Almaty qalasynyń 1000 jyldyǵyna arnalǵan «Almatynyń myńjyldyq tarıhy: arheologııa jáne jazba derekteri» atty Halyqaralyq ǵylymı-tájirıbelik konferenııasy ótti.
Almaty qalasy Ishki saıasat basqarmasynyń qoldaýymen «Adyrna» ulttyq-etnografııalyq birlestigi uıymdastyrǵan konferenııa barysynda sóz alǵan baıandamashy tarıh ǵylymdarynyń doktory, professor Merýert Ábýseıitovanyń «Almaty tarıhy men mádenıetiniń shyǵys jáne batyseýropalyq derek kózderi» taqyrybyndaǵy baıandamasyn usynyp otyrmyz.
Qalalardyń damý problemalaryn zertteý kezinde jazba, muraǵattyq, arheologııalyq, nýmızmatıkalyq, epıgrafııalyq, sondaı-aq, aýyzsha derektemeler mańyzdy. Almatynyń tarıhy men mádenıeti jóninde málimetteri bar derektemelerge eń aldymen qoljazbalar, sırek kezdesetin shyǵystyk jáne batystyq eski baspalyq (lıtografııalyq ádispen basylǵan) kitaptar, orys muraǵattyq materıaldary men ártúrli qujattar jatady. Jazba derektemeler men olardyń muraǵattary jaqyn jáne shalǵaı shetelderdiń (Reseı, Ózbekstan, Tájikstan, Túrikmenstan, Qytaı, Indııa, Pákisan, Iran, Túrkııa, Sırııa, Mysyr, Ulybrıtanııa, Franııa, Italııa jáne t.b.) ǵylymı ortalyqtary men qoljazbalar qoımalarynda saqtaýly.
Naq solar ǵalymdardyń memlekettilik, kóshpelilertaný máselelerin, kóshpeli jáne otyryqshy mádenıetterdiń ózara árekettestigi problemalaryn, sondaı-aq dalalary problemalaryn zertteýge jańa turǵydan kelýine kómektesti. Osy maqsatpen «Mádenı mura», «Halyq tarıh tolqynynda» memlekettiq baǵdarlamasy boıynsha ártúrli qoljazbalar qoımalary ortalyqtaryna marshrýttar saparlarǵa barý belgilendi [1]. Shyǵys qoljazbalary men eski baspa kitaptardy anyqtaý, kóshirmelerin alý, keıin olardy taldaý úshin Qazaqstannyń ǵana emes, sonymen qatar shetelderdiń de muraǵattaryn, qorlaryn josparly, júıeli zertteý júrgizildi, sondaı-aq, ózge elderdiń shyǵystanýshylarymen ǵylymı baılanystar ornatylyp, burynǵy baılanystar ulǵaıtyldy. 2004 jyldan beri 22 arheografııalyq ekspedıııa (Reseıge, QHR-ǵa, Mońǵolııaǵa, Qyrǵyzstanǵa, Týrkııaǵa, Armenııaǵa, Vengrııaǵa jáne Shveıarııaǵa) júrgizildi, olardan jınalǵan materıaldar kóbine Qazaqstan men Ortalyq Azııanyń tarıhy men mádenıeti jónindegi biregeı derektemeler bolyp tabylady. Arheografııalyq ekspedıııa jasaqtary jumysynyń naqty nátıjeleri, atap aıtqanda Shyǵys qoljazbalary men basqa da muraǵattyq materıaldardyń mıkrofılmderi, CD dıskilerindegi kóshirmeleri Qazaqstan qoljazba korynyń negizi bolady, bul qor bolashaqta da úzdiksiz tolyqtyrylyp otyrýǵa tıis. Qazaqstan men Orta Azııadaǵy ejelgi jáne ortaǵasyrlyq dáýirlerdegi tarıhı turǵydan zertteýlerdiń derektemelik turǵyda qamtamasyz etilýin respýblıkadaǵy jańa tabylymdar da edáýir tolyqtyryp, sapalyq turǵydan jaqsarta alady. Naq osy sebepten de Qazaqstannń oblystaryna arheografııalyq ekspedıııa jasaqtaryn jiberip otyrǵan jón, ol jerlerden ǵylymǵa beımálim nemese belgili bolsa da zerttelmegen shyǵys tilderindegi birqatar ejelgi jazba eskertkishter tabylýy múmkin. Olar eski qoljazba kitaptar, aýdandyq jáne mektepterdegi ólketaný mýzeıleri men jeke adamdardaǵy sharýashylyq jáne zańdyq sıpattaǵy qujattar, kentter men qalardń tarıhy jóninde qundy materıaldar beretin jartastardaǵy, qulpytastardaǵy jáne ortaǵasyrlyq arhıtektýralyq gımarattardaǵy jazbalar túrinde bolýy múmkin.
