Almaty qalasynyŋ 1000 jyldyǧyna arnalǧan «Almatynyŋ myŋjyldyq tarihy: arheologiia jäne jazba derekterı» atty Halyqaralyq ǧylymi-täjıribelık konferensiiasy öttı.
Almaty qalasy Işkı saiasat basqarmasynyŋ qoldauymen «Adyrna» ūlttyq-etnografiialyq bırlestıgı ūiymdastyrǧan konferensiia barysynda söz alǧan baiandamaşy tarih ǧylymdarynyŋ doktory, professor Meruert Äbuseiıtovanyŋ «Almaty tarihy men mädenietınıŋ şyǧys jäne batyseuropalyq derek közderı» taqyrybyndaǧy baiandamasyn ūsynyp otyrmyz.
Qalalardyŋ damu problemalaryn zertteu kezınde jazba, mūraǧattyq, arheologiialyq, numizmatikalyq, epigrafiialyq, sondai-aq, auyzşa derektemeler maŋyzdy. Almatynyŋ tarihy men mädenietı jönınde mälımetterı bar derektemelerge eŋ aldymen qoljazbalar, sirek kezdesetın şyǧystyk jäne batystyq eskı baspalyq (litografiialyq ädıspen basylǧan) kıtaptar, orys mūraǧattyq materialdary men ärtürlı qūjattar jatady. Jazba derektemeler men olardyŋ mūraǧattary jaqyn jäne şalǧai şetelderdıŋ (Resei, Özbekstan, Täjıkstan, Türıkmenstan, Qytai, İndiia, Päkısan, İran, Türkiia, Siriia, Mysyr, Ūlybritaniia, Fransiia, İtaliia jäne t.b.) ǧylymi ortalyqtary men qoljazbalar qoimalarynda saqtauly.
Naq solar ǧalymdardyŋ memlekettılık, köşpelılertanu mäselelerın, köşpelı jäne otyryqşy mädenietterdıŋ özara ärekettestıgı problemalaryn, sondai-aq dalalary problemalaryn zertteuge jaŋa tūrǧydan keluıne kömektestı. Osy maqsatpen «Mädeni mūra», «Halyq tarih tolqynynda» memlekettıq baǧdarlamasy boiynşa ärtürlı qoljazbalar qoimalary ortalyqtaryna marşruttar saparlarǧa baru belgılendı [1]. Şyǧys qoljazbalary men eskı baspa kıtaptardy anyqtau, köşırmelerın alu, keiın olardy taldau üşın Qazaqstannyŋ ǧana emes, sonymen qatar şetelderdıŋ de mūraǧattaryn, qorlaryn josparly, jüielı zertteu jürgızıldı, sondai-aq, özge elderdıŋ şyǧystanuşylarymen ǧylymi bailanystar ornatylyp, būrynǧy bailanystar ūlǧaityldy. 2004 jyldan berı 22 arheografiialyq ekspedisiia (Reseige, QHR-ǧa, Moŋǧoliiaǧa, Qyrǧyzstanǧa, Turkiiaǧa, Armeniiaǧa, Vengriiaǧa jäne Şveisariiaǧa) jürgızıldı, olardan jinalǧan materialdar köbıne Qazaqstan men Ortalyq Aziianyŋ tarihy men mädenietı jönındegı bıregei derektemeler bolyp tabylady. Arheografiialyq ekspedisiia jasaqtary jūmysynyŋ naqty nätijelerı, atap aitqanda Şyǧys qoljazbalary men basqa da mūraǧattyq materialdardyŋ mikrofilmderı, CD diskılerındegı köşırmelerı Qazaqstan qoljazba korynyŋ negızı bolady, būl qor bolaşaqta da üzdıksız tolyqtyrylyp otyruǧa tiıs. Qazaqstan men Orta Aziiadaǧy ejelgı jäne ortaǧasyrlyq däuırlerdegı tarihi tūrǧydan zertteulerdıŋ derektemelık tūrǧyda qamtamasyz etıluın respublikadaǧy jaŋa tabylymdar da edäuır tolyqtyryp, sapalyq tūrǧydan jaqsarta alady. Naq osy sebepten de Qazaqstannŋ oblystaryna arheografiialyq ekspedisiia jasaqtaryn jıberıp otyrǧan jön, ol jerlerden ǧylymǧa beimälım nemese belgılı bolsa da zerttelmegen şyǧys tılderındegı bırqatar ejelgı jazba eskertkışter tabyluy mümkın. Olar eskı qoljazba kıtaptar, audandyq jäne mektepterdegı ölketanu muzeilerı men jeke adamdardaǧy şaruaşylyq jäne zaŋdyq sipattaǧy qūjattar, kentter men qalardŋ tarihy jönınde qūndy materialdar beretın jartastardaǧy, qūlpytastardaǧy jäne ortaǧasyrlyq arhitekturalyq gimarattardaǧy jazbalar türınde boluy mümkın.
