الماتى تاريحى مەن مادەنيەتىنىڭ شىعىس جانە باتىسەۋروپالىق دەرەك كوزدەرى

الماتى قالاسىنىڭ 1000 جىلدىعىنا ارنالعان «الماتىنىڭ مىڭجىلدىق تاريحى: ارحەولوگيا جانە جازبا دەرەكتەرى» اتتى حالىقارالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسياسى ءوتتى. الماتى قالاسى ىشكى ساياسات باسقارماسىنىڭ قولداۋىمەن «ادىرنا» ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق بىرلەستىگى ۇيىمداستىرعان كونفەرەنتسيا بارىسىندا ءسوز العان بايانداماشى تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور مەرۋەرت ابۋسەيىتوۆانىڭ «الماتى تاريحى مەن مادەنيەتىنىڭ شىعىس جانە باتىسەۋروپالىق دەرەك كوزدەرى» تاقىرىبىنداعى بايانداماسىن ۇسىنىپ وتىرمىز.

قالالاردىڭ دامۋ پروبلەمالارىن زەرتتەۋ كەزىندە جازبا، مۇراعاتتىق، ارحەولوگيالىق، نۋميزماتيكالىق، ەپيگرافيالىق، سونداي-اق، اۋىزشا دەرەكتەمەلەر ماڭىزدى. الماتىنىڭ تاريحى مەن مادەنيەتى جونىندە مالىمەتتەرى بار دەرەكتەمەلەرگە ەڭ الدىمەن قولجازبالار، سيرەك كەزدەسەتىن شىعىستىك جانە باتىستىق ەسكى باسپالىق (ليتوگرافيالىق ادىسپەن باسىلعان) كىتاپتار، ورىس مۇراعاتتىق ماتەريالدارى مەن ءارتۇرلى قۇجاتتار جاتادى. جازبا دەرەكتەمەلەر مەن ولاردىڭ مۇراعاتتارى جاقىن جانە شالعاي شەتەلدەردىڭ (رەسەي، وزبەكستان، تاجىكستان، تۇرىكمەنستان، قىتاي، ينديا، پاكىسان، يران، تۇركيا، سيريا، مىسىر، ۇلىبريتانيا، فرانتسيا، يتاليا جانە ت.ب.) عىلىمي ورتالىقتارى مەن قولجازبالار قويمالارىندا ساقتاۋلى. ناق سولار عالىمداردىڭ مەملەكەتتىلىك، كوشپەلىلەرتانۋ ماسەلەلەرىن، كوشپەلى جانە وتىرىقشى مادەنيەتتەردىڭ ءوزارا ارەكەتتەستىگى پروبلەمالارىن، سونداي-اق دالالارى پروبلەمالارىن زەرتتەۋگە جاڭا تۇرعىدان كەلۋىنە كومەكتەستى. وسى ماقساتپەن «مادەني مۇرا»، «حالىق تاريح تولقىنىندا» مەملەكەتتىق باعدارلاماسى بويىنشا ءارتۇرلى قولجازبالار قويمالارى ورتالىقتارىنا مارشرۋتتار ساپارلارعا بارۋ بەلگىلەندى [1]. شىعىس قولجازبالارى مەن ەسكى باسپا كىتاپتاردى انىقتاۋ، كوشىرمەلەرىن الۋ، كەيىن ولاردى تالداۋ ءۇشىن قازاقستاننىڭ عانا ەمەس، سونىمەن قاتار شەتەلدەردىڭ دە مۇراعاتتارىن، قورلارىن جوسپارلى، جۇيەلى زەرتتەۋ جۇرگىزىلدى، سونداي-اق، وزگە ەلدەردىڭ شىعىستانۋشىلارىمەن عىلىمي بايلانىستار ورناتىلىپ، بۇرىنعى بايلانىستار ۇلعايتىلدى. 