Arheografııalyq zertteýler bizdiń derektemelik bazamyzdy ulǵaıtyp, osy arqyly ǵalymdardyń aldyna birqatar jana ǵylymı problemalar qoıýǵa múmkindik beredi.
Kentter men qalardyń damýynyń barlyq kezeńderin beıneleıtin derektemeler kesheni ǵylymı aınalymǵa alǵash pet engizilip otyr. Arheograftar anyqtaǵan derektemelerde qalardyn tarıhy jóninde ǵana emes, sonymen qatar saýdanyń, saýda joldarynyń, jerimizde bolyp qaıtqan ekspedıııalardyń tarıhy jóninde de biregeı maǵlumattar kóp. Olar sonaý XII ǵasyrdan bastap Qytaıdan Jetisý men Ońtústik Qazaqstan arqyly Batysqa ótken saýda jolynyń neǵurlym mańyzdy bolǵanyn kórsetedi. Bul jol Uly Jibek jolynyń bir tarmaǵy boldy.
XVI ǵasyrdyń ekinshi jartysynan bastap bul jol jańa qarqyn alǵany anyqtaldy. XVI-XVIII ǵasyrlardaǵy jazba derektemelerden naq osy kezeńde Qazaqstan arqyly Qytaıdy Indııa men Orta Azııany baılanystyrǵan saýda joldary damyǵany belgili; bul jolmen táýap etýshiler, qolónershiler, áskerı jasaqtar júrip ótetin. Saýda Kaspıı teńizi arqyly Astrahan men Mańǵystaý arasynda teńiz jolymen de, sondaı-aq Kaspııdiń soltústik jaǵalaýy, Hıýa, Buhara arqyly qurlyqpen de júrgizildi. Bul saýdanyń deńgeıi men túrleri týraly barlyq derektemelermen salystyrǵanda neǵurlym tolyq málimetter Qytaıdń Birinshi tarıhı muraǵatynan tabylǵan qujattarda bar.
XIII ǵasyrda Ortalyq Azııada jańa qalalar qaýyrt paıda bolyp, olardyń halqynyń sany kóbeıdi, saýda órkendedi. Jazba derektemelerde tarıhı geografııa jóninde biregeı málmetter bar. Olarda jer bederi, klımat, ósimdikter men janýarlar dúnıesi, halyq jáne onyń etnostyq quramy, sondaı-aq, sharýashylyqtyń ártúrli salalary sıpattalǵan. Almatynń jáne Almaty óńiriniń ortaǵasyrlyq tarıhy jónindegi jazba materıaldar birshama. Bular — arab, parsy, túrki tilderinde ortaǵasyrlar kezeńi men odan keıingi ǵasyrlarda qurastyrylǵan shyǵarmalar, sondaı-aq orys jáne batyseýropalyq saıahatshylardyń jazbalary. Almaty (Almatý, Almatı, Alımtý) [2] keıingi ortaǵasyrlarda qazirgi ataýymen keńinen málim boldy, muny Almaty qalasy týraly jazba derektemelerdegi nýmızmatıkalyq derekter aıǵaqtaıdy.
Qalanyń ejelden 6epi bar ekenin onyń ataýynda túrki-mońgol tilderine tán «ty» qosymshasynyń saqtalýyna qarap ta pikir túıýge bolady, bul qosymsha zattyń kópshe túrde ekenin bildirgen. Al qazirgi tilde, grammatıkalyq erejeler boıynsha — «ly» qosymshasy qoldanylady. Demek, Almatyny qazirgi yńǵaıǵa laıyqtap ataıtyn bolsaq, Almatynyń aty Almaly bolyp aıtylýǵa tıis bolar edi. Soǵan qaramastan — «ty» qosymshasy ornyqqan [3].
