جالپى قالالاردىڭ پايدا بولۋى تاريحي كاتەگوريا. قالالار ادامداردىڭ كوپشوعىرلانعان تۇراقتى مەكەنى بولىپ، وندا ساياسي باسقارۋشى، ساۋدا جانە ءوندىرىس، رۋحاني ورىنداردىڭ ورتالىقتارى ورنالاسقان. العاشقى قالالاردىڭ نەگىزگى ب.ز.ب. 4-1 مىڭجىلدىقتاردا ازيا جانە افريكا قۇرلىقتارىنداپايدا بولعان (1.ب.545). تاريحي وسى كەزەندەردە ورتالىق ازيادا دا ءىرى-ءىرى تۇراقتى مەكەندەر بولىپ،ولاردىڭ كەيبىرى دامىپ، ۇلكەندى-كىشىلى قالالارعا اشىلعىن. ب.ز.ب. I عاسىرىندا ومىرسۇرگەن گرەك گەورافى سترابون: «باكتريانىڭ ارعى جاعىندا مىڭداعان قالالار بار» - دەپ تەككە ايپاعان (2.ب.78).
ب.ز.ب. ءبىر مىڭىنشى جىلدارىندا تاريحقا بەلگىلى باكتريا قالاسى امۋداريانىڭ جوعارعى اعىسىندا ورنالاسقان،عۇلاما سترابون وسى كۇنگى وزبەكستان، تاجىكستان جانە سولتۇستىك اۋعانستان جەرلەرىندە باكتريانىڭ شىعىس، سولتۇستىك ايماقتارىندا قالا دارەجەسىنە جەتكەن بەلگىلى مەكەندەردىڭ بولعانىن بايانداعان. حح عاسىردا ارحەولوگتار سترابون ايتقان كوپتەگەن انتيكالىق قالالاردى ورتالىق ازيا جەرىنەن تاۋىپ، ولاردى زەرتتەپ كەلەدى.ورتالىق ازيادا ۇزاق جىلدار بويى كەشەندى ەكسپەديتسيالار ارحەولوگيالىق زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدى. س.پ.تولستوۆ باسقارعان «كەشەندى حورەزم ارحەولوگيالىق -ەتنوگرافيالىق ەكسپەديتسياسى» (1930-1975جج.); ءا.ح.مارعۇلاننىڭ «ورتالىق قازاقستان ەكسپەديتسياسى (1950-1980 جج.); س.ۆ.كيسەلەۆ، ا.پ.وكلادنيكوۆ «التاي، مونعوليا ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسياسى»; وزبەكستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «ارحەولوگيا ينستيتۋتى» جانە ت.ب. عىلىمي ينستيتۋتتار ورتالىق ازياايماعىندا ءار تۇرلىتاريحيكەزەڭدەرگە جاتاتىن ەسكەرتكىشتەردىزەرتتەپ، اتاريحقا سۇبەلى ۇلەسىن قوسىپ، ورتالىق ازيانىڭ اۆتوحتوندىق ەتنيكالىق قۇرامىنىڭ تاريحىنا ۇلكەن وزگەرىستەر ەنگىزدى.
ۇزاق جىلدار ورتالىق ازيا جەرىندەگى ەسكەرتكىشتەردى زەرتتەۋ بارىسىندا ارحەولوگتار وسى وڭىردەن تاس، قولا، تەمىر جانە ورتاعاسىرعا جاتاتىن ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەردى اشتى. ولاردىڭ ناتيجەسىندە توم-توم بولعان ەڭبەكتەر جارىق كوردى. مىنە، وسى ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەسىنە جانە جازبا دەرەكتەرگە سۇيەنىپ، حالقىمىزدىڭ شىنايى تاريحىن جازۋىمىز بۇگىنگى كۇننىڭ تالابى.
