قازاق جەرىندە ورتاعاسىرلىق قالا مادەنيەتى نەگىزىنەن، ۇلى جىبەك جولىنىڭ بويىندا شوعىرلانعانى بەلگىلى. سونىڭ ءبىر تارماعى جەتىسۋدىڭ سولتۇستىك شىعىسىندا، جوڭعار قاقپاسى بويىنا تارالعان.جەتىسۋدىڭ ورتاعاسىرلىق قالالارى مەن قونىستارىن زەرتتەۋ، ولاردىڭ پايدا بولۋ، قالىپتاسۋ ۇدەرىستەرىن ءبىر جۇيەگە ءتۇسىرۋ ءپرينتسيپتى تۇردە العاندا، قازاقستاننىڭ ورتا عاسىرلىق تاريحىنىڭ تولىق بەينەسىن جاساۋعا ايتارلىقتاي اسەرىن تيگىزەدى. جەتىسۋ ولكەسى ونىڭ ىشىندە ىلە ولكەسى جايىنداعى زەرتتەۋلەردىڭ العاشقىسى رەتىندە، س.و.گۋلياەۆتىڭ «ۆەستنيك رۋسكوگو گەوگرافيچەسكوگو وبششەتۆادا» جاريالانعان جۇمىستارىندا ولكەنىڭ ورتاعاسىرلىق مادەنيەتى جايىندا سيپاتتامالار كەزدەسەدى [1, 22-25 بب.].
1856-1857 جىلدارى ش.ش.ءۋاليحانوۆ ىلە ولكەسىنە ەكى رەت ساياحات جاساپ، ءوزىنىڭ «پوەزدكا نا يسسىك-كۋل» جانە «زاپسيكي و كيرگيزاح» اتتى ەڭبەكتەرىندە ەجەلگى قورعاندارعا، قيراعان قالالاردىڭ قالدىقتارىنا، ەگىن شارۋاشىلىعىمەن بايلانىستى دۇنيەلەرگە نازار اۋدارادى [2. 280-281, 245 بب.]. تاريحنامالىق تۇرعىدان ن.ا. ابراموۆتىڭ ماقالالارىن ەرەكشەلەپ ايتۋعا بولادى. اتالعان عالىمنىڭ ەڭبەكتەرىندە ىلە ءوڭىرى مەن جوڭعار الاتاۋىنىڭ ايماعىنداعى ەسكەرتكىشتەر جونىندە مالىمەتتەر كەزدەسەدى [3. 59-63 بب.]. 1884 جىلعى گ.ۆ. فيشەردىڭ ماقالاسى بالحاش كولىنىڭ ماڭىنداعى ورتا عاسىرلىق قالا مادەنيەتىنە ارنالادى. وندا تابىلعان سىرلى قىش ىدىستار جايىندا دا ءبىرشاما ماعلۇماتتار كەلتىرىلگەن [4. 3-21 بب.].
جەتىسۋدىڭ سولتۇستىك شىعىس بولىگىنىڭ XIX عاسىردىڭ 90-شى جىلدارىنا دەيىنگى زەرتتەلگەن ەسكەرتكىشتەرىنىڭ ءتىزىمى ۆ.م. فلورينسكيدىڭ جاساعان جيناعىندا كورسەتىلگەن [5. 16-31 بب.]. جەتىسۋدىڭ سولتۇستىك شىعىس بولىگى، جوڭعار قاقپاسى مەن الاكول ايماعىنىڭ قازان توڭكەرىسىنە دەيىنگى جايىنداعى زەرتتەۋ جۇمىستارى ۆ.ۆ.بارتولدتىڭ زەرتتەۋلەرىمەن جانە تۇركىستان ارحەولوگيالىق ۇيىرمەسىنىڭ جۇمىستارىمەن بايلانىستى. ۆ.ۆ. ءبارتولدتىڭ «وتچەت و پوەزدكە ۆ سرەدنيۋيۋ ازيۋ س ناۋچنوي تسەليۋ 1893-1894» اتتى شىعارماسىندا جەتىسۋ جەرىنىڭ كونە زاماننان ورتا عاسىرعا دەيىنگى تاريحىنا تولىقتاي شولۋ جاساپ، ءبىرشاما ىرگەلى ماسەلەلەردىڭ باسىن اشىپ كەتكەن. بىراق ۆ.ۆ. بارتولد جەتىسۋدىڭ سولتۇستىك شىعىسى، الاكول ايماعى جانە جوڭعار قاقپاسى جايىندا ياعني قارلۇق، قيماق جانە قاراقىتايلاردىڭ مەكەندەگەن جەرلەرى جايىندا ابايلاپ قانا، ءوز كوزقاراسىن بىلدىرەدى [6. 21-91 بب.]. اتالعان مەملەكەتتەردىڭ شەكارالىق قونىستانۋى جايىندا دا اسا ءبىر تياناقتى پىكىر كەلتەرمەيدى. تەك ورتا عاسىرلىق اراب-پارسى دەرەكتەرىندەگى ايتىلعان ويلاردى سالىستىرعان. مۇمكىن ول كەزدە ءالى دە بولسا، ارحەولوگيالىق تولىق زەرتتەلمەگەن ولكەنىڭ تاريحىنا قاتىستى باتىل پىكىر ايتۋ ەرتەرەك بولعان شىعار. سونداي-اق، توڭكەرىسكە دەيىنگى ارحەولوگيالىق زەرتتەۋ جۇمىستارى ي.ا. كاستانەنىڭ شولۋ ەڭبەگىندە قاراستىرىلعان [7. 121 ب.]. جەتىسۋ وڭىرىندەگى ورتا عاسىرلىق قالا مادەنيەتىنىڭ زەرتتەلۋ ماسەلەلەرى ا.ن. بەرنشتامنىڭ جۇرگىزگەن زەرتتەۋ جۇمىستارىمەن تىكەلەي استاسىپ جاتىر. ا.ن. بەرنشتام باسقارعان جەتىسۋ ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسياسى 1938-1941 جىلدارى اتالعان وڭىرگە جۇرگىزگەن زەرتتەۋلەر بارىسىندا تابىلعان جانە انىقتالعان مول ماتەريالدار ءبىراز جىلدار بويىنا باسپا بەتتەرىندە جارىق كورىپ كەلدى [8.]. 1935 جىلى ك.حودجيكوۆتىڭ ەڭبەگىندە بىرنەشە قورعاندار، تاسقا سالىنعان سۋرەتتەر، كونە سۋلاندىرۋ جۇيەسى جايىندا دەرەكتەر كەلتىرىلەدى [9. 42-45 بب.]. 1956 جىلى قازسسر عا ارحەولوگيالىق ءبولىمى ارحەولوگيالىق كارتا جاساۋعا ماتەريال جيناقتاۋ ماقساتىمەن الماتى مەن تالدىقورعان ايماعىنا ەكسپەديتسيا ۇيىمداستىرىپ، بىرنەشە ورتا عاسىرلىق قالالاردىڭ ورنالاسقان ورىندارىن انىقتاپ، عىلىمي اينالىمعا ەنگىزدى. بۇل جۇمىستىڭ ناتيجەلەرى ە.ي.اگەەۆانىڭ ماقالالارىندا كورسەتىلگەن [10. 65-69 بب.]. جەتىسۋدىڭ ءبىز نىسانعا الىپ وتىرعان بولىگى 1960 جىلى شىققان قازاقستاننىڭ ارحەولوگيالىق كارتاسىندا جاقسى سيپاتتالىپ، ءبىراز ورتاعاسىرلىق قالالاردىڭ ورىندارى انىقتالدى [11. 303-312 بب.]. بۇل وڭىرلەر 1962-1965 جىلدارى جەتىسۋ ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسياسى نەگىزىندە زەرتتەۋگە ءتۇسىپ، عىلىمدا بەلگىسىز بولىپ كەلگەن 18 جاڭا قالالار اشىلدى. سونداي-اق، سۇمبە انتونوۆكا، كەگەن، قۇلان، مەركە قالالارىنا قازبا جۇمىستارى جۇرگىزىلسە، باسقاند، سارقاند، اقسۋ، لەپسى جانە ىلە وزەنىنىڭ تومەنگى اعىسىنداعى قالالارعا شۋرفتار سالىندى [12]. جەتىسۋدىڭ سولتۇستىك شىعىس ايماعىن زەرتتەۋ جۇمىستارى ك.م.بايپاقوۆتىڭ باسشىلىعىمەن 1995-1997 جىلدارى زەرتتەلىپ، ورتا عاسىرلىق قالا مادەنيەتىنە قاتىستى ماتەريالدار سانى تولىعا ءتۇستى [13.16-18 بب.]