Á. Bretshneıderdiń paıymdaýynsha, A-lı-ma-lı nemese Almalyq mońǵol dáýiriniń tarıhshylarynda, sondaı-aq, sol ýaqytta Batys Azııadan Mońǵolııaǵa barǵan saıahatshylarda jıi aıtylady. Onyń «Zertteýleriniń» birinshi bóliminde qytaı saıahatshylarynyń A-lı-ma-lıdi sıpattaǵan keıbir derekterin tabýǵa bolady. Osy derekterge súıenip ejelgi Almalyq Mońǵolııadan Parsy jerine baratyn kúre jolda, qazipgi Quljaǵa taıaý jerde ornalasqan dep boljaýǵa bolady.
Parsy tarıhshylarynyń Almalyq týraly alǵash aıtýy 1211 jylǵa qatysty. XIII ǵasyrdaǵy parsy tilindegi «Tarıh-ı djahan-gýshaı» (Álemdi baǵyndyrýshynyń tarıhy) atty hronıkanyń avtory, Shyńǵys hannyń saraı tarıhyn jazýshy Ata-Malik Jývaını Qazaqstan aýmaǵynda, sonyń ishinde Jetisý jerińde mońǵoldarǵa deıingi ýaqytta kóptegen qalalar bolǵanyn habarlaıdy. Jent, Otyrar, Qoılyq, Almalyq, Balasaǵun jáne t.b. týraly derekter osyndaı. Keıde qala turǵyndary týraly derek beretin ıfrlar keltiriledi. 1310 jyly Balasaǵunda ony qaraqytaı áskerleri alǵan kezde 47 000 adamnyń qaza bolǵanyn eskergende, ol ipi qala bolǵan dep uıǵarýǵa bolady. Bul qalalardyń tóńireginde kóptegen qonystar bolǵan. Munda sýarmaly eginshilik keńinen qoldanylǵan.
Jamal ál-Qarshynyń «ál-Múlhaqat bı-s-sýrah» [4] shyǵarmasynda Qazaqstan týraly Shaǵataı urpaǵy dáýiriniń basqa derektemelerinde joq mańyzdy derekter bar. Ortaǵasyrlyq Qazaqstan aýmaǵynda bolǵan oqıǵalar týraly «Islam dáýirindegi Maýrenahrdaǵy jáne basqa óńirlerindegi túrki qaǵandary týraly eskertpe» degen taraýdan bastap aıtylady. Jamal ál-Qarshy Jent, Barchlyǵ kent jáne t.b. qalalardy egjeı-tegjeıli sıpattaıdy.
Shyǵys jáne shetel avtorlarynyń shyǵarmalarynda bar aıǵaqtar dala qalalarynyń saýda qarym-qatynastaryndaǵy róli, sondaı-aq, bul qatynastardyń júıeliligi týraly aıtýǵa múmkindik beredi. Shyn máninde de, qazaqtar men kórshi halyqtar arasynda saýda únemi júrip turǵan, bulǵaqtar men soǵystar onyń damýyna kúshti kedergi bolǵanymen, saýda tipti osyndaı ýaqyttarda da jalǵasqan.
Almaty aýmaǵy (keń maǵynada Jetisý óńiri) ortaǵasyrlar tarıhynda mańyzdy oryn alady. Arabtardyń Ortalyq Azııaǵa tereńdep enýine qarsy kozǵalystyń kúshti ortalyqtarynyń biri osynda boldy, osy jerde Qarahanıler memlekettiginiń negizi qalyptasty (840-1212). Keıinnen bulardyń bıligi bosańsyǵan jaǵdaılarda olardyń ishki isterine qarakytaılar tarapynan (1137-1211), Horezmshahtar tarapynan (1097-1231), Kúshlik tarapynan (1211-1218) jáne Shaǵataı urpaǵy tarapynan (1227-1363) qolsuǵushylyq oryn alǵan kúrdeli qaıshylyqty oqıǵalar boldy. Naq osy ýaqytta munda ártúrli oqshaý konfessııalardyń (hrıstıandyq, manıheılik, zoroastrıılik jáne t.b.) birtindep musylmandyqqa aınalýy oryn aldy. Ókinishke qaraı, bul tarıhı úrdister jazba derektemelerde onsha beınelenbegen, derektemeler úzdik-sozdyq bolǵandyqtan osynaý mańyzdy óńirdegi oqıǵalardyń qalaı ópbigenin ańyq aıta almaımyz.