Arheografiialyq zertteuler bızdıŋ derektemelık bazamyzdy ūlǧaityp, osy arqyly ǧalymdardyŋ aldyna bırqatar jana ǧylymi problemalar qoiuǧa mümkındık beredı.
Kentter men qalardyŋ damuynyŋ barlyq kezeŋderın beineleitın derektemeler keşenı ǧylymi ainalymǧa alǧaş pet engızılıp otyr. Arheograftar anyqtaǧan derektemelerde qalardyn tarihy jönınde ǧana emes, sonymen qatar saudanyŋ, sauda joldarynyŋ, jerımızde bolyp qaitqan ekspedisiialardyŋ tarihy jönınde de bıregei maǧlūmattar köp. Olar sonau XII ǧasyrdan bastap Qytaidan Jetısu men Oŋtüstık Qazaqstan arqyly Batysqa ötken sauda jolynyŋ neǧūrlym maŋyzdy bolǧanyn körsetedı. Būl jol Ūly Jıbek jolynyŋ bır tarmaǧy boldy.
XVI ǧasyrdyŋ ekınşı jartysynan bastap būl jol jaŋa qarqyn alǧany anyqtaldy. XVI-XVIII ǧasyrlardaǧy jazba derektemelerden naq osy kezeŋde Qazaqstan arqyly Qytaidy İndiia men Orta Aziiany bailanystyrǧan sauda joldary damyǧany belgılı; būl jolmen täuap etuşıler, qolönerşıler, äskeri jasaqtar jürıp ötetın. Sauda Kaspii teŋızı arqyly Astrahan men Maŋǧystau arasynda teŋız jolymen de, sondai-aq Kaspiidıŋ soltüstık jaǧalauy, Hiua, Būhara arqyly qūrlyqpen de jürgızıldı. Būl saudanyŋ deŋgeiı men türlerı turaly barlyq derektemelermen salystyrǧanda neǧūrlym tolyq mälımetter Qytaidŋ Bırınşı tarihi mūraǧatynan tabylǧan qūjattarda bar.
XIII ǧasyrda Ortalyq Aziiada jaŋa qalalar qauyrt paida bolyp, olardyŋ halqynyŋ sany köbeidı, sauda örkendedı. Jazba derektemelerde tarihi geografiia jönınde bıregei mälmetter bar. Olarda jer bederı, klimat, ösımdıkter men januarlar düniesı, halyq jäne onyŋ etnostyq qūramy, sondai-aq, şaruaşylyqtyŋ ärtürlı salalary sipattalǧan. Almatynŋ jäne Almaty öŋırınıŋ ortaǧasyrlyq tarihy jönındegı jazba materialdar bırşama. Būlar — arab, parsy, türkı tılderınde ortaǧasyrlar kezeŋı men odan keiıngı ǧasyrlarda qūrastyrylǧan şyǧarmalar, sondai-aq orys jäne batyseuropalyq saiahatşylardyŋ jazbalary. Almaty (Almatu, Almati, Alimtu) [2] keiıngı ortaǧasyrlarda qazırgı atauymen keŋınen mälım boldy, mūny Almaty qalasy turaly jazba derektemelerdegı numizmatikalyq derekter aiǧaqtaidy.
Qalanyŋ ejelden 6epi bar ekenın onyŋ atauynda türkı-moŋgol tılderıne tän «ty» qosymşasynyŋ saqtaluyna qarap ta pıkır tüiuge bolady, būl qosymşa zattyŋ köpşe türde ekenın bıldırgen. Al qazırgı tılde, grammatikalyq erejeler boiynşa — «ly» qosymşasy qoldanylady. Demek, Almatyny qazırgı yŋǧaiǧa laiyqtap ataityn bolsaq, Almatynyŋ aty Almaly bolyp aityluǧa tiıs bolar edı. Soǧan qaramastan — «ty» qosymşasy ornyqqan [3].