سوڭعى جىلدارى جۇرگىزىلگەن دالالىق بارلاۋ جۇمىستارى ناتيجەسىندە، الاكولدى بويلاي، جوڭعار قاقپاسىنا دەيىن جالعاساتىن ورتاعاسىرلىق قالالاردىڭ تىزبەگى انىقتالدى. ءال فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، ت.ع.د. ءا.ت.تولەۋباەۆ باسقارعان الاكول ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسياسى تاراپىنان جۇرگىزىلگەن بارلاۋ جۇمىستارى بارىسىندا انىقتالعان قالالاردىڭ قاتارىندا اقتۇبەك، قاينار، جايپاق I, جايپاق II, اقشي، اسۋساي، قوسكەلىنشەك، ىرعايتى، تاۋ اقشي، نايمانقالا، ەمىل (ومىل) سەكىلدى قالالاردى اتاۋعا بولادى [14].
قازاق حالقىنىڭ نەگىزىن قۇراعان تۇرىك تەكتەس تايپالاردىڭ ەجەلگى زامماننان مەكەنى بولعان قاسيەتتى الاكول ءوڭىرىنىڭ تاريحى وسى كۇنگە دەيىن زەرتتەلمەي، ارحەولوگتاردىڭ نازارىنان تىس قالعان ايماق.
ءوڭىردىڭ ەستە جوق ەجەلگى زامماننىن بەرى تىرشىلىكتىڭ قاينار كوزى بولىپ، بۇل جەردە قانشاما تاريحي وقيعالاردىڭ وتكەنى جايلى سىر شەرتەتىن ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەر (قولا، ەرتە تەمىر داۋىرلەرى، ورتاعاسىرلىق قالالار مەن مەكەندەردىڭ ورىندارى) تاۋ بوكتەرىن قۋالاي سوزىلىپ جاتقان جازىقتا، وزەندەر مەن تاۋ بۇلاقتارىنىڭ ماڭدارىندا مىڭداپ كەزدەسەدى. سونداي ەسكەرتكىشتەردىڭ ءبىرى اسۋساي قالاشىعىندا 2011 ج. باستالعان قازبا جۇمىستارىنىڭ باستاپقى ماقساتى – قالاشىقتىڭ توپوگرافياسىن زەرتتەۋ، ەسكەرتكىشتىڭ ءومىر سۇرگەن ۋاقىتى مەن جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ ومىرىندە العان ورنى، اتقارعان قىزمەتى جايلى ماعلۇمات بەرەتىن مالىمەتتەر الۋ بولاتىن. وسى جانە بىرقاتار قوسىمشا وي-تۇجىرىمداردى ناقتىلاي ءتۇسۋ ماقساتىمەن قالاشىقتىڭ بىرنەشە جەرىنە قازبالار سالىندى (سۋرەت 1,2,).
اسۋساي قالاشىعى الماتى وبلىسى ءۇشارال اۋدانىنىڭ اقشي كەنتىنەن وڭتۇستىك-باتىسقا قاراي 10 شاقىرىم جەردە، اسۋساي شاتقالىنىڭ ماڭىندا ورنالاسقان. ءتورت بۇرىشتى قامالمەن قورشالعان قالاشىقتىڭ بۇرىشتارى دۇنيەنىڭ ءتورت نۇكتەلەرىمەن باعىتتاس ورنالاسقان. گوگرافيالىق كوورديناتتارى س.45º53'061"; ش. 81º27'181" تەڭىز دەڭگەيىنەن بيىكتىگى 533 م. قالاشىقتىڭ ولشەمى 75ح75 م. سىرتقى دۋالدىڭ قۇلاندىسىنىڭ بيىكتىگى 1,5-2 م شاماسىندا. قۇلاعان قابىرعاسىنىڭ جايىلعان جالپاقتىعى 10 م. اۋماقتى الىپ جاتىر. قورعانىس دۋالىنىڭ سىرتىنان قازىلعان وردىڭ ىزدەرى انىق بايقالادى. ونىڭ وڭتۇستىك شەتىن تاۋ شاتقالىنان شىعاتىن كىشىگىرىم وزەن سۋى جۋىپ كەتكەن. قازىر بۇل وزەن قۇرعاپ قالعان. دەگەنمەن كوكتەمدە ەرىگەن قار مەن جاۋعان جاۋىن سۋلارى تولىپ اعاتىنى قالعان سۋ ىزەرىنەن انىق بايقالادى. قالاشىقتىڭ قاقپاسى شىعىس قابىرعانىڭ ورتا تۇسىندا بولسا كەرەك دەپ بولجادىق. ويتكەنى وسى بولىكتە قابىرعا 10 م. قاشىقتىقتا باسقا بولىگىمەن سالىستىرعاندا اناعۇرلىم تومەن كورىنەدى. اتالعان قالاشىققا ءبىز ءۇش جىل قاتارىنان زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدىك.
اسۋساي قالاشىعىنا جۇرگىزىلگەن قازبادان سىرلى ىدىستاردىڭ فراگمەنتتەرى ءتىپتى كەزدەسپەدى. ۋاقىت انىقتاۋعا كومەكتەسەتىن نۋميزماتيكالىق ماتەريالدار دا تابىلمادى. قالاشىقتىڭ ءومىر سۇرگەن ۋاقىتىن قىش ىدىستاردىڭ سالىستىرمالى سيپاتى نەگىزىندە عانا بولجاۋعا بولادى. ارحەولوگيالىق ادەبيەتتەر مالىمەتتەرىنە قاراعاندا سولتۇستىك-شىعىس جەتىسۋعا سىرلى ىدىستار ءحىى-ءحىىى عع. عانا تارالا باستاسا كەرەك. وسىنداي مالىمەتتى نەگىزگە الار بولساق، اسۋساي قالاشىعىنداعى تىرشىلىك ءحى-ءحىى عاسىرلاردىڭ اراسىنداعى 50-60 جىلدى عانا قامتىعان. تاعى ايتاتىن نارسە بۇل قالاشىقتىڭ ەشقانداي شەكارالىق بەكەتكە نەمەسە ساۋدا كەرۋەنىنىنە قاتىسى جوق، قاراپايىم ەگىنشىلەردىڭ ماۋسىمدىق (ۋاقىتشا) مەكەنى بولعانى انىق. قالاشىقتىڭ اينالاسىندا ساقتالعان سۋعارۋ جۇيەلەرى مەن شاعىن ەگىن القاپتارى، قازبادان تابىلعان تاس ديرمەندەردىڭ ءتۇرلى كولەمدەگى بولىكتەرى وسىنداي بولجام جاساۋعا نەگىز بەرەدى.
