Jalpy qalalardyń paıda bolýy tarıhı kategorııa. Qalalar adamdardyń kópshoǵyrlanǵan turaqty mekeni bolyp, onda saıası basqarýshy, saýda jáne óndiris, rýhanı oryndardyń ortalyqtary ornalasqan. Alǵashqy qalalardyń negizgi b.z.b. 4-1 myńjyldyqtarda Azııa jáne Afrıka qurlyqtaryndapaıda bolǵan (1.B.545). Tarıhı osy kezenderde Ortalyq Azııada da iri-iri turaqty mekender bolyp,olardyń keıbiri damyp, úlkendi-kishili qalalarǵa ashylǵyn. B.z.b. I ǵasyrynda ómirsúrgen grek georafy Strabon: «Baktrııanyń arǵy jaǵynda myńdaǵan qalalar bar» - dep tekke aıpaǵan (2.B.78).
B.z.b. bir myńynshy jyldarynda tarıhqa belgili Baktrııa qalasy Amýdarııanyń joǵarǵy aǵysynda ornalasqan,ǵulama Strabon osy kúngi Ózbekstan, Tájikstan jáne soltústik Aýǵanstan jerlerinde Baktrııanyń shyǵys, soltústik aımaqtarynda qala dárejesine jetken belgili mekenderdiń bolǵanyn baıandaǵan. HH ǵasyrda arheologtar Strabon aıtqan kóptegen antıkalyq qalalardy Ortalyq Azııa jerinen taýyp, olardy zerttep keledi.Ortalyq Azııada uzaq jyldar boıy keshendi ekspedıııalar arheologııalyq zertteý jumystaryn júrgizdi. S.P.Tolstov basqarǵan «Keshendi Horezm arheologııalyq -etnografııalyq ekspedıııasy» (1930-1975jj.); Á.H.Marǵulannyń «Ortalyq Qazaqstan ekspedıııasy (1950-1980 jj.); S.V.Kıselev, A.P.Okladnıkov «Altaı, Monǵolııa arheologııalyq ekspedıııasy»; Ózbekstan Respýblıkasynyń «Arheologııa ınstıtýty» jáne t.b. ǵylymı ınstıtýttar Ortalyq Azııaaımaǵynda ár túrlitarıhıkezeńderge jatatyn eskertkishterdizerttep, atarıhqa súbeli úlesin qosyp, Ortalyq Azııanyń avtohtondyq etnıkalyq quramynyń tarıhyna úlken ózgerister engizdi.
Uzaq jyldar Ortalyq Azııa jerindegi eskertkishterdi zertteý barysynda arheologtar osy óńirden tas, qola, temir jáne ortaǵasyrǵa jatatyn arheologııalyq eskertkishterdi ashty. Olardyń nátıjesinde tom-tom bolǵan eńbekter jaryq kórdi. Mine, osy arheologııalyq zertteýlerdiń nátıjesine jáne jazba derekterge súıenip, halqymyzdyń shynaıy tarıhyn jazýymyz búgingi kúnniń talaby.