سولاي بولسا، الماتى قالاسىنىڭ جاسىن بەلگىلەۋدە دە عىلىمجەتىستىكتەرىنە سۇيەنۋىمىز قاجەت.ورتالىق ازيادا تاريحي مانگەيە ارحەولوگيالىق ارحيتەكتۋرالىق ەسكەرتكىشتەر وتە كوپ. ولار بىرتىندەپيۋنەسكو تىزىمىنە ەنگىزىلىپ جاتىر. تاياۋدا وسى الەمدىك ۇيىمنىڭ قارارىنا الماتى قالاسى داكىردى. ەندى الماتى قالاسىنىڭ جاسىن بەلگىلەپ، ونى سالتاناتتى ماندە مەرەكەلەۋ ءۇشىن كوپ جۇمىستار اتقارىلىپ جاتىر. وسى جاعدايدا تاريحقا ءۇستىرت قارايتىن ەۋروتسەنتريستىك كوزقاراستان ارىلماي جۇرگەن كەيبىر عالىمدار، 1979جىلى الماتىداعى «پوگرانۋچيليششەنىڭ» ورنىنان تابىلعان ءحىىى عاسىردا سوعىلعان ەكى كۇمىس تيىن (مونەتا) (3. ب. 13.) نەگىزىنە سۇيەنىپ، الماتى شاھارىنىڭ جاسى 1000 جىلدەپ بەلگىلەدى.مونەتالاردىڭ سوعىلعان جىلى قالانىڭ پايدا بولعان جىلى دەپ بولجاۋدىڭ ءوزى اقىلعا سىيمايدى. وعان دەيىن بۇل قالا قانشا عاسىر ءومىر ءسۇرىپ، ونىڭ ءوسىپ، وركەندەگەن، ساياسي، ەكونوميكالىق جانە مادەني ورتالىققا اينالعان كەيىن ءوز اقشاسىن شىعارعان بولۋى ءتيىس. الماتىنىڭ جاسى 1000 جىل دەپ مەرەكەلەۋدىڭ نەگىزگى جوق. الماتى انتيكا زاماندا نەگىزى سالىنعان كونە قالا ەكەنىن دالەلدەيتىن ارتەفاكتىلەرگە توقتالايىق. جەر ءجانناتى جەتىسۋ وڭىرىندە ورنالاسقان انتيكالىق قالا وسى كۇنگى الماتىدان ارحەولوگتار 24 ەسكەرتكىش اشتى. ولاردان 10 –عا جۋىق تۇراقتى قونىستىڭ ورنى، 14 شاقتى وبا (قورعاندار)(3. ب.21) اشىلدى. وسى اشىلعان جانەزەرتتەلگەن ەسكەرتكىشتەر ورنىنان ءارتۇرلى تاريحي كەزەندەردە تۇرمىس تىرشىلىكتە قولدانىلعان جادىگەرلەر تابىلدى. اتاپ ايتساق، ب.ز.ب. ءىىى-ءىى مىڭ جىلدىقتارىنا جاتاتىنتاس قۇرالدار، قولا بۇيىمدار، قولادان جاسالعانشوتبالتا، بالعالار جانە ت.ب.; ب.ز.ب. ءىح-Vىىىعع. تەرەنقارا، بورالداي (ب.ز.د. ءVىى – ب.ز.ءى ع.) قونىستارىنان تابىلعان تاعى دا باسقا جادىگەرلەر; ب.ز.د.ءىV- ىىىعع. جاتاتىن ءۇش اياقتى قازاندار; ءىV- ىىىعع. تيەسىلى التىن بۇيىمدار، قولا بۇيىمدار جانە ت.ب. جەتكىلىكتى مولشەردە تابىلدى.
الماتى شاھارى جەرىنەن تابىلعان باي ارتەفاكتىلەر «درەۆنوستي الماتى» (2005); «يستوريا الماتى» ت.1. 2006); «يستوريا الماتى ۆ دوكۋمەنتاح» (2008) اتتى كىتاپتاردا باياندالعان. ءبىزدىڭ توقتالعان ارتەفاكتىلەر وسى كۇنگى الماتى قالاسىنىڭ ورنىندا انتيكالىق داۋىرلەردە ءومىر سۇرگەن بابالارىمىزدىڭ تاريحىنان حابار بەرەدى.
قولا داۋىرىندە جەتىسۋ وڭىرىندە قالامىزدىڭ تۇرعان جەرىندە تۇراقتى مەكەن قۇرعان بابالارىمىز الماتىنىڭ نەگىزىن قالاعان. العاشقى كەزىندە كىشىگىرىم قونىس بولعانىمەن، كەيىن بىرتە – بىرتە ۇيكەيتىپ دامي بەرگەن. ونىڭ دامۋىنا ۇستىنەن وتەتىن «ۇلى جىبەك» جولى ايرىقشا اسەرىن تيگىزگەن. ب.ز.ب. ءىى عاسىرىندا ۇلى جىبەك جولى قىتايدان باستالىپ، باتىسقا قاراي ءجۇرىپ، وسى كۇنگى قازاقستان، قىرعىزستان، وزبەكستان، تاجىكستان، تۇركمەنىستان جەرى ارقىلى جەرورتا تەڭىزىنىڭ شىعىس جاعالاۋىنداعى داماسك، تير قالالارىنا دەيىن بارعان. وسى جولدىڭ بويىندا كەرۋەندەر توقتايتىن ۇلكەندى- كىشىلى تۇراقتى مەكەندەر، سارايلار بولعان. سونداي مەكەندەردىڭ ءبىرى الماتى بولعانى ءسوزسىز.