2014 جىلى اسۋساي قالاسىنان شىعىستا شامامەن 15 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان ورتاعاسىرلىق قوسكەلىنشەك قالاسىنا ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزدىك. ورتاعاسىرلىق قوسكەلىنشەك قالاسى الماتى وبلىسى، ءۇشارال اۋدانى، كوكتۇما اۋىلىنان وڭتۇستىككە قاراي شامامەن العاندا 5 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان. قوسكەلىنشەك قالاسىنىڭ گەوگرافيالىق كوورديناتتارى س.45º49'43.13"; ش. 81º35'16.63", تەڭىز دەڭگەيىنەن ەسەپتەگەندەگى بيىكتىگى 556 م. قالانىڭ جالپى ءپىشىنى شارشى تارىزدەس. ورنالاسۋ رەتى، قالانىڭ ءتورت بۇرىشى دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنا قاراپ تۇرعانداي. شىعىس قابىرعاسىنىڭ ۇزىندىعى 83 م، سولتۇستىك قابىرعاسىنىڭ ۇزىندىعى 78 م، وڭتۇستىگى 76 م، باتىس قابىرعاسىن، كەيىنگى جىلدارى جەرگىلىكتى حالىق ەگىن سۋعارۋ ءۇشىن كانال قازعان ساتىندە بۇزىپ جىبەرگەن. جالپى جەرگىلىكتى انتروپوگەندىك اسەر قالانىڭ قابىرعاسىن عانا ەمەس، قالا ىشىنە دە زيان تيگىزگەن. بارلاۋ جۇمىستارى بارىسىندا انىقتاعانىمىزداي، ارنايى جارىقتاردىڭ ىزىنە قاراپ، قالانىڭ ورتاسىنا ەگىن سالعانىن انىقتادىق. سوندىقتان، ءبىزدىڭ زەرتتەۋ جۇمىستارىمىز نەگىزىنەن قالانىڭ سولتۇستىك جانە وڭتۇستىك قابىرعاسىنا جاناستىرىلا سالىندى. ەندى ءبىر قازبا قالانىڭ باتىس قابىرعاسىنىڭ بۇزىلعان جەرىنە سالىندى.
جالپى قوسكەلىنشەك قالاسى ءبىز بۇعان دەيىن زەرتتەگەن اسۋساي قالاسىمەن ءوزارا ۇقساستىقتارى كوپ بولىپ شىقتى.
قازبا I قالانىڭ سولتۇستىك شىعىس بۇرىشىنا سالىندى. باستاپقىدا 7ح5 ەتىپ تۇسىرىلگەن قازبا، زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ بارىسىندا كەڭىتىلدى. ياعني شىعىستان باتىسقا قاراي 10 م، سولتۇستىكتەن وڭتۇستىككە قاراي 12 م دەيىن كەڭىتىلدى. قازبا 1 ورتاسى جالمەن بوىنگەن ەكى قۇرىلىمنان تۇرعانىمەن، ءبىر-بىرىمەن استاسىپ جاتقان بىرنەشە قۇرىلىس بولىكتەرى بار، كۇردەلى كەشەن بولىپ شىقتى. الدىمەن سوتۇستىكتە ورنالاسقان سەكتوردى الىپ قارالىق. قازبا 1, سەكتور 1 قالانىڭ سولتسۇتىك جانە شىعىس قابىرعالارى قيىلىسقان جەرگە ءدوپ كەلىپ وتىر. مۇندا ءۇش قۇرىلىس ورنى انىقتالدى. ونىڭ ءبىرىنشىسى قازبانىڭ سولتسۇتىك شىعىس بۇرىشىنان ءبىلىندى. زەرتتەۋ جۇمىستارى بارىسىندا انىقتالعانداي، ءاربىر قاباتتى العان سايىن قۇلاعان شيكى كىرپىش ىزدەرى انىق بايقالدى. ءبىز بۇل قۇبىلىستى قالانىڭ كۇزەت مۇناراسىنىڭ قۇلاندى قابىرعاسى بولۋى مۇمكىن دەپ بولجايمىز. ەكىنشى قۇرىلىس بولمەسى بۇل ورتاسى قابىرعامەن بولىنگەن، كەڭ بولمە ورنى بولىپ شىقتى. كولەمى شامامەن 5ح5 بولادى. ءۇشىنشى قۇرىلىستا وزىندىك ەرەكشەلىكتەر بار. مۇندا سولتۇستىككەن وڭتۇستىككە قاراي سوزىلىپ جاتقان سۋفا ۇستىنە قاتار ەتىپ ەكى وشاق ورنالاستىرىلعان. وشاق اۋىزدارى باتىسقا قاراتىلعان. قازان قويۋعا ارنالعان اۋزىنىڭ ديامەترلەرى 20-30 سم ارالىعىندا اۋىتقيدى. بىراق وشاقتىڭ ەكەۋى دە جەر بەتىنە جاقىن ورنالاسقاندىقتان، ءارى جوعارىدا ايتقانىمىزداي، ەگىن سۋعارۋ كەزىندەگى سۋ ىلعالى تىم تەرەڭگە ءسىڭىپ، تاريحي ەسكەرتكىشتى بۇلدىرگەن. قازبانىڭ ياعني قالانىڭ مادەني قاباتىن انىقتاۋ ماقساتىندا، قازبا 1-ءدىڭ سولتۇستىك باتىس بۇرىشىنا شۋرف سالىندى. شۋرفتىڭ باستاپقى كولەمى ۇزىندىعى 2 م، ەنى 1 مەتر ەتىپ سالىنعانىمەن، كەيىن تەرەڭدەۋىنە بايلانىستى ازداپ كىشىرەيتىلدى. شۋرف قازۋ بارىسىندا ءبىز بۇعان دەيىن اسۋساي قالاسىن قازۋ بارىسىندا كەزدەسپەگەن ەكىنشى قۇرىلىس قاباتىنا كەز بولدىق [15, 322-332 بب.]. ەكىنشى قۇرىلىس قاباتى ءبىرىنشى قۇرىلىس قاباتىنىڭ ەدەنىنەن 35-40 سم تەرەڭدىكتە شىقتى. ەكىنشى قۇرىلىس قاباتىنان تاندىر وشاقتىڭ بۇزىلىپ جوعالۋعا اينالعان ەرنەۋى مەن قۇرىلىس قاباتىنىڭ ەدەنى شىقتى. شۋرف تەرەڭدىگى مەريككە دەيىن 140 سم قۇراپ وتىر. شۋرفتىڭ قابىرعا ستراتيگرافياسىن انىقتاپ قاراۋ بارىسىندا، ۇستىڭگى قۇرىلىستاردىڭ قۇلاعان توپىراعىن انىق بايقادىق. قازبا 1-ءدىڭ ەكىنشى سەكتورىنداشىعىستان باتىسقا قاراي ۇزىننان سوزىلعان قابىرعا بايقالدى. 6-7 مەتردەن كەيىن بۇرىلىپ، ءبىرىنشى سەكتورداعى بولمەلەرمەن جالعاسادى. ءدال وسى تۇستا تاعى ءبىر وشاق ءىزى انىق بايقالدى. جالپى قازبا 1-دەن بىرنەشە قۇرىلىس قاباتى، ۇستىڭگى قاباتتان بىرنەشە بولمە انىقتالدى. قازبا بارىسىندا تابىلعان زاتتاردىڭ نەگىزىن قىش بۇيىمدار قۇرايدى. سونىمەن قاتار بىرنەشە ديىرمەن تاس سىنىقتارى كەزدەستى. بۇلار جايىنا تومەندە كەڭىرەك توقتالامىز.
