2020 jyldyŋ 28 jeltoqsan künı Qaratöbede köpten kütken jaŋa ǧimarattyŋ aşyluy boldy. Alaştyŋ siezı ötken kielı jerde, Alaş arystaryna jäne Qazaqstannyŋ batys öŋırıne keŋınen tanymal jurnalist, ölketanuşy Qaiyrjan Hasanovtyŋ qūrmetıne Qaratöbede Alaş jäne Qaiyrjan Hasanovtyŋ tarihi-ölketanu muzeiı saltanatty türde aşyldy. Būl ǧimarat köp nysannyŋ bırı emes, bıregeiı bolaryna senımdımız. Muzei bop boi kötergen būl nysan künı keşe halyq igılıgıne jol artty.
Qaiyrjan Hasanov Batys Qazaqstan oblysyna belgılı Qazaqstannyŋ qūrmettı jurnalisı, Qaratöbe tarihyn zerttep, qaǧaz betıne tüsırıp ketken ölketanuşy. Ūldary da elge syily azamattar. Qaiyrjan Hasanovtyŋ Erjan men Nūrjan atty ūldary äkesınıŋ baǧyt-baǧdarymen, körsetken sara jolymen önegelı de halyq igılıgı üşın köp jyldan berı türlı mesenattyq jobalar jasap keledı. Sondai jobanyŋ bıregeiı Alaş siezı ötken jerdı odan ärı ūlyqtau, Qaiyrjan Hasanovtyŋ eŋbekterın öskeleŋ ūrpaqqa jetkızu, därıpteu maqsatynda 2018 jyly jerlester forumynda tuǧan jerge saiabaq salamyz degen Erjan Qaiyrjanūly jergılıktı jaqsylarmen aqyldasa kele, 2019 jyldyŋ tamyz aiynda muzeidıŋ ırgetasyn qalasa, mıne, bügın osy muzei esıgın aiqara aşty.
Muzei negızın qalauşy Erjan men Nūrjan Hasanovtardyŋ şaqyryp ūiymdastyruymen būl şaraǧa Qostanai qalasynan Qostanai oblystyq Y. Altynsarin memorialdyq muzeiınıŋ direktory Ospanov Marǧūlan Baqytbekūly, Ybyrai Altynsarin eŋbekterın nasihattauşy Quanova Roza Qarataiqyzy, Astanadan «Egemen Qazaqstan» gazetınıŋ tılşısı Beken Qairatūly, tarihşy ǧalym, alaştanuşy Süleimenova Dämetken Dosmūhanqyzy arnaiy keldı.
Saltanatty aşylu räsımı audan äkımınıŋ qūttyqtau sözımen bastalyp, Qaiyrjan Hasanovtyŋ ūly Erjan Qaiyrjanūlynyŋ sözımen jalǧasty.
Muzeidıŋ saltanatty lenta qiiu räsımıne Qaiyrjan Hasanovtyŋ jary Hasanova Yrysty Käkımqyzy, audan äkımı Asantaev Janat Asylhanūly, tarihşy ǧalym, alaştanuşy Süleimenova Dämetken Dosmūhanqyzy, Qaratöbe audanynyŋ qūrmettı azamaty, ölketanuşy Tılekqabyl Saǧynov qatysty.
Muzei 500 şarşy metr kölemde, ülken körme men şyǧarmaşylyq zalynan, Alaş zalynan, Qaiyrjan Hasanov zalynan jäne Tölegen İmanǧaziev atyndaǧy mäjılısın zalynan tūrady.
Muzeidıŋ kıre berısınde körermenderdı muzeidıŋ negızın qalauşy Erjan jäne Nūrjan Qaiyrjanūly Hasanovtardyŋ «mäŋgılık täuelsız eldı mūrat tūtqan Alaş arystarynyŋ siezı ötken kielı jerde ırgetasy qalanǧan būl muzei Alaş mūrasyn nasihattaityn, Qaratöbe öŋırınıŋ tarihyn tügendep, keleşek ūrpaqqa mūra etıp qaldyrǧan Qaiyrjan Hasanovtyŋ eŋbekterın jinaqtaǧan tarihi oryn bolady degen senımmen tuǧan elge, Alaş ūrpaǧyna arnaǧan syiymyz» degen tılegımen qarsy alady.
Sol postament üstınde, joǧaryda tūrǧan qazaqy oiuy bar şaŋyraq, ol jai şaŋyraq emes, «Alty Alaş» ūǧymyn beretın alty tarmaǧy bar şaŋyraq, Alaş bırıksın degen oimen jasalǧandyǧyn jetkızdı muzeidıŋ negızın qalauşylar.
Erjan Qaiyrjanūly elımızdıŋ kök bairaǧy tüstes muzeidıŋ logotipı qazaq elınıŋ tūtastyǧyn bıldıretını turaly aityp berdı.