Ä. Bretşneiderdıŋ paiymdauynşa, A-li-ma-li nemese Almalyq moŋǧol däuırınıŋ tarihşylarynda, sondai-aq, sol uaqytta Batys Aziiadan Moŋǧoliiaǧa barǧan saiahatşylarda jiı aitylady. Onyŋ «Zertteulerınıŋ» bırinşı bölımınde qytai saiahatşylarynyŋ A-li-ma-lidı sipattaǧan keibır derekterın tabuǧa bolady. Osy derekterge süienıp ejelgı Almalyq Moŋǧoliiadan Parsy jerıne baratyn küre jolda, qazipgi Qūljaǧa taiau jerde ornalasqan dep boljauǧa bolady.
Parsy tarihşylarynyŋ Almalyq turaly alǧaş aituy 1211 jylǧa qatysty. XIII ǧasyrdaǧy parsy tılındegı «Tarih-i djahan-guşai» (Älemdı baǧyndyruşynyŋ tarihy) atty hronikanyŋ avtory, Şyŋǧys hannyŋ sarai tarihyn jazuşy Ata-Malık Juvaini Qazaqstan aumaǧynda, sonyŋ ışınde Jetısu jerıŋde moŋǧoldarǧa deiıngı uaqytta köptegen qalalar bolǧanyn habarlaidy. Jent, Otyrar, Qoilyq, Almalyq, Balasaǧūn jäne t.b. turaly derekter osyndai. Keide qala tūrǧyndary turaly derek beretın sifrlar keltırıledı. 1310 jyly Balasaǧūnda ony qaraqytai äskerlerı alǧan kezde 47 000 adamnyŋ qaza bolǧanyn eskergende, ol ipi qala bolǧan dep ūiǧaruǧa bolady. Būl qalalardyŋ töŋıregınde köptegen qonystar bolǧan. Mūnda suarmaly egınşılık keŋınen qoldanylǧan.
Jamal äl-Qarşynyŋ «äl-Mülhaqat bi-s-surah» [4] şyǧarmasynda Qazaqstan turaly Şaǧatai ūrpaǧy däuırınıŋ basqa derektemelerınde joq maŋyzdy derekter bar. Ortaǧasyrlyq Qazaqstan aumaǧynda bolǧan oqiǧalar turaly «İslam däuırındegı Maurenahrdaǧy jäne basqa öŋırlerındegı türkı qaǧandary turaly eskertpe» degen taraudan bastap aitylady. Jamal äl-Qarşy Jent, Barchlyǧ kent jäne t.b. qalalardy egjei-tegjeilı sipattaidy.
Şyǧys jäne şetel avtorlarynyŋ şyǧarmalarynda bar aiǧaqtar dala qalalarynyŋ sauda qarym-qatynastaryndaǧy rölı, sondai-aq, būl qatynastardyŋ jüielılıgı turaly aituǧa mümkındık beredı. Şyn mänınde de, qazaqtar men körşı halyqtar arasynda sauda ünemı jürıp tūrǧan, būlǧaqtar men soǧystar onyŋ damuyna küştı kedergı bolǧanymen, sauda tıptı osyndai uaqyttarda da jalǧasqan.
Almaty aumaǧy (keŋ maǧynada Jetısu öŋırı) ortaǧasyrlar tarihynda maŋyzdy oryn alady. Arabtardyŋ Ortalyq Aziiaǧa tereŋdep enuıne qarsy kozǧalystyŋ küştı ortalyqtarynyŋ bıri osynda boldy, osy jerde Qarahaniler memlekettıgınıŋ negızı qalyptasty (840-1212). Keiınnen būlardyŋ bilıgı bosaŋsyǧan jaǧdailarda olardyŋ ışkı ısterıne qarakytailar tarapynan (1137-1211), Horezmşahtar tarapynan (1097-1231), Küşlık tarapynan (1211-1218) jäne Şaǧatai ūrpaǧy tarapynan (1227-1363) qolsūǧūşylyq oryn alǧan kürdelı qaişylyqty oqiǧalar boldy. Naq osy uaqytta mūnda ärtürlı oqşau konfessiialardyŋ (hristiandyq, maniheilık, zoroastriilık jäne t.b.) bırtındep mūsylmandyqqa ainaluy oryn aldy. Ökınışke qarai, būl tarihi ürdıster jazba derektemelerde onşa beinelenbegen, derektemeler üzdık-sozdyq bolǧandyqtan osynau maŋyzdy öŋırdegı oqiǧalardyŋ qalai öpbıgenın aŋyq aita almaimyz.