2004 جىلدان بەرى 22 ارحەوگرافيالىق ەكسپەديتسيا (رەسەيگە، قحر-عا، موڭعولياعا، قىرعىزستانعا، تۋركياعا، ارمەنياعا، ۆەنگرياعا جانە شۆەيتسارياعا) جۇرگىزىلدى، ولاردان جينالعان ماتەريالدار كوبىنە قازاقستان مەن ورتالىق ازيانىڭ تاريحى مەن مادەنيەتى جونىندەگى بىرەگەي دەرەكتەمەلەر بولىپ تابىلادى. ارحەوگرافيالىق ەكسپەديتسيا جاساقتارى جۇمىسىنىڭ ناقتى ناتيجەلەرى، اتاپ ايتقاندا شىعىس قولجازبالارى مەن باسقا دا مۇراعاتتىق ماتەريالداردىڭ ميكروفيلمدەرى، CD ديسكىلەرىندەگى كوشىرمەلەرى قازاقستان قولجازبا كورىنىڭ نەگىزى بولادى، بۇل قور بولاشاقتا دا ۇزدىكسىز تولىقتىرىلىپ وتىرۋعا ءتيىس. قازاقستان مەن ورتا ازياداعى ەجەلگى جانە ورتاعاسىرلىق داۋىرلەردەگى تاريحي تۇرعىدان زەرتتەۋلەردىڭ دەرەكتەمەلىك تۇرعىدا قامتاماسىز ەتىلۋىن رەسپۋبليكاداعى جاڭا تابىلىمدار دا ەداۋىر تولىقتىرىپ، ساپالىق تۇرعىدان جاقسارتا الادى. ناق وسى سەبەپتەن دە قازاقستاننڭ وبلىستارىنا ارحەوگرافيالىق ەكسپەديتسيا جاساقتارىن جىبەرىپ وتىرعان ءجون، ول جەرلەردەن عىلىمعا بەيمالىم نەمەسە بەلگىلى بولسا دا زەرتتەلمەگەن شىعىس تىلدەرىندەگى بىرقاتار ەجەلگى جازبا ەسكەرتكىشتەر تابىلۋى مۇمكىن. ولار ەسكى قولجازبا كىتاپتار، اۋداندىق جانە مەكتەپتەردەگى ولكەتانۋ مۋزەيلەرى مەن جەكە ادامدارداعى شارۋاشىلىق جانە زاڭدىق سيپاتتاعى قۇجاتتار، كەنتتەر مەن قالاردڭ تاريحى جونىندە قۇندى ماتەريالدار بەرەتىن جارتاستارداعى، قۇلپىتاستارداعى جانە ورتاعاسىرلىق ارحيتەكتۋرالىق گيماراتتارداعى جازبالار تۇرىندە بولۋى مۇمكىن. ارحەوگرافيالىق زەرتتەۋلەر ءبىزدىڭ دەرەكتەمەلىك بازامىزدى ۇلعايتىپ، وسى ارقىلى عالىمداردىڭ الدىنا بىرقاتار جانا عىلىمي پروبلەمالار قويۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. كەنتتەر مەن قالاردىڭ دامۋىنىڭ بارلىق كەزەڭدەرىن بەينەلەيتىن دەرەكتەمەلەر كەشەنى عىلىمي اينالىمعا العاش peت ەنگىزىلىپ وتىر. ارحەوگرافتار انىقتاعان دەرەكتەمەلەردە قالاردىن تاريحى جونىندە عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ساۋدانىڭ، ساۋدا جولدارىنىڭ، جەرىمىزدە بولىپ قايتقان ەكسپەديتسيالاردىڭ تاريحى جونىندە دە بىرەگەي ماعلۇماتتار كوپ. ولار سوناۋ XII عاسىردان باستاپ قىتايدان جەتىسۋ مەن وڭتۇستىك قازاقستان ارقىلى باتىسقا وتكەن ساۋدا جولىنىڭ نەعۇرلىم ماڭىزدى بولعانىن كورسەتەدى. بۇل جول ۇلى جىبەك جولىنىڭ ءبىر تارماعى بولدى. XVI عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ بۇل جول جاڭا قارقىن العانى انىقتالدى. XVI-XVIII عاسىرلارداعى جازبا دەرەكتەمەلەردەن ناق وسى كەزەڭدە قازاقستان ارقىلى قىتايدى ينديا مەن ورتا ازيانى بايلانىستىرعان ساۋدا جولدارى دامىعانى بەلگىلى; بۇل جولمەن ءتاۋاپ ەتۋشىلەر، قولونەرشىلەر، اسكەري جاساقتار ءجۇرىپ  وتەتىن. ساۋدا كاسپي تەڭىزى ارقىلى استراحان مەن ماڭعىستاۋ اراسىندا