Kelgen qonaqtarǧa zamanaui ürdıste jasalǧan sifrlandyrylǧan, interaktivtı aqparattyq terminal – ämbebap-transfomer tanystyryldy. Būl keşen beine tüsırılım nemese suretterdı öz yŋǧaiyŋyzǧa keltırıp qarauǧa arnalǧan. Işınde Alaş arystary turaly mälımet, Qaratöbede ötken siez turaly, Qaiyrjan Hasanovtyŋ mūrasyn elektrondy jinaqtaǧan özge de qyzyqty mälımetterge toly.
Kelgen qonaqtar Alaş zalynda Alaş ziialylary, sonyŋ ışınde Künbatys Alaşorda turaly derektermen tanysyp, ortada tūrǧan eskı «mersedes» avtomobil maketın qyzyǧa qarady. Kezınde Qūryltai jinalysy müşelerınıŋ komitetı (KOMUCh) Alaşorda ükımetımen saiasi jäne äskeri odaq qūryp, Alaş äskerıne kömek körsetken. Būlar Batys Alaşordaǧa arnaiy ekı «Mersedes» avtokölıgın bergen. El ışınde sol ekı maşinanyŋ bıreuıne Batys Alaşorda qūjattaryn tiep, ülken kiızderge jylqy maiyn jaǧyp, maşinany soǧan orap kömgen degen aŋyz bar. Būl – sol kezdegı Batys Alaşorda ökılderı mıngen «Mersedes» avtokölıgınıŋ maketı muzei körermenderıne erekşe äser qaldyrdy.
Eŋ bastysy osy avtomobil maketıne qarap, sol kezdegı alaştyqtardyŋ amalsyzdan bar qūjattardy tyǧyp kömgen degen aŋyzǧa ilanasyŋ. Endı osy avtomobil jerge kömılgen jerınen tabylsa, qanşa tarihtyŋ aqtaŋdaq betterı aşylary aiqyn. Älı de aqtaŋdaqtarymyzdyŋ aşylmaǧan betterı baryn eskı salatyn maket. Erjan Qaiyrjanūly būl avtomobildıŋ osyndai maketın taŋdaudyŋ özıne Mersedes markasyn XX ǧasyrdyŋ basynda avtomobilderın qarap, zerttep, ülgısın jasatqanyn jetkızdı.
Muzei eksponatyndaǧy «Qaratöbe siezı» ötken meşıttıŋ maketı öte erekşe jasalǧan. Būl makettı jasauda naqty derekter iaǧni üidıŋ syrtqy pışını men töbe biıkıgı saqtalǧan üidıŋ tehnikalyq qūjattaryn arnaiy tauyp, syrtqy ölşemderıne sondai tyŋ derekterdı qoldanylǧany turaly aityldy. Būl makettıŋ erekşelıgı, terezesınen üŋılseŋ, sol kezde ötken Qaratöbe siezınen körınıs körıp, 3D közıldırıgımen däl sol kezge, sol jerde tūrǧandai sezınuge bolady.
Qaiyrjan Hasanov zalyn tamaşalaǧan qonaqtar Qaiyrjan Hasanovtyŋ ömırbaiany men eŋbek joldarymen tanysty. Būl zalda köptegen tarihi suretter men beinematerialdardy köruge bolady. Qaiyrjan Hasanovtyŋ jeke kabinetınıŋ suretı, jeke tūtynǧan zattary barlyǧy sol jerde.
Osy zalda Qaiyrjan Hasanovtyŋ jurnalistık, ölketanuşylyq zetteulerınıŋ ızımen jasalǧan Qaratöbenıŋ kielı jerlerlınıŋ interaktivtı AR-kartasy tūr (AR-tolyqtyrylǧan şyndyq nemese dopolnennaia realnost). Būl innovasiialyq şeşımdı kartaǧa arnaiy baǧdarlamasy bar planşet pen ūialy telefondy jaqyndatsaŋyz, tömendegı jerler turaly mälımet alyp, Qaiyrjan Hasanovtyŋ eŋbekterıne sılteme aluǧa bolady. Būl kartada Mūhit Meralyūly ziraty, Däuqara batyr qorymy, Qaratau bi kesenesı,Ūzaq küişı kesenesı jäne taǧy da basqa kielı jerler turaly materialdar bar. Būl kartanyŋ tanystyrylymynda osy kartany aqparattyq tehnologiialarmen jasaqtaǧan kompaniia ökılı Ǧabdollaev Däuren Ǧarıpūly Batys Qazaqstan oblysynda joq qūrylǧy osy muzeige bırınşı bolyp qondyrylǧanyn aityp öttı. Jalpy būl muzei zamanaui tehnologiialyq qūrylǧylarmen jabyqtalǧanyn aiqyn köruge bolady.