XII ǵasyrda Almaty bastapqyda qıdandar, keıinnen naımandar memleketiniń ipi saýda ortalyǵy jáne astanasy boldy. «Mońǵoldyń qupııa shejiresi» boıynsha Shyńgys hannyń Almatyny jaýlap alýǵa jasaǵan eki áreketi sátsiz bolyp, naımandarmen on jyl boıy soǵysqanda eshteńe óndire almaǵan. Úshinshi áreketinde ǵana qalany alyp, Otyrarǵa qaraı osydan keıin ǵana jyljyǵan. Óńirdiń mádenıeti ol týraly bizde alǵashky málimetter bar mońǵol basqynshylyǵy kezeńine qaraı edáýir damyǵan bolsa kerek. Shyńǵys hannyń batysqa joryǵy kezinde onymen birge bolǵan Elıýı Chýaıdyń aıtýynsha Almalyqka basqa 8-9 qala baǵynyshty bolgan; sol saıahatshynyń aıtýy boıynsha Ile jazyǵynda «astyqtyń bes túriniń bári ósirilgen» [5], munyń ózi eginshilik mádenıetiniń edáýir damyǵanyn kórsetedi. Chan-Chýn sondaı-aq egisti qoldan sýarý týraly da aıtady [6].
Temir joryqtarynyń tarıhynda Ile jazyǵy týraly málimetter óte-móte buldyr. Almalyq Ileden ońtústikke qaraı ornalasqan. Buǵan qaraǵanda bul jerde qytaı derektemelerinde aıtylǵan Almalyq týraly emes, qazirgi Almaty tóńiregi týraly aıtylsh otyr deýge bolady; muny Temir áskeriniń Almalyqtan shyǵyp, Ileden ótip Qaratalǵa kelgen faktisi de qýattaıdy [7]. Teginde Jývaını de sol qalany aıtatyn bolsa kerek; onda Batýdń uly han Kúıikke kele jatyp Almalyqqa kelip toqtaǵany, munyń Qoılyqtan 7 kúnshilik jerde ekeni jáne osy jerde uly hannyń ólgeni týraly habar alǵany aıtylady [8]. Almaty týraly Babyrda da aıtylady [9]. Muhammed-Haıdar Almatyny Moǵolstandaǵy málim óńirlerdiń biri dep ataıdy [10].
XIV-XV ǵasyrlardaǵy jazba derektemelerde Ortalyq Azııanyń sý obektileri týraly birqatar derekter bar. Osyǵan tán sıpatty derekter bul kezeńniń jazba derektemelerinde Aral teńizi men Ámýdarııa ózenine qatysty. Qazirgi ýaqytta Aral problemasy ekologııalyq turǵydan eń kókeıkesti problema ekeni belgili, osy turǵydan da tarıhı-geografııalyq mazmundaǵy materıaldar mańyzdy mán alady. Bul kezeńdegi jazba derektemelerde sý obektileri qatarynda Saıhýn ózeni nemese Hodjend nemese Ahsı ózeni (Syrdarııa ózeni), Shý ózeni, Ile ózeni, Kókshe teńiz kóli (Balqash kóli) atalady.
XIV-XV ǵasyrlardaǵy derektemelerde Orta Azııanyń taý júıeleri týraly derekter óte az. Hafız-ı Abrýdyń «Geografııasynda» taý jotalary túrinde taýlardyń sıpattamasy bar. Máselen, osyndaı jotalard biri Shynnyń (Qytaı) shekarasynan bastalyp batysqa qaraı Ferǵanadan, Ýsrýshannan, Samarqand pen Keshten ótip sol jerde bitedi. Tutas alǵanda jazba derektemelerde Túrkistan taýlary — Ortalyq Tıan-Shan men Altaı taýlary aıtylǵan.
Almaty týraly materıaldar mońǵol, manjur jáne qytaı derektemelerinde kezdesedi jáne XVIII-XIX ǵasyrlarǵa qatysty. Jońǵar handyǵy ydyraǵannan keıin, ásirese, Qashǵardy óz ıeligine qosyp alǵannan keıin Manjur-ın ımperııasy Orta Azııa jerine burynǵydan da kóbirek den qoıa bastady. Naq osy sebepten kytaı jáne manjur tilderińde jazylǵan shyǵarmalarda Qazaq, Buryt (Qyrǵyz) jerleri jáne t.b. týraly derekter kóbeıdi. «Sııýı týchjı» jáne «Sııýı shýı daý zı» (XVIII ǵ.) atty eki geografııalyq eńbek — ortaazııalyq halyqtardń tarıhy jónindegi mańyzdy qytaı derektemeleri.