قازبا II قالاشىقتىڭ وڭتۇستىك باتىس بۇرىشىنا سالىندى. ولشەمى 7ح8 م، تەرەڭدىگى 50-60 سم قۇرايدى. قازبا سالىنعان بۇرىش، كەيىنگى كەزدە سالىنعان ەگىندى سۋعارۋ بارىسىندا جەرگە سىڭگەن كوپ مولشەردەگى ىلعال كونە قۇرىلىستار مەن ودان قالعان قىلدىقتاردى اجىراتىلماستاي ەتىپ بىرىكتىرىپ جىبەرگەن. سول سەبەپتى ايقىن كورىنەتىن قۇرىلىس قاباتى كەزدەسپەدى. تەك قازبانىڭ ورتا تۇسىندا ورنالاسقان وشاق قۇرىلىسى بۇزىلماي قالىپتى (سۋرەت-3,4,5). وشاق ورنالاسقان سىپانىڭ سىرتقى فورماسى بايقالمايدى. تەك مۇقيات زەر سالىپ قاراعاندا، ونىڭ كولەمى 3ح3 م بولعاندىعىن بايقاۋعا بولادى. بىراق سىپا سىرتقى قۇرىلىس قۇلاندالىرامەن بىرىگىپ كەتكەن. سىپانىڭ باتىس شەتىنەن وڭتۇستىكتەن سولتسۇتىككە قاراي قابىرعا وتكەندىگى بايقالادى. ول دا وتە ناشار ساقتالعان. قابىرعانىڭ قالىڭدىعى قازبانىڭ شەتىندەگى ستراتيگرافياعا قاراعاندا 65-70 سم بولعان. سىپانىڭ ەدەن بەتىنەن بيىكتىگى 35-40 سم. وشاق دوڭگەلەك كەلگەن، وت جاعاتىن اۋىزى شىعىسقا، ءتۇتىن شىعاتىن مۇرجاسى باتىسقا قاراتىلعان. قازان تۇراتىن قۋىسىنىڭ ديامەترى 50 سم. وت جاعاتىن كامەراسىنىڭ تەرەڭدىگى 45 سم. مۇرجا قۋىسىنىڭ ەنى 10 سم، ۇزىندىعى 15-16 سم. سۋفانىڭ ارتقى جاعىنان وتەتىن باتىس قابىرعانىڭ سىرتقى جاعىنان تىزبەكتەلە ورنالاسقان ءۇش شۇڭقىر اشىلدى. ورتادا ورنالاسقان ەڭ ۇلكەنىنىڭ ديامەترى 120 سم، تەرەڭدىگى 40 سم. ەكى شەتىندەگى شۇڭقىرلاردىڭ كولەمى بىردەي، ديامەترلەرى 70 سم، تەرەڭدىكتەرى 40 سم. شۇڭقىرلاردىڭ ىشىنەن مال سۇيەكتەرى مەن بىرنەشە قىش ىدىستاردىڭ سىنىقتارى شىقتى. قازبانىڭ وڭتۇستىك قابىرعاسىنىڭ باتىسىندا جارتىلاي كىرىپ تۇرعان تاعى ءبىر شۇڭقىر ارشىلدى. ونىڭ ديامەترى 110 سم، تەرەڭدىگى 25 سم. وسى شۇڭقىردان ءىرى مالدىڭ باس سۇيەگى مەن باسقا دا ۋاق مالداردىڭ سۇيەكتەرى شىقتى.
قوسكەلىنشەك قالاسىنىڭ قازىرگى ساقتالۋ دەڭگەيىنە قاراي، تولىقتاي زەرتتەلدى ايتا الامىز. سەبەبى ءبىز قازبا جۇرگىزگەن جەردەن باسقا ايماقتارىنىڭ بارلىعىندا، ەگىن سۋعارۋ كەزىندەگى ىلعالدىڭ سىڭىۋمەن، تاريحي قۇرىلىس قاباتتارىن جويىپ جىبەرگەن.
بىزگە دەيىن ساقتالىپ قالعان بولىكتەرىنە جوعارىدا ايتىلعان قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزدىك. قالانىڭ قۇرىلىس ەرەكشەلىكتەرى مەن تابىلعان تاريحي جادىگەرلەرىنە قاراپ، اتالعان قالا وسىعان دەيىن زەرتتەلگەن اسۋساي قالاسىنىڭ جاسىمەن شامامالاس كەلەدى دەپ بولجايمىز. سەبەبى، قازبا بارىسى مەن نەگىزگى اقپارات بەرەتىن ماتەريالدار كورسەتىپ وتىرعانداي، ەكى قالانىڭ ورنالاسۋ ەرەكشەلىكتەرى مەن قۇرىلىس كەشەندەرىندە ۇقساستىقتار وتە كوپ كەزدەسىپ وتىردى. ماسەلەن، توپتىق جالپى جەرلەۋ قورىمدارى ەكى قالادا دا وڭتۇستىك جاعىندا، قالادان شامامەن 200-300 م جەردە ورنالاسقان. ءارى جاي جەرلەۋ ورىندارى مەن ارنايى كەسەنەلەر دە ءبىر-بىرىنە جاقىن ورنالاسقان. كەسەنەلەرىنىڭ قۇرىلىسى مەن ەسىكتەرىنىڭ شىعىسقا قاراي قاراتىلۋى دا، قالانى مەكەندەگەن حالىقتاردىڭ دۇنيەتانىمىنىڭ ءبىر-بىرىنە ەتەنە جاقىن ەكەندىگىن دالەلدەي تۇسەدى. قىش بۇيىمدارى مەن تۇرمىستىق-شارۋاشىلىق بۇيىمدارىنىڭ جاسالۋ ەرەكشەلىكتەرى مەن قۇرامى، سونداي-اق جاسالۋ تاسىلدەرىندە دە اسا ۇلكەن الشاقتىق بايقاي قويمادىق. مۇنىمەن قوسا، قوسكەلىنشەك قالاسىنان اسۋساي قالاسى سەكىلدى سىرلى ىدىستاردىڭ فراگمەنتتەرىن كەزدەستىرمەدىك. ۋاقىت انىقتايتىن نۋميزماتيكالىق ماتەريالدار دا تابىلمادى. ارحەولوگيالىق ادەبيەتتەردەگى مالىمەتتەرگە نازار اۋدارساق، جەتىسۋدىڭ سولتۇستىك شىعىسىنا قاراي سىرلى ىدىستار XII-XIII عاسىرلاردان كەيىن عانا كەلە باستاعان. وسىنداي مالىمەتتەر نەگىزىندە، قوسكەلىنشەك قالاسىندا تىرشىلىك X-XII عاسىرلار ارالىعىندا وربىگەن دەپ ايتا الامىز.
2015 جىلعى زەرتتەۋ ماۋسىمىندا، اتالعان ەكسپەديتسيا ورتاعاسىرلىق جايپاق قالاسىنا زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدى. ەرەكشە اتاپ وتەتىن ماسەلە، اتالعان قالاعا بۇعان دەيىن ەشقانداي قازبا جۇمىستارى جۇرگىزىلمەگەن. ءبىر قىزىعى بۇل جەردە ەكى قالا قاتار ورنالاسقان. ءبىز بۇل قالالاردى جەرگىلىكتى ەلدى-مەكەننىڭ اتاۋىمەن جايپاق دەپ، ورنالاسۋ رەتى مەن ولشەمدەرىنە قاراپ شارتتى تۇردە جايپاق I, جايپاق II دەپ بەلگىلەدىك.
2015 جىلعى زەرتتەۋ ماۋىسىمىندا نەگىزگى قازبا جۇمىستارى جايپاق I قالاسىنا جۇرگىزىلدى. جايپاق I قالاسى، جايپاق II قالاسىنان بىرنەشە ەسە ۇلكەن. جايپاق I قالاسىنىڭ جالپى ءپىشىنى تراپەتسيا تارىزدەس. قالانىڭ گەوگرافيالىق كوورديناتتارى س.45º59'44.19"; ش. 81º11'34.20". جايپاق قالاسى ءۇشارال اۋدانى، جايپاق اۋىلىنان وڭتۇستىك باتىسقا قاراي 6 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان. جايپاق قالاسىنىڭ سىرتقى قورشاۋ قابىرعاسىنىڭ ورنالاسۋ رەتى مەن ەرەكشەلىكتەرى، ناقتىراق ايتساق، باتىس قابىرعانىڭ ورتا تۇسى سىرتىنا قاراي سۇيىرلەنە شىعىپ بارىپ، اۋىزى اشىق كۇيىندە قالۋىنا قاراپ، قالا قاقپاسى باتىسقا قاراۋى مۇمكىن دەپ بولجايمىز. سىرتققى دۋالىنىڭ قۇلاندىسىنىڭ بيىكتىگى 1,5-2 م شاماسىندا. قۇلاعان قابىرعاسىنىڭ جايىلعان توپىراعى 8-9 مەتردەن باستاپ، كەي جەرلەرىندە 22 مەترگە دەيىن جايىلعان. سىرتقى دۋالىنىڭ وڭتۇستىك جانە شىعىس بولىگىن تاۋ شاتقالدارىنا شىعاتىن ماۋسىمدىق اعىن سۋلار شايعان. وسى تۇستا ايت كەتەر ماسەلە، قالانىڭ سۋمەن قامتاماسىز ەتىلۋى دە وسى تاۋدان كەلەتىن اعىن سۋلارمەن تىكەلەي بايلانىستى بولۋى مۇمكىن. سەبەبى تاۋدان اعاتىن سۋدىڭ ورىندارى بۇگىنگە دەيىن تەرەڭ ور بولىپ ساقتالىپ قالعان، ءارى سۋ جۇرەتىن ءىرى جىلعا قالانىڭ وڭتۇستىگىنەن كەلىپ، شىعىس قابىرعانى سىرتىنان بويلاي وتىرىپ، سولتۇستىگىنە قاراي جايىلىپ جوعالادى. مۇنداي جۇيە وڭۇستىك ولكەلەردەگى قالالاردا ءجيى بايقالادى. ماسەلەن، ورتاعاسىرلىق اسپارا قالاسىنىڭ دا سىرتى تۋرا جايپاق سەكىلدى ارنايى سۋ اعاتىن ورمەن قورشالىپ، اعىن سۋدى قالا ىرگەسىنەن وتكىزگەن. جايپاق قالاسى تەك قالا ىشىندە قۇرىلىستارمەن شەكتەلىپ قالمايدى. قالانىڭ سىرتىن اينالا بىرنەشە جۇزدەگەن مەترگە دەيىنگى ايماقتا ۇيىلگەن تومپەشىكتەر، قالانىڭ وڭتۇستىك باتىسىندا شامامەن 200-250 مەتر جەردە كوپ مولشەردە جەرلەۋ ورىندارى (ساقتالعاندارى 180-200 شاماسىندا), سونىمەن قاتار، قالانىڭ شىعىسىندا ۇلكەن ءىرى كولەمدەگى، ىرگەسى ءىرى تاستارمەن قالانعان كەسەنەلەر ورنالاسقان.