قازىرگى ەگەمەن ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىك – شىعىس جاعىمەن ۇلى جىبەك جولىنىڭ جەلىسى وتكەن (4.سيە.ت.3.ب.147-148). ول - قىتايدان باستالىپ، باتىسقا قاراي تارتىلعان ۇلى جولدىڭ جەلىسى. جىبەك جولى شىعىس تۇركىستاندا ەكى تارماققا بولىنگەن. ءبىرىنشىسى – وڭتۇستىك تە، ەكىنشىسى – سولتۇستىك تارماق. ءبىرى قاشقار قالاسىن باسىپ ءوتىپ، جاركەنت قالاسىنا كەلگەن. جاركەنت كەشەگى كەڭەس زامانىندا پانفيلوۆ دە اتالدى. ەندى ءوزىنىڭ تاريحي اتاۋىن الىپ، جاركەنت بولدى. ال وڭتۇستىك تارماعى جەتىسۋ بويىنىڭ نارىنقولدىڭ وڭتۇستىگىن بويلاپ، قازىرگى شەلەكتىڭ ۇستىمەن ىستىقكولگە جەتكەن. ىستىقكول جاعاسىنداعى قىرعىزستاننىڭ قاراقول قالاسىنان فەرعانا ايماعىنا ءوتىپ، تۇركىمەنىستانداعى مەۆر قالاسىنا كەلگەن. وسى جەردە ۇلى جىبەك جولىنىڭ تارماعى توقتالادى. جىبەك جولىنىڭ سولتۇستىك تارماعى وسى كۇنگى تالدىقورعان قالاسىندا قويلىق اتتىكونە قالانىڭ ورنى بار. قازىرگى كەزدە ءبىزدىڭ ارحەولوگتار سول كونە قالانىڭ ورنىن كوپ جىلدان بەرى قازىپ جاتىر. ودان كەيىن شەڭگەلدىدەن ءوتىپ، الماتىعا كەلگەن. الماتىدان ءوتىپ، كاسكەلەڭگە بارعان. ۇزىناعاشتان قاستەك دەگەن اسۋ ارقىلى شۋ وڭىرىنە وتكەن. سولتۇستىگىن جاعالاپ وتىرىپ، تاسوتكەلگە بارعان. ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەت عالىمدارى زەرتتەپ جاتقان بالاساعۇن قالاسىنىڭ ۇستىمەن وسى اتتاس تاۋدى باسىپ ءوتىپ، ودان ءارى مەركەگە بارعان. ودان قۇلان ارقىلى تارازعا بارعان. وسى جولدارمەن باتىس پەنەن شىعىستى بايلانىستارعان ۇلى جىبەك جولى ءبىزدىڭ عاسىرىمىزدىڭ بۇرىڭعى ەكىنشى عاسىردا پايدا بولعان. وسى ۇلى جىبەك جولىنىڭ كارتاسى ك.م.بايپاكوۆتىڭ «ۆەليكي شەلكوۆىي پۋت» مونوگرافياسىنىڭ 36 – بەتىندە جاريالانعان. ول كارتادا ورتالىق ازيا جەرىندەگى جولداردىڭ ءبارىن جىبەك جولى دەپ كورسەتكەن. بۇل شىندىقتى بۇرمالاۋشىلىق. ول جولداردىڭ وزدەرىنىڭ اتامالارى بولعان (6.ب.36).