«Sııýı týchjı» kitabynda «Almaty» sózimen baılanysty úsh ataý kezdesedi: birinshisi — Alımatý Barshýk ǵol (ózen) Emil ózeninen batys-ońtústikke qaraı dep kórsetilgen (kitaptyń 25-zıýanynda). Iaǵnı bul ózendi Almatydan shalǵaıda, Barlyq taýynan izdeý kerek; «Alımatý» jeriniń ekinshi ataýy Alımatý ǵol (ózen) ózeninen shyqqan. Avtordyń aıtýynsha ol «Ile ózeniniń soltústik bóligindegi Shaǵan Ýsýdyń batys-soltústik bóliginde, Ileden (Quljadan) 100 lıde (12 zıýan)». Demek bul ózen qazirgi SUAA-nyń, Horgostyń batys-soltústiginde bolýǵa tıis. Al úshinshisi — monǵolsha «Úsh Almaty» delinetin Gýrban Alımatý — bul ataý qazirgi Almaty óńirindegi ózendermen baılanysty deýge bolady.
Almaty týraly málimetter mońǵol, manjur jáne qytaı derektemelerińde saqtalǵan. Muny Sh.Sh. Ýálıhanov «Qyrǵyzdar týraly jazbalarda» keltirgen qyzǵylyqty faktiler aıǵaqtaıdy. 1856-1858 jyldary ol Tarbaǵataı jáne Tıan-Shan óńirleriniń oırat, kytaı jáne ejelgi týrik tilderindegi geografııalyq ataýlaryna salystyrmaly taldaý jasaǵan. Bul eńbeginde ol Reseı Geografııalyq koǵamynyń múshesi Ia.V. Hanykovtyń (1818-1862 jj.) kartasy boıynsha óńirlerdiń ataýlaryna silteme jasaıdy. Ol kartada Ystyqkól (mońǵ. Temýrtý nagýr), Naryn, Manas, Borotala, Aqsý, Qarasý, Altynemel, Tashybalyq, Kúngeı, Anjıan, Astaq, Aqsaı, Sarbaǵashı, Shý, Talas, Kúrti, Túrgen, Talǵar, Gýrban Alımatý, Ile, Tarbaǵataı jáne t.b. geografııalyq ataýlar kezdesedi. Bul tizimde orys tiline «Úsh Almaty» dep aýdarylatyn «Gurban Alimatu» degen óńir ataýy bar, túrki tilinde bul ataý arab jazýymen « Gurban Almatu» dep belgilengen.
Almatynyń eski ataýy oırat-mońǵol derektemelerińde «Gýrban Almaty», ıaǵnı «Úsh Almaty» dep tirkelgen. Teginde bul ataý XVIII ǵasyrdń aıaǵynda taralǵan bolsa kerek.
Jazba derektemelerde Almaty qytaı jáne manjur tilderinde «gýarban Alamýtý» nemese «gýerban Alımatý» («Úsh Almaty») atalady. Bul ataý oırat tilinnen shyqqan jáne ol osy tóńirektegi Úlken Almaty, Kishi Almaty jáne Esentaı ózenderiniń ataýlarynan shyqqan deýge negiz bar.
Sonymen, Qazaqstannyń ortaǵasyrlar kezeńindegi qalalarynyń tarıhy men mádenıetin zertteý úshin zertteýdiń derektemelik negizin aıtarlyktaı ulǵaıtý, jańa derektemeler tartý, olardy júıege keltirip, toptastyrý jáne taldaý qajet. Qazaqstannyń tarıhy men mádenıeti jóninde maǵlumattar bar qoljazbalardyń mıkrofılmderin túsirip alý jóninde josparly túrde dáıekti jumys júrgizilýi óte-móte qajet.
Zertteý jumystarynyń budan bylaıǵy ýaqytta oıdaǵydaı júrýi úshin Qazaqstannyń ártúrli óńirlerinde halyqta saqtalǵan shyǵys qoljazbalaryn, eski baspalyq kitaptardy, sondaı-aq kalalar men aýyldardń tarıhy jóninde qazaqtar arasynda saqtalǵan aýyzsha tarıhı aqparatty tabý jáne jınap alý jumystaryn atqaratyn arheografııalyk ekspedıııalardy jandandyrý qajet. Arheografııalyq ekspedıııa jasaqtary atqaratyn jumystyń naqty nátıjeleri, atap aıtqanda sheteldik qorlardaǵy shyǵys qoljazbalary men muraǵattyq materıaldardyń mıkrofılmderi, kserokeshirmeleri Qazaqstan qoljazba korynyń negizi bolady, sóıtip Almatynyń tarıhy men mádenıetin kaıta baǵamdaýǵa, ol jaıynda kópshilikke arnalǵan birqatar ǵylymı eńbekter jazylýyna sebeptesetin bolady.