كەسىك I. قالاشىقتىڭ قورعانىس قۇرىلىسىنىڭ جۇيەسىن انىقتاۋ ماقساتىمەن باتىس قابىرعانىڭ ورتا تۇسىنا قيما سالىندى. باتىستان شىعىسقا قاراي سىرتقى قابىرعانى قيىپ وتكەن كەسىندىنىڭ ۇزىندىعى 18 م.، ەنى 2 م.، تەرەڭدىگى 2,3 مەتردى قامتىدى. قيماداعى ستراتيگرافيالىق قىرتىستاردىڭ كورسەتۋىنە قاراعاندا قورعانىس قابىرعاسى ارنايى ءۇيىلىپ، تاپتالعان توپىراقتان تۇزىلگەن تۇعىردىڭ ۇستىنە سالىنعان. قابىرعا پاحسا بلوكتارىنان نەمەسە قام كەسەكتەردەن قالانىپ تۇرعىزىلماعان. تازا سارى توپراقتان يلەنگەن بالشىقتان دومبازداپ، تۇتاس ەتىپ ۇرۋ تاسىلىمەن تۇرعىزىلعان. ونىڭ باستاپقى بولىگىنىڭ قالىڭدىعى تومەنگى جاعىندا 3,5 م، جوعارعى جاعىندا 2,5 م بولادى. قابىرعانىڭ قۇلاندى توپىراعىنىڭ قۇرامى بىرىڭعاي قوڭىر توپىراق پەن قيىرشىق تاستار ارالاس كەلەدى. قيمانىڭ قۇرىلىمىنا قاراپ، قۇلاندى توپىراق ەكى جاققا دا بىردەي مولشەردە جايىلعانىن كورۋگە بولادى.قيمانىڭ ىشكى جاناي وتىرىپ اشۋ بارىسىندا بايقاعانىمىز، قالا قابىرعاسىنىڭ ىشكى جاعىن جاعالاي قۇرىلىستار سالىنعانىن بايقادىق. قيمانىڭ ىشكى جاعىن بولىگىندە، قۇرىلىس ەدەنىندە ۇلكەن كولەمدە ارنايى كەسەك پليتا (قازان تۇعىر بولۋى دا مۇمكىن) شىقتى. اتالعان پليتا وشاقتىڭ ءدال الدىنا ورنالاسقان. تۇرقى پ ءارپى تارىزدەس. ورتاسىنا قاراي ەڭىستەلىپ بارىپ، شۇڭقىرلانا ايقتالادى. پليتا كولەمى 80ح80 سم. قالىڭدىعى شامامەن 3-4 سم، ديامەترى 35 سم. قيمادان تابىلعان قىش بۇيىمدار نەگىزىنەن اس ۇيلىك جانە اسحانالىق ىدىستار توپتاماسىنا كىرەدى. جاقسى ساقتالعاندارى از. كەيبىر ىدىس تۇپتەرى مەن ەرنەۋلەرىنە قاراپ، تاباق، قازان جانە قۇمىرا سىنىقتارى بولۋى مۇمكىن دەپ بولجايمىز (سۋرەت-6,7,8,9).
كەسىك II جايپاق قالاسىنىڭ سولتۇستىگىندە، قالانىڭ سىرتقى قابىرعاسىنان 40 مەتر جەردەگى ۇزىن جالعا ءتۇسىرىلدى. جال باتىستان شىعىسقا قاراي سوزىلعان كۇيى ساقتالعان. ساقتالعان جالدىڭ جالپى ۇزىندىعى شامامەن 500 م شاماسىندا. بىرنەشە جەردەن ءۇزىلىپ، قايتا جالعانادى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا بۇل قابىرعا قالانىڭ سىرتقى قورعانىسى ءۇشىن سالىنعان بولۋى مۇمكىن. سىرتقى قورعانىس قامال قابىرعا قالانىڭ شىعىس بۇرىشىنا جەتكەندە ءۇزىلىپ جوعالادى. مۇنىڭ سەبەبىن ءبىز، كەيىنگى جىلدارى جۇرگىزىلگەن ەگىن-شارۋاشىلىق جۇمىستارى بارىسىندا بۇزىلعان بولۋى مۇمكىن دەپ بولجايمىز. سىرتقى قورعانىس قامال قابىرعانڭ باتىس بولىگى بىرنەشە جەردەن ءۇزىلىپ، قايتا جالعانىپ بارىپ، شامامەن 300-350 مەتردەن كەيىن تەگىستەلگەن. بۇل جاعىنىڭ دا بۇزىلۋىن ەگىن سۋعارۋ ماقساتىندا سالىنعان ءىرى كولەمدەگى ارىقتاردىڭ سالىنۋىمەن بايلانىستىرامىز. كەسىك II جالپى ۇزىندىعى (سولتۇستىكتەن وڭتۇستىككە قاراي) 15 م، ەنى 3 م. كەسىك ەكى ساتىلى بولىپ، ارنايى تەحنيكانىڭ كومەگىمەن جاسالدى. ىشكى، نەگىزگى كەسىكتىڭ ەنى 143 سم، سىرتقى ەكىنشى ساتىسىنىڭ ەنى سايكەسىنشە 157 سم. كەسىكتىڭ جالپى قۇرىلىمى وتە قىزىق. كەسىك شەتىنەن ورتاسىنا دەيىن بىرىڭعاي قاتتى توپىراق بولىپ كەلەدى دە، شامامەن 3 مەتردەن كەيىن تۋرا بۋر استاۋ سەكىلدى مايدا قۇممەن تولتىرىلعان قاباتقا ۇلاسادى. ىشكى استاۋ سەكىلدى قاباتتىڭ ۇزىندىعى شامامەن ءتۇبى جاعى 1,5-2 مەتردەن باستالىپ، جوعارى قاراي كەڭەيە بەرەدى. ودان ءارى ءبىرىنشى بولىك سەكىلدى قاتتى قاباتقا ۇلاسادى. ورتاعاسىرلىق مامانداردىڭ پىكىرىنشە، مۇنداي قابىرعالار ورتاعاسىرلىق قالالاردا كەزدەسكەن. كەسىكتىڭ استاۋ سەكىلدى قۇمدى قاباتىنىڭ استىنان وتە قاتتى تەمىر توتىعى سەكىلدى توپىراق قاباتى شىقتى. ءاربىر قاباتتىڭ توپىراعىنان حيميالىق تالادۋ ماقساتىندا ارنايى تۇيىرشىكتەر الىندى. قابىرعانىڭ مادەني قاباتىن انىقتاۋ ماقساتىندا كەسىكتىڭ ەكى شەتى مەن ناق ورتاسىنان شۋرف سالىندى. وڭتۇستىك شۋرفتىڭ جالپى ولشەمدەرى 170ح140ح110 سم. سولتۇستىك شۋرفتىڭ ولشەمدەرى 137ح132ح111 سم. كەسىكتىڭ ورتاسىنا سالىنعان شۋرفتىڭ ولشەمدەرى 210ح140ح93 سم. كەسىكتىڭ جالپى ورتالىق بولىگىنىڭ ەڭ تەرەڭ جەرى 170 سم قۇرايدى. كەسىكتىڭ بەتكى قاباتىنان بىرنەشە قىش بۇيىم سىنىقتارى مەن مال سۇەكتەرى كەزدەستى. ونىڭ ىشىندە، 3 ىدىس تۇتقاسى (1 قازان تۇتقاسى), 3 دانا ەرنەۋ جانە ىدىس تۇپتەرى. مال سۇيەكتەرىنەن 3 دانا جىلىك، 1 دانا جامباس جانە 1 دانا اسىق. سۇيەكتەردىڭ بارىلىع دا ۇساق مالعا تيەسىلى.