Ortadaǧy körme zalynda barlyq qonaqtar Qostanai oblystyq Y. Altynsarin memorialdyq muzeiınen arnaiy kelgen jyljymaly körmesımen tanysty.
Körme zalynda Qaratöbenıŋ tabiǧaty, belgılı tūlǧalary, Qaiyrjan Hasanovtyŋ janūiasynyŋ suretterı ılıngen. Körme zaly jyljymaly, jaŋartylyp tūratyn gollandiialyq qūrylǧydan jasalǧanyn tanystyruşylar atap öttı. Būl zal tek körme emes, şyǧarmaşylyq jäne basqa da mädeni keşterdı ötkızuge arnalǧan.
Suretter körmesınen keiın qonaqtar Tölegen İmanǧaziev atyndaǧy mäjılıs zalyna öttı.
Şamamen 150 şarşy metr mäjılıs zalynda şaǧyn döŋgelek üstel ötıp, audan äkımı Jannat Asylhanūly Asantaev Qaiyrjan Hasanovtyŋ jūbaiy Yrysty Käkımqyzyna şapan jauyp, tılegın bıldırdı. BQO äkımı Ǧali Esqalievtıŋ Alǧys hatyn Erjan Qaiyrjanūlyna saltanatty türde tabystady. Audan äkımı atynan alystan kelgen qonaqtarǧa da alǧys hattar tabystaldy.
Mäjılıs zalynda ötken döŋgelek üstelde «Egemen Qazaqstan» gazetınıŋ tılşısı, jurnalist Beken Qairatūly, Qostanai oblystyq Ybyrai Altynsarin memorialdyq muzeiınıŋ direktory Ospanov Marǧūlan Baqytbekūly, tarihşy ǧalym, alaştanuşy Süleimenova Dämetken Dosmūhanqyzy, aqyn Şolpan Batyrqyzy Qydyrniiazova, Mūhitov Abai Şynybekūly, jurnalist-fotograf, Qaiyrjan Hasanovtyŋ şäkırtı Rafhat Halelov, BQO muzeiınıŋ direktorynyŋ orynbasary Berıkqalieva Ajar Berıkqaliqyzy söz söiledı.
Şolpan Batyrqyzy öz sözınde «däl qazır bır rahat sezımge bölenıp otyrmyn, sebebı qasiettı Qaratöbede el qadırın bıletın, jer qadırın bıletın, söz qadırın bıletın, öz qadırın bıletın ūrpaq tärbielenıp, tarihtyŋ tylsymyna süŋgi alatyn, bosqa uaqyt ötkızbeitın, bosqa köpırıp söz aitpaityn, ıspen ǧana ainalysatyn ūrpaq öskenınıŋ kuäsı bolyp otyrmyz, men üşın būl muzeidıŋ salynuy Qaratöbe öŋırı tarihynyŋ altyn taŋbasy soǧylǧanynyŋ aiǧaǧy» dep osy muzeidı tuǧan jerge tartu etken Qaiyrjan Hasanovtyŋ balalaryna öz rizaşylyǧyn bıldırdı.
Söz alǧan qonaqtar muzeidıŋ aşyluymen qūttyqtap, tılekterın joldady.
Keş soŋynda Erjan Qaiyrjanūly kelgen qonaqtarǧa alǧysyn bıldırıp, estelık syilyqtar tabystady. Muzei negızın qalauşy retınde, osy muzeidıŋ barlyq simvolikalaryn, erekşelıkterın tüsındırıp, bügıngı künge jetıp, saltanatty aşyluyna at salysqan azamattardyŋ barlyǧyna alǧysyn bıldırdı. Muzeidıŋ negızın qalauşylardyŋ bırı, şetelde bolyp, saltanatty aşyluyna qatysa almaǧan Nūrjan Qaiyrjanūlyna da jerlesterı alǧystaryn jaudyrdy.
Alaş arystaryn ūlyqtaityn, tarihyn zerdeitın jäne el tarihyn jazyp ketken, artyna mol mūra qaldyrǧan Qaiyrjan Hasanovtyŋ eŋbekterın bır jerge jinaqtap, keiıngı ūrpaqqa sol mūrany sabaqtastyqpen jetkızu maqsatyn közdegen kielı orynǧa ainalsyn degen ızgı nietpen tuǧan jerge tartu etılgen būl syi el igılıgı üşın jasalǧan asyl qūndylyqtardyŋ bırı bop qalary aiqyn.
Rita Sūltanǧalieva,
M. Ötemısov atyndaǧy BQMU qauymdastyrylǧan
professory, filologiia ǧylymdarynyŋ kandidaty