XII ǧasyrda Almaty bastapqyda qidandar, keiınnen naimandar memleketınıŋ ipi sauda ortalyǧy jäne astanasy boldy. «Moŋǧoldyŋ qūpiia şejıresı» boiynşa Şyŋgys hannyŋ Almatyny jaulap aluǧa jasaǧan ekı äreketı sätsız bolyp, naimandarmen on jyl boiy soǧysqanda eşteŋe öndıre almaǧan. Üşınşı äreketınde ǧana qalany alyp, Otyrarǧa qarai osydan keiın ǧana jyljyǧan. Öŋırdıŋ mädenietı ol turaly bızde alǧaşky mälımetter bar moŋǧol basqynşylyǧy kezeŋıne qarai edäuır damyǧan bolsa kerek. Şyŋǧys hannyŋ batysqa joryǧy kezınde onymen bırge bolǧan Eliui Chusaidyŋ aituynşa Almalyqka basqa 8-9 qala baǧynyşty bolgan; sol saiahatşynyŋ aituy boiynşa Ile jazyǧynda «astyqtyŋ bes türınıŋ bärı ösırılgen» [5], mūnyŋ özı egınşılık mädenietınıŋ edäuır damyǧanyn körsetedı. Chan-Chun sondai-aq egıstı qoldan suaru turaly da aitady [6].
Temır joryqtarynyŋ tarihynda Ile jazyǧy turaly mälımetter öte-möte būldyr. Almalyq Ileden oŋtüstıkke qarai ornalasqan. Būǧan qaraǧanda būl jerde qytai derektemelerınde aitylǧan Almalyq turaly emes, qazırgı Almaty töŋıregı turaly aitylş otyr deuge bolady; mūny Temır äskerınıŋ Almalyqtan şyǧyp, Ileden ötıp Qaratalǧa kelgen faktısı de quattaidy [7]. Tegınde Juvaini de sol qalany aitatyn bolsa kerek; onda Batudŋ ūly han Küiıkke kele jatyp Almalyqqa kelıp toqtaǧany, mūnyŋ Qoilyqtan 7 künşılık jerde ekenı jäne osy jerde ūly hannyŋ ölgenı turaly habar alǧany aitylady [8]. Almaty turaly Babyrda da aitylady [9]. Mūhammed-Haidar Almatyny Moǧolstandaǧy mälım öŋırlerdıŋ bırı dep ataidy [10].
XIV-XV ǧasyrlardaǧy jazba derektemelerde Ortalyq Aziianyŋ su obektılerı turaly bırqatar derekter bar. Osyǧan tän sipatty derekter būl kezeŋnıŋ jazba derektemelerınde Aral teŋızı men Ämudariia özenıne qatysty. Qazırgı uaqytta Aral problemasy ekologiialyq tūrǧydan eŋ kökeikestı problema ekenı belgılı, osy tūrǧydan da tarihi-geografiialyq mazmūndaǧy materialdar maŋyzdy män alady. Būl kezeŋdegı jazba derektemelerde su obektılerı qatarynda Saihun özenı nemese Hodjend nemese Ahsi özenı (Syrdariia özenı), Şu özenı, Ile özenı, Kökşe teŋız kölı (Balqaş kölı) atalady.
XIV-XV ǧasyrlardaǧy derektemelerde Orta Aziianyŋ tau jüielerı turaly derekter öte az. Hafiz-i Abrudyŋ «Geografiiasynda» tau jotalary türınde taulardyŋ sipattamasy bar. Mäselen, osyndai jotalardş bırı Şynnyŋ (Qytai) şekarasynan bastalyp batysqa qarai Ferǧanadan, Usruşannan, Samarqand pen Keşten ötıp sol jerde bıtedı. Tūtas alǧanda jazba derektemelerde Türkıstan taulary — Ortalyq Tian-Şan men Altai taulary aitylǧan.
Almaty turaly materialdar moŋǧol, manjūr jäne qytai derektemelerınde kezdesedı jäne XVIII-XIX ǧasyrlarǧa qatysty. Joŋǧar handyǧy ydyraǧannan keiın, äsırese, Qaşǧardy öz ielıgıne qosyp alǧannan keiın Manjūr-Sin imperiiasy Orta Aziia jerıne būrynǧydan da köbırek den qoia bastady. Naq osy sebepten kytai jäne manjūr tılderıŋde jazylǧan şyǧarmalarda Qazaq, Būryt (Qyrǧyz) jerlerı jäne t.b. turaly derekter köbeidı. «Siiui tuchji» jäne «Siiui şui dau szi» (XVIII ǧ.) atty ekı geografiialyq eŋbek — ortaaziialyq halyqtardŋ tarihy jönındegı maŋyzdy qytai derektemelerı.