تەڭىز جولىمەن دە، سونداي-اق كاسپيدىڭ سولتۇستىك جاعالاۋى، حيۋا، بۇحارا ارقىلى قۇرلىقپەن دە جۇرگىزىلدى. بۇل ساۋدانىڭ دەڭگەيى مەن تۇرلەرى تۋرالى بارلىق دەرەكتەمەلەرمەن سالىستىرعاندا نەعۇرلىم تولىق مالىمەتتەر قىتايدڭ ءبىرىنشى تاريحي مۇراعاتىنان تابىلعان قۇجاتتاردا بار. XIII عاسىردا ورتالىق ازيادا جاڭا قالالار قاۋىرت پايدا بولىپ، ولاردىڭ حالقىنىڭ سانى كوبەيدى، ساۋدا وركەندەدى. جازبا دەرەكتەمەلەردە تاريحي گەوگرافيا جونىندە بىرەگەي مالمەتتەر بار. ولاردا جەر بەدەرى، كليمات، وسىمدىكتەر مەن جانۋارلار دۇنيەسى، حالىق جانە ونىڭ ەتنوستىق قۇرامى، سونداي-اق، شارۋاشىلىقتىڭ ءارتۇرلى سالالارى سيپاتتالعان. الماتىنڭ جانە الماتى ءوڭىرىنىڭ ورتاعاسىرلىق تاريحى جونىندەگى جازبا ماتەريالدار ءبىرشاما. بۇلار — اراب، پارسى، تۇركى تىلدەرىندە ورتاعاسىرلار كەزەڭى مەن ودان كەيىنگى عاسىرلاردا قۇراستىرىلعان شىعارمالار، سونداي-اق ورىس جانە باتىسەۋروپالىق ساياحاتشىلاردىڭ جازبالارى. الماتى (الماتۋ، الماتي، اليمتۋ) [2] كەيىنگى ورتاعاسىرلاردا قازىرگى اتاۋىمەن كەڭىنەن ءمالىم بولدى، مۇنى الماتى قالاسى تۋرالى جازبا دەرەكتەمەلەردەگى نۋميزماتيكالىق دەرەكتەر ايعاقتايدى. قالانىڭ ەجەلدەن 6epi بار ەكەنىن ونىڭ اتاۋىندا تۇركى-موڭگول تىلدەرىنە ءتان «تى» قوسىمشاسىنىڭ ساقتالۋىنا قاراپ تا پىكىر تۇيۋگە بولادى، بۇل قوسىمشا زاتتىڭ كوپشە تۇردە ەكەنىن بىلدىرگەن. ال قازىرگى تىلدە، گرامماتيكالىق ەرەجەلەر بويىنشا — «لى» قوسىمشاسى قولدانىلادى. دەمەك، الماتىنى قازىرگى ىڭعايعا لايىقتاپ اتايتىن بولساق، الماتىنىڭ اتى المالى بولىپ ايتىلۋعا ءتيىس بولار ەدى. سوعان قاراماستان — «تى»  قوسىمشاسى ورنىققان [3]. ءا. برەتشنەيدەردىڭ پايىمداۋىنشا، ا-لي-ما-لي نەمەسە المالىق موڭعول ءداۋىرىنىڭ تاريحشىلارىندا، سونداي-اق، سول ۋاقىتتا باتىس ازيادان موڭعولياعا بارعان ساياحاتشىلاردا ءجيى ايتىلادى. ونىڭ «زەرتتەۋلەرىنىڭ» ءبىرiنشى بولىمىندە قىتاي ساياحاتشىلارىنىڭ ا-لي-ما-ءليدى سيپاتتاعان كەيبىر دەرەكتەرىن تابۋعا بولادى. وسى دەرەكتەرگە سۇيەنىپ ەجەلگى المالىق موڭعوليادان پارسى جەرىنە باراتىن كۇرە جولدا، قaزipگi قۇلجاعا تاياۋ جەردە ورنالاسقان دەپ بولجاۋعا بولادى. پارسى تاريحشىلارىنىڭ المالىق تۋرالى العاش ايتۋى 1211 جىلعا قاتىستى. XIII عاسىرداعى پارسى تىلىندەگى «تاريح-ي دجاحان-گۋشاي» (الەمدى باعىندىرۋشىنىڭ تاريحى) اتتى حرونيكانىڭ اۆتورى، شىڭعىس حاننىڭ ساراي تاريحىن جازۋشى اتا-مالىك جۋۆايني قازاقستان اۋماعىندا، سونىڭ ىشىندە جەتىسۋ جەرىڭدە موڭعولدارعا دەيىنگى ۋاقىتتا كوپتەگەن قالالار بولعانىن حابارلايدى. جەنت، وتىرار، قويلىق، المالىق، بالاساعۇن جانە ت.