قازبا I قالانىڭ وڭتۇستىك قابىرعاسىن بويلاي، ىشكى جاعىنا سالىندى. قازبانىڭ كولەمى 14ح15ح1 م. قازبانىڭ قاق ورتاسىندا، باتىستان شىعىسقا قاراي 0,5 م ارنايى جال قالدىرىلدى. قابىرعاعا ىرگەلەس جەردەن 3 بولمە، قازبانىڭ شىعىس جاعىنان 1 بولمەنىڭ ورنى شىقتى. قابىرعاعا ىرگەلەس سالىنعان بولمەنى قابىرعا قالىڭدىقتارى كەي جەرلەرىندە 110 سم، ەندى بەر جەرلەرىن 35 سم ارالىعىندا اۋىتقيدى. بولمە قابىرعالارىنىڭ كەيبىرەۋلەرىنىڭ سىرتىندا ارنايى جاعىلعان سىلاقتىڭ ساقتالعان بولشەكتەرى كەزدەسەدى. بولمەلەردىڭ بارلىعىنىڭ ەدەنىنەن كۇل شىقتى. №1 بولمەنىڭ قابىرعاسىنىڭ سولتسۇتىك قابىرعاسىنا جاناسا وشاق پەن الدىندا ارنايى شوق قويۋعا ارنالعان، ارنايى جاسالعان شارشى تارىزدەس شۇڭقىر شىقتى. وشاقتىڭ جالپى ديامەترى 40 سم. وشاق قابىرعاسىنىڭ قالىڭدىعى 5 سم. ال، ارنايى شوق نەمەسە كۇل قويۋعا ارعانعان شارشىنىڭ قالىڭدىعى 5-6 سم، بيىكتىگى 6 سم. 2-ءشى بولمە مەن 3-ءشى بولمەنىڭ قيىلىسقان جەرىندە ءىرى سۋفا ورنالاسقان. سۋفانىڭ ۇستىنە ۇلكەن تاندىر وشاق ورنالاسقان. سۋفانىڭ سولتۇستىگىندە تاعى ءبىر وشاق، شىعىس جاعىندا ءبىر جاعىمەن قيسايتىپ قويعان ۇلكەن قۇمىرا سەكىلدى ىدىس شىقتى. ىدىس سىنىپ، تەك جارتىسى عانا ساقتالعان. وشاقتىڭ اۋىزى سولتۇستىككە قاراتىلعان. جالپى ولشەمدەرى: سىرتقى ەنى 47 سم، ىشكى ەنى 25 سم، قابىرعالارىنىڭ ۇزىندىقتارى 10ح10 سم، جالپى ۇزىندىع 110 سم. تاندىر وشاقتىڭ جالپى ولشەمدەرى تومەندەگىدەي بولىپ شىعادى. ساقتالعان بيىكتىگى 33 سم، ەرنەۋىنىڭ ديامەتترى 50 سم، ءتۇبىنىڭ ديامەترى 65 سم، قابىرعاسىنىڭ قالىڭدىعى 2,3 سم ارالىعىندا اۋىتقيدى. قازبانىڭ سولتۇستىك بولىگىنەن 3 شۇڭقىر شىقتى. ديامەترلەرى 70ح90ح110 سم ارالىعىنداعى دوڭگەلەك تارىزدەس شۇڭقىرلاردىڭ تەرەڭدىكتەرى 15-20 سم ارالىعىندا اۋىتقيدى. قازبا I مادەني قاباتىنىڭ تەرەڭدىگىن انىقتاۋ ماقساتىندا، قازبانىڭ سولتۇستىك باتىس بۇرىشىنا ستراتيگرافيالىق شۋرف سالىندى. ولشەمدەرى 220ح110ح80 سم بولىپ كەلەتىن شۋرفتىڭ قابىرعا ستراتيگرافياسىنا قاراساق، جەردىڭ بەتكى قىرتىسىنان ماتەريككە دەيىنگى دەيىنگى تەرەڭدىگى 80 سم ەكەندىگىن بايقادىق. نەگىزگى توپىراق قۇرىلىس قابىرعاسىنىڭ قۇلاندى توپىراعى ەكەندىگى انىقتالدى. شۋرفتان شىققان ماتەريالدار نەگىزىنەن قىش بۇيىمدار. ونىڭ ىشىندە قىزىن ەرنەۋىنىڭ سىنىقتارى مەن ىدىس تۇپتەرى. بارلىعى دەرلىك ارنايى شارىقتا جاسالىپ، ساپالى كۇيدىرىلگەن. قازبا I شىققان ماتەريالدار نەگىزىنەن تۇرمىستىق جانە شارۋاشىلىق ماقساتتا پايدالانعان قىش بۇيىمدار، وزەننىڭ جۇمىر جانە جاقپارلى-قاتپارلى تاستارى، ارنايى وڭدەلگەن تاستار، ءدان ۇككىشتەر مەن ءدان ۇگۋگە ارنالعان توقپاق تاستار. قازبا I شىققان تاستاردى سىرتقى پىشىندەرى قۇرىلىمىنا قاراپ، تاۋ تاسى جانە وزەننىڭ جۇمىر تاسى دەپ ەكىگە ءبولىپ سيپاتتاما بەرۋدى دۇرىس دەپ ۇيعاردىق. تاۋ تاستارىن كوبىنىسىنە جاقپارلى بولىپ كەلۋىنە بايلانىستى قۇرىلىسقا پايدالانعان. ال، وزەن تاستارى كوبىنە تۇرمىستىق-شارۋاشىلىق ماقساتتا پايدالانىلعان.
2016 جىلى ورتاعاسىرلىق جايپاق قالاسىن زەرتتەۋ جۇمىستارى ءوز جالعاسىن تاپتى. ارحەولويالىق قازبا جۇمىستارى نەگىزىنەن قالانىڭ ىشكى ورتالىق بولىگى مەن سىرتقى شارۋاشىلىق ايماعىنا جۇرگىزىلدى.
ناتيجەسىندە بۇعان دەيىن زەرتتەلگەن اسۋساي، قوسكەلىنشەك قالالارىنان انىقتالعان قۇرىلىستارمەن ۇقساس جانە وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بار قۇرىلىس ورىندارى، تۇرمىستىق زاتتار تابىلدى (سۋرەت-10,11,12,13).