Solaı bolsa, Almaty qalasynyń jasyn belgileýde de ǵylymjetistikterine súıenýimiz qajet.Ortalyq Azııada tarıhı mángeıe arheologııalyq arhıtektýralyq eskertkishter óte kóp. Olar birtindepIýNESKO tizimine engizilip jatyr. Taıaýda osy álemdik uıymnyń qararyna Almaty qalasy dakirdi. Endi Almaty qalasynyń jasyn belgilep, ony saltanatty mánde merekeleý úshin kóp jumystar atqarylyp jatyr. Osy jaǵdaıda tarıhqa ústirt qaraıtyn eýroentrıstik kózqarastan arylmaı júrgen keıbir ǵalymdar, 1979jyly Almatydaǵy «Pogranýchılıeniń» ornynan tabylǵan HIII ǵasyrda soǵylǵan eki kúmis tıyn (moneta) (3. B. 13.) negizine súıenip, Almaty shaharynyń jasy 1000 jyldep belgiledi.Monetalardyń soǵylǵan jyly qalanyń paıda bolǵan jyly dep boljaýdyń ózi aqylǵa syımaıdy. Oǵan deıin bul qala qansha ǵasyr ómir súrip, onyń osip, órkendegen, saıası, ekonomıkalyq jáne mádenı ortalyqqa aınalǵan keıin óz aqshasyn shyǵarǵan bolýy tıis. Almatynyń jasy 1000 jyl dep merekeleýdiń negizgi joq. Almaty antıka zamanda negizi salynǵan kóne qala ekenin dáleldeıtin artefaktilerge toqtalaıyq. Jer jánnaty Jetisý óńirinde ornalasqan antıkalyq qala osy kúngi Almatydan arheologtar 24 eskertkish ashty. Olardan 10 –ǵa jýyq turaqty qonystyń orny, 14 shaqty oba (qorǵandar)(3. B.21) ashyldy. Osy ashylǵan jánezerttelgen eskertkishter ornynan ártúrli tarıhı kezenderde turmys tirshilikte qoldanylǵan jádigerler tabyldy. Atap aıtsaq, b.z.b. III-II myń jyldyqtaryna jatatyntas quraldar, qola buıymdar, qoladan jasalǵanshotbalta, balǵalar jáne t.b.; b.z.b. IH-VIIIǵǵ. Terenqara, Boraldaı (b.z.d. VII – b.z.I ǵ.) qonystarynan tabylǵan taǵy da basqa jádigerler; b.z.d.IV- IIIǵǵ. jatatyn úsh aıaqty qazandar; IV- IIIǵǵ. tıesili altyn buıymdar, qola buıymdar jáne t.b. jetkilikti mólsherde tabyldy.
Almaty shahary jerinen tabylǵan baı artefaktiler «Drevnostı Almaty» (2005); «Istorııa Almaty» T.1. 2006); «Istorııa Almaty v dokýmentah» (2008) atty kitaptarda baıandalǵan. Bizdiń toqtalǵan artefaktiler osy kúngi Almaty qalasynyń ornynda antıkalyq dáýirlerde ómir súrgen babalarymyzdyń tarıhynan habar beredi.
Qola dáýirinde Jetisý óńirinde qalamyzdyń turǵan jerinde turaqty meken qurǵan babalarymyz Almatynyń negizin qalaǵan. Alǵashqy kezinde kishigirim qonys bolǵanymen, keıin birte – birte úıkeıtip damı bergen. Onyń damýyna ústinen ótetin «Uly jibek» joly aıryqsha áserin tıgizgen. B.z.b. II ǵasyrynda Uly jibek joly Qytaıdan bastalyp, batysqa qaraı júrip, osy kúngi Qazaqstan, Qyrǵyzstan, Ózbekstan, Tájikstan, Túrkmenistan jeri arqyly Jerorta teńiziniń shyǵys jaǵalaýyndaǵy Damask, Tır qalalaryna deıin barǵan. Osy joldyń boıynda kerýender toqtaıtyn úlkendi- kishili turaqty mekender, saraılar bolǵan. Sondaı mekenderdiń biri Almaty bolǵany sózsiz.
Qazirgi egemen elimizdiń ońtústik – shyǵys jaǵymen Uly Jibek jolynyń jelisi ótken (4.SIE.T.3.B.147-148). Ol - Qytaıdan bastalyp, Batysqa qaraı tartylǵan Uly joldyń jelisi. Jibek joly Shyǵys Túrkistanda eki tarmaqqa bólingen. Birinshisi – Ońtústik te, ekinshisi – Soltústik tarmaq. Biri Qashqar qalasyn basyp ótip, Jarkent qalasyna kelgen. Jarkent keshegi keńes zamanynda Panfılov de ataldy. Endi óziniń tarıhı ataýyn alyp, Jarkent boldy. Al ońtústik tarmaǵy Jetisý boıynyń Narynqoldyń ońtústigin boılap, qazirgi Shelektiń ústimen Ystyqkólge jetken. Ystyqkól jaǵasyndaǵy Qyrǵyzstannyń Qaraqol qalasynan Ferǵana aımaǵyna ótip, Túrkimenistandaǵy Mevr qalasyna kelgen. Osy jerde Uly Jibek jolynyń tarmaǵy toqtalady. Jibek jolynyń soltústik tarmaǵy osy kúngi Taldyqorǵan qalasynda Qoılyq attykóne qalanyń orny bar. Qazirgi kezde bizdiń arheologtar sol kóne qalanyń ornyn kóp jyldan beri qazyp jatyr. Odan keıin Sheńgeldiden ótip, Almatyǵa kelgen. Almatydan ótip, Kaskeleńge barǵan. Uzynaǵashtan Qastek degen asý arqyly Shý óńirine ótken. Soltústigin jaǵalap otyryp, Tasótkelge barǵan. Ulttyq ýnıversıtet ǵalymdary zerttep jatqan Balasaǵun qalasynyń ústimen osy attas taýdy basyp ótip, odan ári Merkege barǵan. Odan Qulan arqyly Tarazǵa barǵan. Osy joldarmen Batys penen Shyǵysty baılanystarǵan Uly Jibek joly bizdiń ǵasyrymyzdyń buryńǵy ekinshi ǵasyrda paıda bolǵan. Osy Uly jibek jolynyń kartasy K.M.Baıpakovtyń «Velıkıı shelkovyı pýt» monografııasynyń 36 – betinde jarııalanǵan. Ol kartada Ortalyq Azııa jerindegi joldardyń bárin jibek joly dep kórsetken. Bul shyndyqty burmalaýshylyq. Ol joldardyń ózderiniń atamalary bolǵan (6.B.36).