مىنە، وسىنداي سول كەزدەگى ءىرى جىبەك جولىنىڭ بويىمەن قاتىنايتىن كەرۋەندەردىڭ توقتايتىن ءىرى ساۋدا ورنى وسى كۇنگى الماتى قالاسى بولعان. سول كەزەڭدەگى الماتى قالاسىنىڭ ورتالىعى وسى كۇنگى كوك بازاردىڭ ورنى. كەيىنگى كەزدە ول ايماقتى ۇلى جىبەك جولى دەپ اتاۋىندا دا تاريحي نەگىز جاتىر. قالامىزدىڭ باتىسىنان شىعىسىنا قاراي ءوتىپ جاتقان ۇلكەن كوشە قازىر ول. مىنە، الماتى قالاسىنىڭ نەگىزى وسى جەردە پايدا بولدى.ونى دالەلدەيتىن ارحەولوگيالىق دەرەكتەرگە جوعارىدا توقتالدىق. ءبىزدىڭ الماتى قالاسىنىڭ ۇستىنەن بورالداي دەگەن وزەن وتەدى. وسى وزەننىڭ بويىندا 60- قا جۋىق قولا ءداۋىرىنىڭ وبالارى (قورعاندارى) تۇر. بۇل، نەگىزىنەن، قولا مەن تەمىر داۋىرىنە جاتاتىن ەسكەرتكىشتەر شوعىرى. ولار ءبىزدىڭ داۋىرىمىزدەن بۇرىنعى بەسىنشى، التىنشى داۋىرلەردە ءومىر سۇرگەن حالىقتاردان قالعان قورعاندار. قازىرگى كەزدە ول جەرلەردى الماتى قالالىق اكىمشىلىگى قورىققا اينالدىرىپ، كوپ جۇمىس اتقارىپ جاتىر. «الماتى اقشامى» گازەتىنىڭ 2010 جىلعى جەلتوقسان ايىندا «ارحەولوگتار الماتىنىڭ جاسىن ەكى ەسەپ ۇلعايتتى» دەگەن ماقالا جارىق كوردى. وسى كۇنگى ناۋاي كوشەسىمەن اراسانعا قاراي كوتەرىلگەن شاتقال بويىندا بىرنەشە قونىستار اشىلدى. وسى قونىستار ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى ءبىرىنشى عاسىرعا تۋرا كەلەتىنىن، وسىدان بارىپ الماتىنىڭ جاسى ەكى مىڭ جىل بولاتىنىن كارل بايپاكوۆتىڭ ءوزى دە جازعان ەدى.
جازىلعان دەرەكتەرگە، قازىرگى تابىلعان ارحەولوگيالىق قازبالارعا سۇيەنىپ، الماتى قالاسىنىڭ تاريحىن مىڭ جىل ەمەس، ەكى مىڭ جىل دەپ بەلگىلەۋىمىز كەرەك. تاراز قالاسىنا 2 مىڭ جىل، تۇركىستانعا 1,5 مىڭ جىل دەپ مەرەكەلەگەندەي، الماتى قالاسىنىڭ تاريحىن دا 2 مىڭ جىل دەپ جاريالاپ، تويلاعانىمىز ءجون.
ءوز باسىم الماتى قالاسىنىڭ تاريحى تۋرالى مىنانداي ماقالالار جاريالاعان ەكەنمىن: «الماتى قالاسىنىڭ اتىن وزگەرتۋدىڭ نەگىزى جوق» («انا ءتىلى» گازەتى، 2003 جىل، 22 ناۋرىز); «الماتىنىڭ تاريحى تەرەڭدە» («الماتى اقشامى» 2010 جىل، 22 قازان); «الماتىعا ەكى مىڭ جىل» («الماتى اقشامى» 2012 جىل، 14 مامىر); «الماتى قالاسىنىڭ تاريحى ەكى مىڭ جىلدان كەم ەمەس» («الماتى اقشامى»، 2015 جىل، 30 شىلدە). وسى اتالعان ءتورت ماقالامدا دا الماتى قالاسىنىڭ جاسى تۋرالى اڭگىمە ايتىلادى. وندا تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، جازبا جانە ارحەولوگيالىق دەرەكتەر نەگىزىندە الماتى قالاسىنىڭ جاسى ەكى مىڭ جىلدان اسادى دەگەن پىكىردى كوپ جىلدان بەرى العا تارتىپ كەلەمىن.
