ı Semırechenskoı oblasteı // Izvestııa Tomsokogo ýnıversıteta. Tomsk, 1898. T.1.
- Bartold V.V. Otchet o poezdke v Srednıýıý Azııý s naýchnoı elıý 1893-1894 // Sochınenııa. M.: Naýka GRVL, 1966. T.IV.
- Kastane I.A. Drevnostı Kırgızskoı stepı ı Orenbýrgskogo kraıa // Týrdy Orenbýrgskoı ýchenoı arhıvnoı komıssıı. Orenbýrg, 1910. Vyp. 22.
- Bernshtam A.N. Arheologıcheskıe raboty v Kazahstane ı Kırgızıı. VDI. 1939, №4 str. 169—181. Ego je. Proshloe raıona Alma-Ata. 1948. Sbornık.Tr. Semırech. arheol. ekspedııı «Chýıskaıa dolına», MIA, 14,
- Hodjıkov K. Drevneıshıe pamıatnıkı Semırechıa // Trýdy Kazahskogo naýchno-ıssledovatelskogo ınstıtýta naıonalnoı kýltýry. A.-M., 1935. T.1.
- Ageeva E.I. Novye dannye po arheologıı Semırechıa // Kratkıe soobenııa Instıtýta ıstorıı materıalnoı kýltýry. M., 1960. Vyp. 80.
- Arheologıchesaıa karta Kazahstana. Alma-Ata, 1960.
- Baıpaqov K.M. Rannesrednevekovye goroda ı poslenııa Semırechıa Izvestı AN KazSSR Serııa obestvennaıa. 1966. № 2.
- Baıpaqov K.M., Saveleva T.V., Chang K. Srednevekovye goroda ı poselenııa Severo-Vostochnogo Jetysý. Izdanıe vtoroe, dopolnıtelnoe. – Almaty: 2005. – 188 s., vkleıka
- Tóleýbaev Á.T., Taleev D.Á., Omarov Ǵ.Q., Shaǵyrbaev M.S. Alakól jaǵalaýyndaǵy Asýsaı qalashyǵynda 2012 jyly júrgizilgen arheologııalyq qazba jumystary // QR UǴA Habarlary. – Qoǵamdyq jáne Gýmanıtaryq ǵylymdar serııasy. 5 (297). – Qyrkúıek-qazan. – 2014 j.
- Tóleýbaev Á.T., Shaǵyrbaev M.S. Jetisý Alataýy men Tarbaǵataı arasyndaǵy orta ǵasyrlyq eskertkishterdiń tarıh-hronologııalyq sıpattamasy // «Arheologııa jáne etnologııadaǵy mádenıetter sabaqtastyǵy máselesi» atty taqyryppen ótetin dástúrli «VI Orazbaev oqýlary» respýblıkalyq ǵylymı-tájirıbelik konferenııa materıaldary. – 25 sáýir. – 2014 j.