Mine, osyndaı sol kezdegi iri Jibek jolynyń boıymen qatynaıtyn kerýenderdiń toqtaıtyn iri saýda orny osy kúngi Almaty qalasy bolǵan. Sol kezeńdegi Almaty qalasynyń ortalyǵy osy kúngi Kók bazardyń orny. Keıingi kezde ol aımaqty Uly Jibek joly dep ataýynda da tarıhı negiz jatyr. Qalamyzdyń batysynan shyǵysyna qaraı ótip jatqan úlken kóshe qazir ol. Mine, Almaty qalasynyń negizi osy jerde paıda boldy.Ony dáleldeıtin arheologııalyq derekterge joǵaryda toqtaldyq. Bizdiń Almaty qalasynyń ústinen Boraldaı degen ózen ótedi. Osy ózenniń boıynda 60- qa jýyq qola dáýiriniń obalary (qorǵandary) tur. Bul, negizinen, qola men temir dáýirine jatatyn eskertkishter shoǵyry. Olar bizdiń dáýirimizden burynǵy besinshi, altynshy dáýirlerde ómir súrgen halyqtardan qalǵan qorǵandar. Qazirgi kezde ol jerlerdi Almaty qalalyq ákimshiligi qoryqqa aınaldyryp, kóp jumys atqaryp jatyr. «Almaty aqshamy» gazetiniń 2010 jylǵy jeltoqsan aıynda «Arheologtar Almatynyń jasyn eki esep ulǵaıtty» degen maqala jaryq kórdi. Osy kúngi Naýaı kóshesimen Arasanǵa qaraı kóterilgen shatqal boıynda birneshe qonystar ashyldy. Osy qonystar bizdiń dáýirimizge deıingi birinshi ǵasyrǵa týra keletinin, osydan baryp Almatynyń jasy eki myń jyl bolatynyn Karl Baıpakovtyń ózi de jazǵan edi.
Jazylǵan derekterge, qazirgi tabylǵan arheologııalyq qazbalarǵa súıenip, Almaty qalasynyń tarıhyn myń jyl emes, eki myń jyl dep belgileýimiz kerek. Taraz qalasyna 2 myń jyl, Túrkistanǵa 1,5 myń jyl dep merekelegendeı, Almaty qalasynyń tarıhyn da 2 myń jyl dep jarııalap, toılaǵanymyz jón.
Óz basym Almaty qalasynyń tarıhy týraly mynandaı maqalalar jarııalaǵan ekenmin: «Almaty qalasynyń atyn ózgertýdiń negizi joq» («Ana tili» gazeti, 2003 jyl, 22 naýryz); «Almatynyń tarıhy tereńde» («Almaty aqshamy» 2010 jyl, 22 qazan); «Almatyǵa eki myń jyl» («Almaty aqshamy» 2012 jyl, 14 mamyr); «Almaty qalasynyń tarıhy eki myń jyldan kem emes» («Almaty aqshamy», 2015 jyl, 30 shilde). Osy atalǵan tórt maqalamda da Almaty qalasynyń jasy týraly áńgime aıtylady. Onda tarıhı derekterge súıene otyryp, jazba jáne arheologııalyq derekter negizinde Almaty qalasynyń jasy eki myń jyldan asady degen pikirdi kóp jyldan beri alǵa tartyp kelemin.