ب. تۋرالى دەرەكتەر وسىنداي. كەيدە قالا تۇرعىندارى تۋرالى دەرەك بەرەتىن تسيفرلار كەلتىرىلەدى. 1310 جىلى بالاساعۇندا ونى قاراقىتاي اسكەرلەرى العان كەزدە 47 000 ادامنىڭ قازا بولعانىن ەسكەرگەندە، ول ipi قالا بولعان دەپ ۇيعارۋعا بولادى. بۇل قالالاردىڭ توڭىرەگىندە كوپتەگەن قونىستار بولعان. مۇندا سۋارمالى ەگىنشىلىك كەڭىنەن قولدانىلعان. جامال ءال-قارشىنىڭ «ءال-مۇلحاقات بي-س-سۋراح» [4] شىعارماسىندا قازاقستان تۋرالى شاعاتاي ۇرپاعى ءداۋىرىنىڭ باسقا دەرەكتەمەلەرىندە جوق ماڭىزدى دەرەكتەر بار. ورتاعاسىرلىق قازاقستان اۋماعىندا بولعان وقيعالار تۋرالى «يسلام داۋىرىندەگى ماۋرەناحرداعى جانە باسقا وڭىرلەرىندەگى تۇركى قاعاندارى تۋرالى ەسكەرتپە» دەگەن تاراۋدان باستاپ ايتىلادى. جامال ءال-قارشى جەنت، بارچلىع كەنت جانە ت.ب. قالالاردى ەگجەي-تەگجەيلى سيپاتتايدى. شىعىس جانە شەتەل اۆتورلارىنىڭ شىعارمالارىندا بار ايعاقتار دالا قالالارىنىڭ ساۋدا قارىم-قاتىناستارىنداعى ءرولى، سونداي-اق، بۇل قاتىناستاردىڭ جۇيەلىلىگى تۋرالى ايتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. شىن مانىندە دە، قازاقتار مەن كورشى حالىقتار اراسىندا ساۋدا ۇنەمى ءجۇرىپ  تۇرعان، بۇلعاقتار مەن سوعىستار ونىڭ دامۋىنا كۇشتى كەدەرگى بولعانىمەن، ساۋدا ءتىپتى وسىنداي ۋاقىتتاردا دا جالعاسقان. الماتى اۋماعى (كەڭ ماعىنادا جەتىسۋ ءوڭىرى) ورتاعاسىرلار تاريحىندا ماڭىزدى ورىن الادى. ارابتاردىڭ ورتالىق ازياعا تەرەڭدەپ ەنۋىنە قارسى كوزعالىستىڭ كۇشتى ورتالىقتارىنىڭ ءبىرi وسىندا بولدى، وسى جەردە قاراحانيلەر مەملەكەتتىگىنىڭ نەگىزى قالىپتاستى (840-1212). كەيىننەن بۇلاردىڭ بيلىگى بوساڭسىعان جاعدايلاردا ولاردىڭ ىشكى ىستەرىنە قاراكىتايلار تاراپىنان (1137-1211), حورەزمشاحتار تاراپىنان (1097-1231), كۇشلىك تاراپىنان (1211-1218) جانە شاعاتاي ۇرپاعى تاراپىنان (1227-1363) قولسۇعۇشىلىق ورىن العان كۇردەلى قايشىلىقتى وقيعالار بولدى. ناق وسى ۋاقىتتا مۇندا ءارتۇرلى وقشاۋ كونفەسسيالاردىڭ (حريستياندىق، مانيحەيلىك، زورواستريلىك جانە ت.ب.) بىرتىندەپ مۇسىلماندىققا اينالۋى ورىن الدى. وكىنىشكە قاراي، بۇل تاريحي ۇردىستەر جازبا دەرەكتەمەلەردە ونشا بەينەلەنبەگەن، دەرەكتەمەلەر ۇزدىك-سوزدىق بولعاندىقتان وسىناۋ ماڭىزدى وڭىردەگى وقيعالاردىڭ قالاي وpبىگەنىن اڭىق ايتا المايمىز. XII عاسىردا الماتى باستاپقىدا قيداندار، كەيىننەن نايماندار مەملەكەتىنىڭ ipi ساۋدا ورتالىعى جانە استاناسى بولدى. «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى»   