Almatynyń tarıhy jóninde materıaldar bar derektemeler ártúrli shyǵys jáne batyseýropalyq tilderde qurastyrylǵan. Olardan óńirdiń ejelgi zamandardan bergi tirshiligi týraly maǵlumat alýǵa bolar edi, alaıda olar sonaý kóne zamandarda jarııalanǵan, sondyqtan olardyń keıbireýlerińe qol jetkizý qıyn. Bul materıaldardyń óńir tarıhyn zertteý úshin mańyzyn eskere otyryp biz jarııalanǵan bastapqy derekkezderden úzindiler jınaýdy, sondaı-aq jarııalanbaǵan derekkezderdegi maǵlumattardy qazaq jáne orys tilderine aýdaryp alýdy uıǵaryp otyrmyz.
Merýert ÁBÝSEIITOVA,
QR UǴA korrespondent-múshesi,
tarıh ǵylymdarynyń doktory, professor,
Tarıhı materıaldardy zertteý boıynsha
respýblıkalyq aqparattyq ortalyqtyń dırektory
PAIDALANǴAN ÁDEBIETTER:
- Ábýseıitova M.Q. Shetel qorlaryndaǵy Qazaqstan tarıhy men mádenıeti boıynsha jańa derekkózder // Qazaqstannyń mádenı murasy: jańalyqtary, máseleleri, bolashaǵy. Halyqaralyq ǵylymı konferenńııanyń materıaldary. 19 qazan, 2005 jyl, Almaty, 2005. 63-69 bb.
- P.I. Lerh óziniń tusyndaǵy Ystyqkólden soltústikke taman ornalasqan Vernyı (Vernoe) qalasy sol ejelgi Almalyqtyń ózi dep paıymdaǵanda qatelesedi (Lerh P. Arheologıcheskaıa poezdka v Týrkestanskıı kraı v 1867 godý. SPb., 1870. - 2, X, 40 b.). Onyń qatelesken cebebi Vernoe orys forty 1854 jyly qazaqtar Almaty dep ataǵan ózeniniń mańynda salynǵan bolatyn.
- Almaty - sóziniń etımologııasy ejelgi túrikshe «alma» (kyzyl jıdek nemese alma) degen sezden: alma+liq (+liq - qandaı da bir belgi ne kasıetke ıelikti bildiretin affıks), ıaǵnı «Almalyq», «Almaly» degenderden bastaý alady.
- Istorııa Kazahstana v persıdskıh ıstochnıkah. T. I: Djamal al-Karshı. Al-Mýlkahat bı-s-sýrah. Almaty: Daık-Press, 2005.
- Bretschneider E. Mediaeval Researches from Eastern Asiatic Sources. Fragments towards the Knowledge of the Geography and History of Central and Western Asia from the 13lh to the 17lh Vol. III. London, 1888 (2-nd edition: 1910). Vol. I, P. 17.
- Chan-chýn. Sııýńzı, ılı opısanıe pýteshestvııa na Zapad // Trýdy chlenov Rossııskoı dýhovnoı mıssıı v Pekıne / Per. Kafarova. T. IV. SPb., 1866. S. 304.
- Lerh P. Arheologıcheskaıa poezdka v Týrkestanskıı kraı v 1867 godý. SPb., 1870; Sharaf ad-dın Iazdı. Zafar-nama. T. I. S. 494.
- Djývaını. Tarıh-ı djahan-gýshaı. Qoljazbasy: Pýblıchnaıa bıblıoteka IV, 2, 34, p. 212; D' Ohsson. Histoire des Mongols. T. P. 246.
- Babýr-name ılı Zapıskı Sýltana Babera / Izdany v podlınnom tekste N. Ilmınskım. Kazan, 1837. S. 2.
- Mırza Mýhammed Haıdar. Ta'rıh-ı Rashıdı / Vvedenıe, perevod s persıdskogo.
A. Ýrýnbaeva, R. P. Djalılovoı, L. M. Epıfanovoı. Tashkent, 1996. S. 62, 225.