Almaty qalasynyń mereıtoıyn Egemendi elimizdiń dárejesine saı ótkizý úshin kóptegen oqyrmandar men kórnekti jazýshylar, ǵalymdar óz pikirlerin merzimdi baspasóz betterinde bildirip jatyr. Olardyń kópshiligi Almaty tarıhynyń tereńde ekenin aıtyp ta, jazyp ta keledi. Sózimizge dáıek keltirý úshin elimizdiń belgili iri ǵulama ǵalymy Tórekeldi Sharmanovtyń sózin keltireıik: «Buryńǵy keńes dáýirinde qalamyzdyń tarıhy Vernyıdan bastaldy dep sholaq qaırylǵany kóńildiń túbinde túıitkil bolatyn, endi, mine, búgingi Táýelsizdik tańynda shaharymyz úshin laıyqty ádilettik ornady dese bolar. Qazirgi tańda arheolog- tarıhshy ǵalymdarymyzdyń dálelderine saı Almatynyń tarıhy 1000 jyldan da tereńge boılaıtyndyǵy, ejelgi qola, saq dáýirlerinen bastaý alatyndyǵy rastalyp, álemdik dárejede tanylýda. Jalpy arheologııa ǵylymy úshin Almatynyń mańyndaǵy Esik qalasynan tabylǵan «Altyn adamnyń» qorymy erekshe qundy qazyna sanalady, demek, Almatynyń áli de ashylmaǵan syry men máni tarıhy men qupııasy mol» (7.) Ǵulama durys aıtady, Almaty tarıhynyń negizi antıkalyq zamannan bastalady. Álde de bul máseleni jan – jaqty zerttep, Almatynyń shynaıy tarıhyn jaryqqa shyǵarý búgingi kúnniń ózekti máselesiniń biri. Bul kúrdeli máseleni sheshý Almaty qalasynyń 2000 jyldyq mereıtoıyn ótkerý, onyń óte baı tarıhyn tereń zertteýge jol ashady.
Qazaqstan-2050 «Máńgilik El» Strategııasy, Memlekettik «Mádenı mura» jáne «Halyq tarıh tolqynynda» baǵdarlamalaryn júzege asyrý maqsatynda, Almaty qalasynyń 1000 jyldyǵyna arnalǵan «Almatynyń myńjyldyq tarıhy: arheologııa jáne jazba derekteri» atty Halyqaralyq ǵylymı-tájirıbelik konferenııasy ótti.
Almaty qalasy Ishki saıasat basqarmasynyń qoldaýymen «Adyrna» ulttyq-etnografııalyq birlestigi uıymdastyrǵan konferenııanyń maqsaty – Almaty qalasy tarıhynyń kókjıegin keńeıtý jáne jańa ǵylymı derekterdi jınaý, ǵalymdardyń ataýly másele boıynsha tájirıbe almasýyna jaǵdaı jasaý, Almatynyń myń jyldyqtarǵa tamyr tartqan tarıhy tereń qala ekendigin ǵylymı dáleldeý. Jıyn barysynda sóz alǵan baıandamashy tarıh ǵylymdarynyń doktory, professor Ýahıt Hamzauly «Almatynyń negizgi antıkalyq zamanda qalanǵan» taqyrybyndaǵy baıandama jasady.
Shálekenov Ýahıt Hamzauly,
Ulttyq ǵylym akademııasynyń qurmetti múshesi,
t.ǵ. d., professor.
PAIDALANǴAN ÁDEBIETTER:
- Sovetskaıa ıstorıcheskaıa enıklopedııa (SIE). T.4.M., 1963
- Istorııa Ýzbekskoı SSR.T.1 kitap 1, Tashkent, 1955
- Samashev Z., Grıgorev F., Jýmabekova T. Drevnostı Almaty, 2005
- SIE T.3 M., 1963
- Almaty aqshamy, 25 tamyz 2016 jyl№99 (5292)
- Baıpakov K.M. Velıkıı Shelkovyı pýt, Almaty, 2007, 495 bet
- Sharmanov T. Álemdi qazaqtyń meıirban kelbeti sharlap ketti//Almaty aqshamy, 25 tamyz, 2016.