بويىنشا شىڭگىس حاننىڭ الماتىنى جاۋلاپ الۋعا جاساعان ەكى ارەكەتى ءساتسىز بولىپ، نايماندارمەن ون جىل بويى سوعىسقاندا ەشتەڭە وندىرە الماعان. ءۇشىنشى ارەكەتىندە عانا قالانى الىپ، وتىرارعا قاراي وسىدان كەيىن عانا جىلجىعان. ءوڭىردىڭ مادەنيەتى ول تۋرالى بىزدە العاشكى مالىمەتتەر بار موڭعول باسقىنشىلىعى كەزەڭىنە قاراي ەداۋىر دامىعان بولسا كەرەك. شىڭعىس حاننىڭ باتىسقا جورىعى كەزىندە ونىمەن بىرگە بولعان ەليۋي چۋتسايدىڭ ايتۋىنشا المالىقكا باسقا 8-9 قالا باعىنىشتى بولگان; سول ساياحاتشىنىڭ ايتۋى بويىنشا ىلە جازىعىندا «استىقتىڭ بەس ءتۇرىنىڭ ءبارى وسىرىلگەن» [5]، مۇنىڭ ءوزى ەگىنشىلىك مادەنيەتىنىڭ ەداۋىر دامىعانىن كورسەتەدى. چان-چۋن سونداي-اق ەگىستى قولدان سۋارۋ تۋرالى دا ايتادى [6]. تەمىر جورىقتارىنىڭ تاريحىندا ىلە جازىعى تۋرالى مالىمەتتەر وتە-موتە بۇلدىر. المالىق ىلەدەن وڭتۇستىككە قاراي ورنالاسقان. بۇعان قاراعاندا بۇل جەردە قىتاي دەرەكتەمەلەرىندە ايتىلعان المالىق تۋرالى ەمەس، قازىرگى الماتى توڭىرەگى تۋرالى ايتىلش وتىر دەۋگە بولادى; مۇنى تەمىر اسكەرىنىڭ المالىقتان شىعىپ، ىلەدەن ءوتىپ قاراتالعا كەلگەن فاكتىسى دە قۋاتتايدى [7]. تەگىندە جۋۆايني دە سول قالانى ايتاتىن بولسا كەرەك; وندا باتۋدڭ ۇلى حان كۇيىككە كەلە جاتىپ المالىققا كەلىپ توقتاعانى، مۇنىڭ قويلىقتان 7 كۇنشىلىك جەردە ەكەنى جانە وسى جەردە ۇلى حاننىڭ ولگەنى تۋرالى حابار العانى ايتىلادى [8]. الماتى تۋرالى بابىردا دا ايتىلادى [9]. مۇحاممەد-حايدار الماتىنى موعولستانداعى ءمالىم وڭىرلەردىڭ ءبىرى دەپ اتايدى [10].   XIV-XV عاسىرلارداعى جازبا دەرەكتەمەلەردە ورتالىق ازيانىڭ سۋ وبەكتىلەرى تۋرالى بىرقاتار دەرەكتەر بار. وسىعان ءتان سيپاتتى دەرەكتەر بۇل كەزەڭنىڭ جازبا دەرەكتەمەلەرىندە ارال تەڭىزى مەن ءامۋداريا وزەنىنە قاتىستى. قازىرگى ۋاقىتتا ارال پروبلەماسى ەكولوگيالىق تۇرعىدان ەڭ كوكەيكەستى پروبلەما ەكەنى بەلگىلى، وسى تۇرعىدان دا تاريحي-گەوگرافيالىق مازمۇنداعى ماتەريالدار ماڭىزدى ءمان الادى. بۇل كەزەڭدەگى جازبا دەرەكتەمەلەردە سۋ وبەكتىلەرى قاتارىندا سايحۋن وزەنى نەمەسە حودجەند نەمەسە احسي وزەنى (سىرداريا وزەنى), شۋ وزەنى، ىلە وزەنى، كوكشە تەڭىز كولى (بالقاش كولى) اتالادى. XIV-XV عاسىرلارداعى دەرەكتەمەلەردە ورتا ازيانىڭ تاۋ جۇيەلەرى تۋرالى دەرەكتەر وتە از. حافيز-ي ابرۋدىڭ «گەوگرافياسىندا» تاۋ جوتالارى تۇرىندە تاۋلاردىڭ سيپاتتاماسى بار. ماسەلەن، وسىنداي جوتالاردشش ءبىرى شىننىڭ (قىتاي) شەكاراسىنان باستالىپ باتىسقا قاراي فەرعانادان، ۋسرۋشاننان، سامارقاند پەن