الماتى قالاسىنىڭ مەرەيتويىن ەگەمەندى ەلىمىزدىڭ دارەجەسىنە ساي وتكىزۋ ءۇشىن كوپتەگەن وقىرماندار مەن كورنەكتى جازۋشىلار، عالىمدار ءوز پىكىرلەرىن مەرزىمدى ءباسپاسوز بەتتەرىندە ءبىلدىرىپ جاتىر. ولاردىڭ كوپشىلىگى الماتى تاريحىنىڭ تەرەڭدە ەكەنىن ايتىپ تا، جازىپ تا كەلەدى. سوزىمىزگە دايەك كەلتىرۋ ءۇشىن ەلىمىزدىڭ بەلگىلى ءىرى عۇلاما عالىمى تورەكەلدى شارمانوۆتىڭ ءسوزىن كەلتىرەيىك: «بۇرىڭعى كەڭەس داۋىرىندە قالامىزدىڭ تاريحى ۆەرنىيدان باستالدى دەپ شولاق قايرىلعانى كوڭىلدىڭ تۇبىندە تۇيىتكىل بولاتىن، ەندى، مىنە، بۇگىنگى تاۋەلسىزدىك تاڭىندا شاھارىمىز ءۇشىن لايىقتى ادىلەتتىك ورنادى دەسە بولار. قازىرگى تاڭدا ارحەولوگ- تاريحشى عالىمدارىمىزدىڭ دالەلدەرىنە ساي الماتىنىڭ تاريحى 1000 جىلدان دا تەرەڭگە بويلايتىندىعى، ەجەلگى قولا، ساق داۋىرلەرىنەن باستاۋ الاتىندىعى راستالىپ، الەمدىك دارەجەدە تانىلۋدا. جالپى ارحەولوگيا عىلىمى ءۇشىن الماتىنىڭ ماڭىنداعى ەسىك قالاسىنان تابىلعان «التىن ادامنىڭ» قورىمى ەرەكشە قۇندى قازىنا سانالادى، دەمەك، الماتىنىڭ ءالى دە اشىلماعان سىرى مەن ءمانى تاريحى مەن قۇپياسى مول» (7.) عۇلاما دۇرىس ايتادى، الماتى تاريحىنىڭ نەگىزى انتيكالىق زاماننان باستالادى. الدە دە بۇل ماسەلەنى جان – جاقتى زەرتتەپ، الماتىنىڭ شىنايى تاريحىن جارىققا شىعارۋ بۇگىنگى كۇننىڭ وزەكتى ماسەلەسىنىڭ ءبىرى. بۇل كۇردەلى ماسەلەنى شەشۋ الماتى قالاسىنىڭ 2000 جىلدىق مەرەيتويىن وتكەرۋ، ونىڭ وتە باي تاريحىن تەرەڭ زەرتتەۋگە جول اشادى.
قازاقستان-2050 «ماڭگىلىك ەل» ستراتەگياسى، مەملەكەتتىك «مادەني مۇرا» جانە «حالىق تاريح تولقىنىندا» باعدارلامالارىن جۇزەگە اسىرۋ ماقساتىندا، الماتى قالاسىنىڭ 1000 جىلدىعىنا ارنالعان «الماتىنىڭ مىڭجىلدىق تاريحى: ارحەولوگيا جانە جازبا دەرەكتەرى» اتتى حالىقارالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسياسى ءوتتى.
الماتى قالاسى ىشكى ساياسات باسقارماسىنىڭ قولداۋىمەن «ادىرنا» ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق بىرلەستىگى ۇيىمداستىرعان كونفەرەنتسيانىڭ ماقساتى – الماتى قالاسى تاريحىنىڭ كوكجيەگىن كەڭەيتۋ جانە جاڭا عىلىمي دەرەكتەردى جيناۋ، عالىمداردىڭ اتاۋلى ماسەلە بويىنشا تاجىريبە الماسۋىنا جاعداي جاساۋ، الماتىنىڭ مىڭ جىلدىقتارعا تامىر تارتقان تاريحى تەرەڭ قالا ەكەندىگىن عىلىمي دالەلدەۋ. جيىن بارىسىندا ءسوز العان بايانداماشى تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ۋاحيت حامزاۇلى «الماتىنىڭ نەگىزگى انتيكالىق زاماندا قالانعان» تاقىرىبىنداعى بايانداما جاسادى.
شالەكەنوۆ ۋاحيت حامزاۇلى،
ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ قۇرمەتتى مۇشەسى،
ت.ع. د.، پروفەسسور.
پايدالانعان ادەبيەتتەر:
- سوۆەتسكايا يستوريچەسكايا ەنتسيكلوپەديا (سيە). ت.4.م.، 1963
- يستوريا ۋزبەكسكوي سسر.ت.1 كىتاپ 1, تاشكەنت، 1955
- ساماشەۆ ز.، گريگورەۆ ف.، جۋمابەكوۆا ت. درەۆنوستي الماتى، 2005
- سيە ت.3 م.، 1963
- الماتى اقشامى، 25 تامىز 2016 جىل№99 (5292)
- بايپاكوۆ ك.م. ۆەليكي شەلكوۆىي پۋت، الماتى، 2007, 495 بەت
- شارمانوۆ ت. الەمدى قازاقتىڭ مەيىربان كەلبەتى شارلاپ كەتتى//الماتى اقشامى، 25 تامىز، 2016.