قازبا I. جايپاق قالاسىنىڭ سولتۇستىك باتىس قابىرعاسىنا جاقىن جەردەن، كولەمى 30ح10 ەتىپ ءتۇسىرىلدى. قازبا جۇمىستارى بارىسىندا، جەكەلەگەن قۇرىلىس ورىندارىن انىقتالعانىمەن، مادەني قابات جەر بەتىنە جاقىن بولعاندىقتان، ءارى قالانىڭ ورتاسىندا ءبىر كەزدەرى ەگىن سالۋ ماقساتىندا سۋ جىبەرگەندىكتەن، كوپشىلىگى بۇلىنۋگە ۇشىراعان. قازبا بارىسىندا ەكى ۇلكەن بولمە ورنى انىقتالدى. ءبىرىنشى بولمەنىڭ وڭتۇستىك شىعىس بۇرىشىنا سازدان ورنەكتەپ جاساعان وشاق اشىلدى. وشاقتىڭ ماڭىندا وتقا كۇيگەن قىش ىدىس سىنىقتارى، ونىڭ ىشىندە قازان ەرنەۋلەرى وتە كوپ شىقتى. ەكىنشى بولمە قالانىڭ سولتۇستىك قابىرعاسىنا ىرگگەلەس ايماقتان تابىلدى. ءبىر قىزىعى بولمە ىشىندە قابىرعالارى ءبىرشاما ساقتالعان تاندىر وشاق پەن ونىڭ الدىنا ارنايى جاسالعان پليتا تابىلدى. ءدال مۇنداي كورىنىس 2015 جىلى قالانىڭ وڭتۇستىك قابىرعاسىنا جاقىن ماڭنان اشىلعان بولمەدەن شىققان بولاتىن. تابىلعان كەراميكالىق بۇيىمداردىڭ دەنى ارنايى شارىقتا جاسالعان. اراسىندا قولمەن جاپسىرىلىپ جاسالعاندارى دا كەزدەسەدى.
قازبا II. جايپاق قالاسىنىڭ سىرتىندا، شارۋاشىلىق ايماعىندا جۇرگىزىلدى. الدىن الا انىقتاۋ ءۇشىن سالىنعان شۋرفتىڭ ستراتيگرافياسىنان بايقاعانىمىز، مادەني قاباتتىڭ تەرەڭدىگى 50-60 سم-گە دەيىن جەتەدى. قازبا كولەمى 15ح15 ەتىپ ءتۇسىرىلدى. قازبا ناتيجەسىندە ءبىر-بىرىمەن جالعاسقان 4 بولمەنىڭ ورنف انىقتالدى. ءبىرىنشى بولمەنىڭ ەدەنى جاقسى ساقتالعان. بولمەنىڭ ورتالىق بوىلىگىندە، ۇزىننان قۇلاعان، بىراق وتقا كۇيگەن بورەنەنىڭ ءىزى بايقالادى. بولمەنىڭ ىشىندە بىرنەشە شۇڭقىر شىقتى. ناقتى قانداي ماقساتتا جاسالعانى ازىرشە بەلگىسىز. تابىلعان جادىگەرلەردىڭ ىشىندە حۇم سىنىقتارى، قازان ەرنەۋلەرى مەن شىراعدان سىنىقتارى كەزدەسەدى. ەكىنشى بولمە، ءبىرىنشى بولمەمەن ورتاق قابىرعا ارقىلى جالعاسادى. ەكىنشى بولمەنىڭ باتىس قابىرعاسىنا كولەمى 3ح1,5 م سۋفا، ونىڭ جانىندا اسا ۇلكەن ەمەس ەكى تاندىر وشاق قاتار ورانالاسقان. تاندىر وشاقتاردىڭ ديامەترلەرى 35ح40 سم ارالىعىندا. بۇل بولمەدەن اسا كوپ كەراميكالار شىعا قويمادى. ءۇشىنشى بولمەدەن قابىرعاعا جاناسا سالىنعان تاندىر مەن ونىڭ الدىنا تۇسىرىلگەن پليتا انىقتالدى. تاندىردىڭ قابىرعاسى ناشار ساقتالعان. تاندىردىڭ اۋىزى ورنەكتەلە جاسالىپ اياقتالعان. ءتورتىنشى بولمەدەن ءبىر-بىرىنە جالعاستىرىلا سالىنعان ەكى تاندىر وشاق تابىلدى. مۇنداي ءبىر-بىرىنە تىركەسە سالىنعان تاندىر وشاقتار، العاشقى زەرتتەلگەن قالالاردان كەزدەسپەگەن بولاتىن. جايپاق قالاسىنىڭ سىرتىنداعى شارۋاشىلىق ايماعىنا جۇرگىزىلگەن ارحەولوگيالىق زەرتتەۋ جۇمىستارى بارىسىندا، قالانىڭ ماڭىندا قونىستىڭ وتە كوپ بولعاندىعى انىقتالدى.
جايپاق قالاسىنا جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋ جۇمىستارى بارىسىندا وتە كوپ مولشەردە قىش بۇيىمدار مەن مال سۇيەكتەرى تابىلعانىن جوعارىداعى مالىمەتتەر دالەلدەيدى. ءبىز جوعارىدا سول قىش بۇيىمدار مەن مال سۇيەكتەرىنە عىلىمي سيپاتتاما بەرىپ، جىكتەپ، سارالاۋعا تىرىستىق. ءبىر ەرەكشەلىگى جايپاق قالاسىنىڭ قىش ىدىستارىندا، بۇعان دەيىن ءبىزدىڭ ەكسپەديتسيا تاراپىنان اسۋساي، قوسكەلىنشەك قالالارىنا جۇرگىزگەن زەرتتەۋ جۇمىستارى بارىسىندا تابىلعان قىش بۇيىمداردان ازداپ ايىرماشىلىقتار بايقالادى.
بىرىنشىدەن، جايپاق قالاسىنان تابىلعان قىش بۇيىمدار سانىنىڭ مولدىعى. بۇعان دەيىنگى زەرتتەۋلەردەن مۇنداي از قازبا كەزىندە مۇنداي كوپ مولشەردە قىش بۇيىمدار كەزدەسپەگەن بولاتىن.
ەكىنشىدەن، قىش ىدىستارمەن قاتار، تۇرمىستىق-شارۋاشىلىق ماقساتتاعى قىش بۇيىمدار سانى ارتقانىن كورە الامىز.
ۇشىنشىدەن، تەمىر بۇيىمدار سانى ءبىرشاما ارتىپ وتىر.
تورتىنشىدەن، مال سۇەكتەرىنىڭ مولشەرى الدىڭعى زەرتتەۋ نىساندارىنان تابىلعان مال سۇيەكتەرىنە قاراعاندا، ءبىرشاما ارتقان. مىنە وسىنداي ەرەكشەلىكتەرىنە قاراپ، سونىمەن قاتار قالا قۇرىلىسى مەن شارۋاشىلىق ايماعىنىڭ الىپ جاتقان اۋماعىنىڭ كەڭدىگىنە قاراپ، جايپاق قالاسى قاتارداعى كەرۋەن ساراي نەمەسە شاعىن قالا ەمەس، حالىق تىعىز قونىستانعان، ءبىرشاما ۇساقىت ءومىر سۇرگەن، وزىنە ءتان يررەگاتسيالىق جۇيەلەرى بار، جەرلەۋ ورىندارى مەن شارۋاشىلىق ايماعى بار ءىرى قالا دەپ اتاۋعا ابدەن بولادى.