كەشتەن ءوتىپ سول جەردە بىتەدى. تۇتاس العاندا جازبا دەرەكتەمەلەردە تۇركىستان تاۋلارى — ورتالىق تيان-شان مەن التاي تاۋلارى ايتىلعان. الماتى تۋرالى ماتەريالدار موڭعول، مانجۇر جانە قىتاي دەرەكتەمەلەرىندە كەزدەسەدى جانە XVIII-XIX عاسىرلارعا قاتىستى. جوڭعار حاندىعى ىدىراعاننان كەيىن، اسىرەسە، قاشعاردى ءوز يەلىگىنە قوسىپ العاننان كەيىن مانجۇر-تسين يمپەرياسى ورتا ازيا جەرىنە بۇرىنعىدان دا كوبىرەك دەن قويا باستادى. ناق وسى سەبەپتەن كىتاي جانە مانجۇر تىلدەرىڭدە جازىلعان شىعارمالاردا قازاق، بۇرىت (قىرعىز) جەرلەرى جانە ت.ب. تۋرالى دەرەكتەر كوبەيدى. «سيۋي تۋچجي» جانە «سيۋي شۋي داۋ تسزي» (XVIII ع.) اتتى ەكى گەوگرافيالىق ەڭبەك — ورتاازيالىق حالىقتاردڭ تاريحى جونىندەگى ماڭىزدى قىتاي دەرەكتەمەلەرى. «سيۋي تۋچجي» كىتابىندا «الماتى» سوزىمەن بايلانىستى ءۇش اتاۋ كەزدەسەدى: ءبىرىنشىسى — اليماتۋ بارشۋك عول (وزەن) ەمىل وزەنىنەن باتىس-وڭتۇستىككە قاراي دەپ كورسەتىلگەن (كىتاپتىڭ 25-تسزيۋانىندا). ياعني بۇل وزەندى الماتىدان شالعايدا، بارلىق تاۋىنان ىزدەۋ كەرەك; «اليماتۋ» جەرىنىڭ ەكىنشى اتاۋى اليماتۋ عول (وزەن) وزەنىنەن شىققان. اۆتوردىڭ ايتۋىنشا ول «ىلە وزەنىنىڭ سولتۇستىك بولىگىندەگى شاعان ۋسۋدىڭ باتىس-سولتۇستىك بولىگىندە، ىلەدەن (قۇلجادان) 100 ليدە (12 تسزيۋان)». دەمەك بۇل وزەن قازىرگى سۇاا-نىڭ، حورگوستىڭ باتىس-سولتۇستىگىندە بولۋعا ءتيىس. ال ءۇشىنشىسى — مونعولشا «ءۇش الماتى» دەلىنەتىن گۋربان اليماتۋ — بۇل اتاۋ قازىرگى الماتى وڭىرىندەگى وزەندەرمەن بايلانىستى دەۋگە بولادى. الماتى تۋرالى مالىمەتتەر موڭعول، مانجۇر جانە قىتاي دەرەكتەمەلەرىڭدە ساقتالعان. مۇنى ش.ش. ءۋاليحانوۆ «قىرعىزدار تۋرالى جازبالاردا» كەلتىرگەن قىزعىلىقتى فاكتىلەر ايعاقتايدى. 1856-1858 جىلدارى ول تارباعاتاي جانە تيان-شان وڭىرلەرىنىڭ ويرات، كىتاي جانە ەجەلگى تۋرىك تىلدەرىندەگى گەوگرافيالىق اتاۋلارىنا سالىستىرمالى تالداۋ جاساعان. بۇل ەڭبەگىندە ول رەسەي گەوگرافيالىق كوعامىنىڭ مۇشەسى يا.ۆ. حانىكوۆتىڭ (1818-1862 جج.) كارتاسى بويىنشا وڭىرلەردىڭ اتاۋلارىنا سىلتەمە جاسايدى. ول كارتادا ىستىقكول (موڭع. تەمۋرتۋ ناگۋر), نارىن، ماناس، بوروتالا، اقسۋ، قاراسۋ، التىنەمەل، تاشىبالىق، كۇنگەي، انجيان، استاق، اقساي، سارباعاشي، شۋ، تالاس، كۇرتى، تۇرگەن، تالعار، گۋربان اليماتۋ، ىلە، تارباعاتاي جانە ت.