«Siiui tuchji» kıtabynda «Almaty» sözımen bailanysty üş atau kezdesedı: bırınşısı — Alimatu Barşuk ǧol (özen) Emıl özenınen batys-oŋtüstıkke qarai dep körsetılgen (kıtaptyŋ 25-sziuanynda). Iаǧni būl özendı Almatydan şalǧaida, Barlyq tauynan ızdeu kerek; «Alimatu» jerınıŋ ekınşı atauy Alimatu ǧol (özen) özenınen şyqqan. Avtordyŋ aituynşa ol «Ile özenınıŋ soltüstık bölıgındegı Şaǧan Usudyŋ batys-soltüstık bölıgınde, Ileden (Qūljadan) 100 lide (12 sziuan)». Demek būl özen qazırgı SŪAA-nyŋ, Horgostyŋ batys-soltüstıgınde boluǧa tiıs. Al üşınşısı — monǧolşa «Üş Almaty» delınetın Gurban Alimatu — būl atau qazırgı Almaty öŋırındegı özendermen bailanysty deuge bolady.
Almaty turaly mälımetter moŋǧol, manjūr jäne qytai derektemelerıŋde saqtalǧan. Mūny Ş.Ş. Uälihanov «Qyrǧyzdar turaly jazbalarda» keltırgen qyzǧylyqty faktıler aiǧaqtaidy. 1856-1858 jyldary ol Tarbaǧatai jäne Tian-Şan öŋırlerınıŋ oirat, kytai jäne ejelgı turık tılderındegı geografiialyq ataularyna salystyrmaly taldau jasaǧan. Būl eŋbegınde ol Resei Geografiialyq koǧamynyŋ müşesı Iа.V. Hanykovtyŋ (1818-1862 jj.) kartasy boiynşa öŋırlerdıŋ ataularyna sılteme jasaidy. Ol kartada Ystyqköl (moŋǧ. Temurtu nagur), Naryn, Manas, Borotala, Aqsu, Qarasu, Altynemel, Taşybalyq, Küngei, Anjian, Astaq, Aqsai, Sarbaǧaşi, Şu, Talas, Kürtı, Türgen, Talǧar, Gurban Alimatu, Ile, Tarbaǧatai jäne t.b. geografiialyq ataular kezdesedı. Būl tızımde orys tılıne «Üş Almaty» dep audarylatyn «Gurban Alimatu» degen öŋır atauy bar, türkı tılınde būl atau arab jazuymen « Gurban Almatu» dep belgılengen.
Almatynyŋ eskı atauy oirat-moŋǧol derektemelerıŋde «Gurban Almaty», iaǧni «Üş Almaty» dep tırkelgen. Tegınde būl atau XVIII ǧasyrdŋ aiaǧynda taralǧan bolsa kerek.
Jazba derektemelerde Almaty qytai jäne manjūr tılderınde «guarban Alamutu» nemese «guerban Alimatu» («Üş Almaty») atalady. Būl atau oirat tılınnen şyqqan jäne ol osy töŋırektegı Ülken Almaty, Kışı Almaty jäne Esentai özenderınıŋ ataularynan şyqqan deuge negız bar.
Sonymen, Qazaqstannyŋ ortaǧasyrlar kezeŋındegı qalalarynyŋ tarihy men mädenietın zertteu üşın zertteudıŋ derektemelık negızın aitarlyktai ūlǧaitu, jaŋa derektemeler tartu, olardy jüiege keltırıp, toptastyru jäne taldau qajet. Qazaqstannyŋ tarihy men mädenietı jönınde maǧlūmattar bar qoljazbalardyŋ mikrofilmderın tüsırıp alu jönınde josparly türde däiektı jūmys jürgızıluı öte-möte qajet.
Zertteu jūmystarynyŋ būdan bylaiǧy uaqytta oidaǧydai jüruı üşın Qazaqstannyŋ ärtürlı öŋırlerınde halyqta saqtalǧan şyǧys qoljazbalaryn, eskı baspalyq kıtaptardy, sondai-aq kalalar men auyldardŋ tarihy jönınde qazaqtar arasynda saqtalǧan auyzşa tarihi aqparatty tabu jäne jinap alu jūmystaryn atqaratyn arheografiialyk ekspedisiialardy jandandyru qajet. Arheografiialyq ekspedisiia jasaqtary atqaratyn jūmystyŋ naqty nätijelerı, atap aitqanda şeteldık qorlardaǧy şyǧys qoljazbalary men mūraǧattyq materialdardyŋ mikrofilmderı, kserokeşırmelerı Qazaqstan qoljazba korynyŋ negızı bolady, söitıp Almatynyŋ tarihy men mädenietın kaita baǧamdauǧa, ol jaiynda köpşılıkke arnalǧan bırqatar ǧylymi eŋbekter jazyluyna sebeptesetın bolady.