زەرتتەۋ ماتەريالدارىن تالداي كەلە، قورىتىندا جاسايتىن بولساق، جوڭعار قاقپاسىن حالىقارالىق ساۋدا جولىنىڭ ءبىر تارماعى دەپ قانا قاراۋ ازشىلىق ەتەدى. سەبەبى، سوڭعى جىلدارداعى زەرتتەۋ جۇمىستارى ايقىنداعانداي، اتالعان ايماقتا بىرنەشە تارماقتا تىزبەكتەلە ورنالاسقان ورتاعاسىرلىق قالالار، كەرۋەن سارايلار جانە ۋاقىتشا قونىستار كوپتەپ كەزدەستى. تاريحي ەسكەرتكىشتەردى زەرتتەۋ بارىسىندا، ونداعى ماتەريالدار، ونىڭ ىشىندە قۇرىلىس جۇيەسىندەگى وزىندىك ەرەكشەلىكتەر، ءارى ولاردىڭ ۇزاق قولدانىستا بولعاندىعى، سونىمەن قاتار تۇرمىستىق ماتەريالداردىڭ دا ايماقتىق ەرەكشەلىكتەرگە باي بولعاندىعى، ولكەدەگى ورتاعىسرلىق وركەنيەتتىڭ دامىعاندىعىن كورسەتەدى. ءبىز زەرتتەگەن ورتاعاسىرلىق اسۋساي، قوسكەلىنشەك، جايپاق قالالارىنان وتە كوپ تاندىر وشاقتار كەزدەسىپ وتىر. ءتىپى ءبىر بولمەدە جەتى، كەيدە سەگىز تاندىر وشاق شىقتى. بۇل اتالعان قالالاردىڭ حالىقارالىق ساۋدا جولىندا ەرەكشە ماڭىزعا يە بولعاندىعىنىڭ ءبىر دالەلى. دالالىق بارلاۋ جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىندە انىقتالىپ وتىرعان جيىرماعا جۋىق ورتاعاسىرلىق قالالار ءبىر-بىرىنەن اسا الشاق ورنالاسپاعان. شىعىستىق ولشەممەن الساق 2-3 فارساق بولادى. بۇل سول كەزەڭدەگى تۇيە ءجۇرىسىنىڭ كۇندەلىكتى ءجۇرىس قاشىقتىعى. قالالاردىڭ مۇنداي اراقاشىقتىقتا ورنالاساۋى، ءوزارا تىعىز قارىم-قاتىناستا بولعاندىعىن دالەلدەي تۇسەدى. قازاق جەرىندە وڭتۇستىك ولكەلەردەن باستالىپ، جەتىسۋدا تارماقتالاتىن ورتاعاسىرلىق قالا مادەنيەتى جەتىسۋدىڭ سولتۇستىك شىعىس بولىگىندە، جوڭعار قاقپاسىنا دەيىن ءوز جالعاسىن تاباتىنى انىقتالىپ وتىر.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق كىتاپحاناسىندا «الماتىنىڭ مىڭجىلدىق تاريحى: ارحەولوگيا جانە جازبا دەرەكتەرى» اتتى حالىقارالىق عىلىمي- تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيا ءوتتى. الماتى قالالىق ىشكى ساياسات باسقارماسىنىڭ قولداۋىمەن «ادىرنا» ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق بىرلەستىگى ۇيىمداستىرعان جيىندا تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ابدەش تولەۋباەۆ اتالعان تاقىرىپتا بايانداما جاسادى. باياندامانىڭ جازباشا نۇسقاسىن وقىرمان قاۋىمنىڭ نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز.
ءا.ت. تولەۋباەۆ، ت.ع.د. پروفەسسور
ر.س. جۇماتاەۆ، قازۇۋ PhD دوكتورانتى
م.س. شاعىرباەۆ، قازۇۋ ماگيسترى
پايدالانعان ادەبيەتتەر:
- گۋلياەۆ س.و. و درەۆنوستياح، وتكرىۆاەمىح ۆ كيرگيزسكوي ستەپي // ۆەستنيك رگو.، 1853. چ. 8, وتد. 7.
- ۆاليحانوۆ چ.چ. يزبراننىە پرويزۆەدەنيا / پود رەداكتسيەي ا.ح.مارگۋلانا. الما-اتا، 958.
- ابراموۆ ن.ا. الماتى يلي ۋكرەپلەنيە ۆەرنوە س ەگو وكرەستنوستيامي // زاپيسكي رۋسسكوگو گەوگرافيچەسكوگو وبششەستۆا پو وبششەي گەوگرافي – سپب.، 1867. ت.1. س. 255-268; ابراموۆ ن.ا. درەۆنيە كۋرگاني ي ۋكرەپلەنيە ۆ سەميپالاتينسكوي ي سەميرەچەنسكوي وبلاستياح // يزۆەستيا راو. 1873, ت. 8, ۆىپ. 1. س. 59-63.
- فيشەر گ.ۆ. وزەرو بالحاش ي تەچەنيە ر. يلي وت ۆىسەلكا يليسكوگو دو ەە ۋستەۆ // زاپيسكي زاپادنو-سيبيرسكوگو وتدەلەنيا رۋسسكوگو گەوگرافيچەسكوگو وبششەستۆا. 1884. ت. VI.
- فلورينسكي ۆ.م. توپوگروفيچەسكيە سۆەدەنيا و كۋرگاناح سەميپالاتينسكوي ي سەميرەچەنسكوي وبلاستەي // يزۆەستيا تومسوكوگو ۋنيۆەرسيتەتا. تومسك، 1898. ت.1.
- بارتولد ۆ.ۆ. وتچەت و پوەزدكە ۆ سرەدنيۋيۋ ازيۋ س ناۋچنوي تسەليۋ 1893-1894 // سوچينەنيا. م.: ناۋكا گرۆل، 1966. ت.IV.
- كاستانە ي.ا. درەۆنوستي كيرگيزسكوي ستەپي ي ورەنبۋرگسكوگو كرايا // تۋردى ورەنبۋرگسكوي ۋچەنوي ارحيۆنوي كوميسسي. ورەنبۋرگ، 1910. ۆىپ. 22.
- بەرنشتام ا.ن. ارحەولوگيچەسكيە رابوتى ۆ كازاحستانە ي كيرگيزي. ۆدي. 1939, №4 ستر. 169—181. ەگو جە. پروشلوە رايونا الما-اتا. 1948. سبورنيك.تر. سەميرەچ. ارحەول. ەكسپەديتسي «چۋيسكايا دولينا»، ميا، 14,
- حودجيكوۆ ك. درەۆنەيشيە پامياتنيكي سەميرەچيا // ترۋدى كازاحسكوگو ناۋچنو-يسسلەدوۆاتەلسكوگو ينستيتۋتا ناتسيونالنوي كۋلتۋرى. ا.-م.، 1935. ت.1.
- اگەەۆا ە.ي. نوۆىە داننىە پو ارحەولوگي سەميرەچيا // كراتكيە سووبششەنيا ينستيتۋتا يستوري ماتەريالنوي كۋلتۋرى. م.، 1960. ۆىپ. 80.
- ارحەولوگيچەسايا كارتا كازاحستانا. الما-اتا، 1960.
- بايپاقوۆ ك.م. راننەسرەدنەۆەكوۆىە گورودا ي پوسلەنيا سەميرەچيا يزۆەستي ان كازسسر سەريا وبششەستۆەننايا. 1966. № 2.
- بايپاقوۆ ك.م.، ساۆەلەۆا ت.ۆ.، چانگ ك. سرەدنەۆەكوۆىە گورودا ي پوسەلەنيا سەۆەرو-ۆوستوچنوگو جەتىسۋ. يزدانيە ۆتوروە، دوپولنيتەلنوە. – الماتى: 2005. – 188 س.، ۆكلەيكا
- تولەۋباەۆ ءا.ت.، تالەەۆ د.ءا.، وماروۆ ع.ق.، شاعىرباەۆ م.س. الاكول جاعالاۋىنداعى اسۋساي قالاشىعىندا 2012 جىلى جۇرگىزىلگەن ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارى // قر ۇعا حابارلارى. – قوعامدىق جانە گۋمانيتارىق عىلىمدار سەرياسى. 5 (297). – قىركۇيەك-قازان. – 2014 ج.
- تولەۋباەۆ ءا.ت.، شاعىرباەۆ م.س. جەتىسۋ الاتاۋى مەن تارباعاتاي اراسىنداعى ورتا عاسىرلىق ەسكەرتكىشتەردىڭ تاريح-حرونولوگيالىق سيپاتتاماسى // «ارحەولوگيا جانە ەتنولوگياداعى مادەنيەتتەر ساباقتاستىعى ماسەلەسى» اتتى تاقىرىپپەن وتەتىن ءداستۇرلى «ءVى ورازباەۆ وقۋلارى» رەسپۋبليكالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيا ماتەريالدارى. – 25 ءساۋىر. – 2014 ج.