ب. گەوگرافيالىق اتاۋلار كەزدەسەدى. بۇل تىزىمدە ورىس تىلىنە «ءۇش الماتى» دەپ اۋدارىلاتىن «Gurban Alimatu» دەگەن ءوڭىر اتاۋى بار، تۇركى تىلىندە بۇل اتاۋ اراب جازۋىمەن « Gurban Almatu» دەپ بەلگىلەنگەن. الماتىنىڭ ەسكى اتاۋى ويرات-موڭعول دەرەكتەمەلەرىڭدە «گۋربان الماتى»، ياعني «ءۇش الماتى» دەپ تىركەلگەن. تەگىندە بۇل اتاۋ XVIII عاسىردڭ اياعىندا تارالعان بولسا كەرەك. جازبا دەرەكتەمەلەردە الماتى قىتاي جانە مانجۇر تىلدەرىندە «گۋاربان الامۋتۋ» نەمەسە «گۋەربان اليماتۋ» («ءۇش الماتى») اتالادى. بۇل اتاۋ ويرات تىلىننەن شىققان جانە ول وسى توڭىرەكتەگى ۇلكەن الماتى، كىشى الماتى جانە ەسەنتاي وزەندەرىنىڭ اتاۋلارىنان شىققان دەۋگە نەگىز بار. سونىمەن، قازاقستاننىڭ ورتاعاسىرلار كەزەڭىندەگى قالالارىنىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىن زەرتتەۋ ءۇشىن زەرتتەۋدىڭ دەرەكتەمەلىك نەگىزىن ايتارلىكتاي ۇلعايتۋ، جاڭا دەرەكتەمەلەر تارتۋ، ولاردى جۇيەگە كەلتىرىپ، توپتاستىرۋ جانە تالداۋ قاجەت. قازاقستاننىڭ تاريحى مەن مادەنيەتى جونىندە ماعلۇماتتار بار قولجازبالاردىڭ ميكروفيلمدەرىن ءتۇسىرىپ الۋ جونىندە جوسپارلى تۇردە دايەكتى جۇمىس جۇرگىزىلۋى وتە-موتە قاجەت. زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ بۇدان بىلايعى ۋاقىتتا ويداعىداي ءجۇرۋى ءۇشىن قازاقستاننىڭ ءارتۇرلى وڭىرلەرىندە حالىقتا ساقتالعان شىعىس قولجازبالارىن، ەسكى باسپالىق كىتاپتاردى، سونداي-اق كالالار مەن اۋىلداردڭ تاريحى جونىندە قازاقتار اراسىندا ساقتالعان اۋىزشا تاريحي اقپاراتتى تابۋ جانە جيناپ الۋ جۇمىستارىن اتقاراتىن ارحەوگرافيالىك ەكسپەديتسيالاردى جانداندىرۋ قاجەت. ارحەوگرافيالىق ەكسپەديتسيا جاساقتارى اتقاراتىن جۇمىستىڭ ناقتى ناتيجەلەرى، اتاپ ايتقاندا شەتەلدىك قورلارداعى شىعىس قولجازبالارى مەن مۇراعاتتىق ماتەريالداردىڭ ميكروفيلمدەرى، كسەروكەشىرمەلەرى قازاقستان قولجازبا كورىنىڭ نەگىزى بولادى، ءسويتىپ الماتىنىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىن كايتا باعامداۋعا، ول جايىندا كوپشىلىككە ارنالعان بىرقاتار عىلىمي ەڭبەكتەر جازىلۋىنا سەبەپتەسەتىن بولادى. الماتىنىڭ تاريحى جونىندە ماتەريالدار بار دەرەكتەمەلەر ءارتۇرلى شىعىس   جانە باتىسەۋروپالىق تىلدەردە قۇراستىرىلعان. ولاردان ءوڭىردىڭ ەجەلگى زامانداردان بەرگى تىرشىلىگى تۋرالى ماعلۇمات الۋعا بولار ەدى، الايدا ولار سوناۋ كونە زامانداردا جاريالانعان، سوندىقتان ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرىڭە قول جەتكىزۋ قيىن. بۇل ماتەريالداردىڭ ءوڭىر تاريحىن زەرتتەۋ ءۇشىن ماڭىزىن ەسكەرە وتىرىپ ءبىز جاريالانعان باستاپقى دەرەككەزدەردەن ۇزىندىلەر جيناۋدى، سونداي-اق جاريالانباعان دەرەككەزدەردەگى ماعلۇماتتاردى قازاق جانە ورىس تىلدەرىنە اۋدارىپ الۋدى ۇيعارىپ وتىرمىز.