Almatynyŋ tarihy jönınde materialdar bar derektemeler ärtürlı şyǧys jäne batyseuropalyq tılderde qūrastyrylǧan. Olardan öŋırdıŋ ejelgı zamandardan bergı tırşılıgı turaly maǧlūmat aluǧa bolar edı, alaida olar sonau köne zamandarda jariialanǧan, sondyqtan olardyŋ keibıreulerıŋe qol jetkızu qiyn. Būl materialdardyŋ öŋır tarihyn zertteu üşın maŋyzyn eskere otyryp bız jariialanǧan bastapqy derekkezderden üzındıler jinaudy, sondai-aq jariialanbaǧan derekkezderdegı maǧlūmattardy qazaq jäne orys tılderıne audaryp aludy ūiǧaryp otyrmyz.
Meruert ÄBUSEIITOVA,
QR ŪǦA korrespondent-müşesı,
tarih ǧylymdarynyŋ doktory, professor,
Tarihi materialdardy zertteu boiynşa
respublikalyq aqparattyq ortalyqtyŋ direktory
PAIDALANǦAN ÄDEBİETTER:
- Äbuseiıtova M.Q. Şetel qorlaryndaǧy Qazaqstan tarihy men mädenietı boiynşa jaŋa derekközder // Qazaqstannyŋ mädeni mūrasy: jaŋalyqtary, mäselelerı, bolaşaǧy. Halyqaralyq ǧylymi konferenŋiianyŋ materialdary. 19 qazan, 2005 jyl, Almaty, 2005. 63-69 bb.
- P.İ. Lerh özınıŋ tūsyndaǧy Ystyqkölden soltüstıkke taman ornalasqan Vernyi (Vernoe) qalasy sol ejelgı Almalyqtyŋ özi dep paiymdaǧanda qatelesedı (Lerh P. Arheologicheskaia poezdka v Turkestanskii krai v 1867 godu. SPb., 1870. - 2, X, 40 b.). Onyŋ qatelesken cebebi Vernoe orys forty 1854 jyly qazaqtar Almaty dep ataǧan özenınıŋ maŋynda salynǧan bolatyn.
- Almaty - sözınıŋ etimologiiasy ejelgı türıkşe «alma» (kyzyl jidek nemese alma) degen sezden: alma+liq (+liq - qandai da bır belgı ne kasietke ielıktı bıldıretın affiks), iaǧni «Almalyq», «Almaly» degenderden bastau alady.
- İstoriia Kazahstana v persidskih istochnikah. T. I: Djamal al-Karşi. Al-Mulkahat bi-s-surah. Almaty: Daik-Press, 2005.
- Bretschneider E. Mediaeval Researches from Eastern Asiatic Sources. Fragments towards the Knowledge of the Geography and History of Central and Western Asia from the 13lh to the 17lh Vol. III. London, 1888 (2-nd edition: 1910). Vol. I, P. 17.
- Chan-chun. Siiuŋzi, ili opisanie puteşestviia na Zapad // Trudy chlenov Rossiiskoi duhovnoi missii v Pekine / Per. Kafarova. T. IV. SPb., 1866. S. 304.
- Lerh P. Arheologicheskaia poezdka v Turkestanskii krai v 1867 godu. SPb., 1870; Şaraf ad-din Iazdi. Zafar-nama. T. I. S. 494.
- Djuvaini. Tarih-i djahan-guşai. Qoljazbasy: Publichnaia biblioteka IV, 2, 34, p. 212; D' Ohsson. Histoire des Mongols. T. P. 246.
- Babur-name ili Zapiski Sultana Babera / İzdany v podlinnom tekste N. İlminskim. Kazan, 1837. S. 2.
- Mirza Muhammed Haidar. Ta'rih-i Raşidi / Vvedenie, perevod s persidskogo.
A. Urunbaeva, R. P. Djalilovoi, L. M. Epifanovoi. Taşkent, 1996. S. 62, 225.