---

مەرۋەرت ابۋسەيىتوۆا،

قر ۇعا كوررەسپوندەنت-مۇشەسى،

تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور،

تاريحي ماتەريالداردى زەرتتەۋ بويىنشا

رەسپۋبليكالىق اقپاراتتىق ورتالىقتىڭ ديرەكتورى

---

پايدالانعان ادەبيەتتەر:

1. ابۋسەيىتوۆا م.ق. شەتەل قورلارىنداعى قازاقستان تاريحى مەن مادەنيەتى بويىنشا جاڭا دەرەككوزدەر // قازاقستاننىڭ مادەني مۇراسى: جاڭالىقتارى، ماسەلەلەرى، بولاشاعى. حالىقارالىق عىلىمي كونفەرەنڭيانىڭ ماتەريالدارى. 19 قازان، 2005 جىل، الماتى، 2005. 63-69 بب.
2. پ.ي. لەرح ءوزىنىڭ تۇسىنداعى ىستىقكولدەن سولتۇستىككە تامان ورنالاسقان ۆەرنىي (ۆەرنوە) قالاسى سول ەجەلگى المالىقتىڭ ءوزi دەپ پايىمداعاندا قاتەلەسەدى (لەرح پ. ارحەولوگيچەسكايا پوەزدكا ۆ تۋركەستانسكي كراي ۆ 1867 گودۋ. سپب.، 1870. - 2, X, 40 ب.). ونىڭ قاتەلەسكەن ceبeبi ۆەرنوە ورىس فورتى 1854 جىلى قازاقتار الماتى دەپ اتاعان وزەنىنىڭ ماڭىندا سالىنعان بولاتىن.
3. الماتى - ءسوزىنىڭ ەتيمولوگياسى ەجەلگى تۇرىكشە «alma» (كىزىل جيدەك نەمەسە الما) دەگەن سەزدەن: alma+liq (+liq - قانداي دا ءبىر بەلگى نە كاسيەتكە يەلىكتى بىلدىرەتىن اففيكس), ياعني «المالىق»، «المالى» دەگەندەردەن باستاۋ الادى.
4. يستوريا كازاحستانا ۆ پەرسيدسكيح يستوچنيكاح. ت. I: دجامال ال-كارشي. ال-مۋلكاحات بي-س-سۋراح. الماتى: دايك-پرەسس، 2005.
5. Bretschneider ە. Mediaeval Researches from Eastern Asiatic Sources. Fragments to­wards the Knowledge of the Geography and History of Central and Western Asia from the 13^lh to the 17^lh Vol. III. London, 1888 (2-nd edition: 1910). Vol. I, P. 17.
6. چان-چۋن. سيۋڭزي، يلي وپيسانيە پۋتەشەستۆيا نا زاپاد // ترۋدى چلەنوۆ روسسيسكوي دۋحوۆنوي ميسسي ۆ پەكينە / پەر. كافاروۆا. ت. IV. سپب.، 1866. س. 304.
7. لەرح پ. ارحەولوگيچەسكايا پوەزدكا ۆ تۋركەستانسكي كراي ۆ 1867 گودۋ. سپب.، 1870; شاراف ad-دين يازدي. زافار-ناما. ت. I. س. 494.
8. دجۋۆايني. تاريح-ي دجاحان-گۋشاي. قولجازباسى: پۋبليچنايا بيبليوتەكا IV, 2, 34, پ. 212; D' Ohsson. Histoire des Mongols. ت. P. 246.
9. بابۋر-نامە يلي زاپيسكي سۋلتانا بابەرا / يزدانى ۆ پودليننوم تەكستە ن. يلمينسكيم. كازان، 1837. س. 2.
10. ميرزا مۋحاممەد حايدار. تا'ريح-ي راشيدي / ۆۆەدەنيە، پەرەۆود س پەرسيدسكوگو. ا. ۋرۋنباەۆا، ر. پ. دجاليلوۆوي، ل. م. ەپيفانوۆوي. تاشكەنت، 1996. س. 62, 225.