Osydan 185 jyl būryn 1835 jyly 3 qaraşada qazaqtyŋ tūŋǧyş ǧalymy, aǧartuşy, tarihşy, etnograf, saiahatşy ärı diplomat Şoqan (Mūhamedhanafiia) Şyŋǧysūly Uälihanov düniege kelgen. Ol Qostanai oblysy, qazırgı Äulieköl audanyndaǧy, Qūsmūryn beketınde Abylaihannyŋ nemeresı Şyŋǧystyŋ otbasynda düniege keldı. "Adyrna" ūlttyq portaly ūly ǧalymnyŋ tuǧan künıne orai şaǧyn ömırbaianyn ūsynady.
Şoqan Abylaidan örbıgen ūrpaqtardyŋ bırı. Onyŋ balalyq şaǧy Syrymbet tauynyŋ bökterınde ötken. 1847 jyly 12 jasar Şoqandy äkesı sol kezdegı eŋ taŋdauly oqu orny bolyp eseptelgen Sıbır kadetı korpusyna oquǧa ornalastyrady. Onyŋ keleşegı üşın būl oqu ornynyŋ atqarar rölı zor bolady. Kadet korpusynda Şoqan özınıŋ zerektıgımen erekşelengen. Tıldı tez meŋgerıp, özı qatarlas oquşylardan ozyq oqyǧan. "Korpusta oi-örısı, bılımı jaǧynan Şoqan tez östı, orys joldastaryn basyp ozyp otyrdy. Oǧan talailar-aq, nazar audardy. Ol sondai qabılettı edı, özınen ekı jas ülkenderdıŋ klasyndaǧylardy da bılım, ideia jaǧynan basyp ozdy" – dep jazdy bırge oqyǧan dosy, etnograf-ǧalym T.N.Potanin.
Tört jasynda hat tanyp, Qūsmūryndaǧy äkesı salǧan mektepte ortaǧasyrlyq qypşaq-şaǧatai tılın meŋgeredı, parsyşa, arabşa tıl syndyrady. Oǧan tärbie berude sūltan äuletınen şyqqan äjesı Aiǧanymnyŋ yqpaly küştı boldy. Ol jas Şoqanǧa ejelgı qazaq aŋyzdaryn, aŋyz-äŋgımelerın, maqal-mätelderı men danalyq sözderın jiı aityp otyratyn. Şoqan 12 jasyna deiın Qūsmūryndaǧy mektepte oqyp, mūsylman dını ılımımen tanysty. Şoqan auyldyq bastauyş mektepte oqyp jürıp-aq arab, parsy, şaǧatai tılderınıŋ negızın üirenıp aldy. 1847 jyly 12 jasar Şoqandy äkesı sol kezdegı eŋ taŋdauly oqu orny bolyp eseptelgen Sıbır kadetı korpusyna oquǧa ornalastyrady.
Şoqannyŋ bükıl keleşegı men ǧylym, öner jolyndaǧy talantyn aşuda būl oqu ornynyŋ maŋyzy erekşe boldy. Mūnda jabyq äskeri oqu orny bolǧanymen, köptegen pänder äskeri sabaqtarǧa qosa orys, batys ädebietı, geografiiasy men tarihy, filosofiia, fizika, matematika negızderı, şetel tılderı oqytylyp, orystyŋ ozyq oily intelligentterınıŋ ökılderı sabaq bergen. Sıbır kadetı korpusynda oqudyŋ soŋǧy jyldarynda-aq, Şoqan sanaly, tereŋ oily, jan-jaqty bılımdı, özındık qözqarasy qalyptasqan, tuǧan halqynyŋ qajet-mūqtajdaryn paiymdap, tüsıne alatyn, oǧan barynşa paidaly qyzmet etuge äzır ekendıgın tanytty.
1854 jyly kadet korpusyndaǧy ūstazy Kostyleskiidıŋ ötınışı boiynşa körnektı şyǧystanuşy, Qazan universitetınıŋ professory N.İ.Berezinnıŋ tapsyrmalaryn oryndaidy. 1855 jyly Batys Sıbır general-gubernatorymen bırge Semei, Aiagöz, Qapal arqyly Almatyǧa deiın kelıp qaitady. Osy saparynda qazaq, qyrǧyz, auyz ädebietınıŋ ülgılerın, tarihy men etnografiiasynyŋ materialdaryn jinai jüredı. Būl materialdar negızınde keiın ol «Täŋırı (qūdai)», «Qazaqtardaǧy şamandyqtyŋ qaldyǧy» degen eŋbekter jazady. Sol sapardan keiın onyŋ äskeri lauazymy bır satyǧa joǧarylap, poruchik şenın alady.
1856 jyly polkovnik M.M. Homentovskii basqarǧan äskeri-ǧylymi Ystyqköl ekspedisiiasyna qatysyp, qyrǧyz elın jete zertteidı. Qyrǧyzdar men Ūly jüz qazaqtarynyŋ tarihy, etnografiiasy jaily mälımetter jinaidy, auyz ädebietınıŋ nūsqalaryn jazyp alady. Älem ǧalymdary arasynda tūŋǧyş ret «Manas» eposynyŋ eŋ şūraily bölıgı «Köketai hannyŋ ertegısı» jyryn jazyp alady. Ş. Uälihanov 1856 jyly asa körnektı ǧalym, belgılı geograf P.S. Semenov-Tian-Şanskiimen tanysty. 1857 jyly P.S. Semenov-Tian-Şanskiidıŋ ūsynuymen Ş. Uälihanov Orys geografiialyq qoǧamynyŋ tolyq müşelıgıne qabyldandy.
1858-1859 jyldary Şoqan ataqty Qaşǧariia saparyna baryp qaitty. 1860 jyly Sankt-Peterburgte ol ordenmen marapattalyp, äskeri şenı de joǧarylatyldy. Ony orys patşasy II Aleksandrdıŋ özı qabyldady. Osy kezdesu kezınde Şoqan patşaǧa orys şeneunıkterınıŋ qazaq halqyna jaqsy qarauy jaily öz ötınışın batyl jetkızdı. Peterburgte bolǧan kezınde (1859-1861 jyldary) Şoqan Uälihanov är türlı äskeri jäne ǧylymi mekemelerde jūmys ıstedı. Densaulyǧynyŋ naşarlauyna bailanysty Otanyna oraluǧa mäjbür boldy. Ol Ombyǧa baryp, daladaǧy jergılıktı baskaru ısın qaita ūiymdastyru jönındegı şaralarǧa qatysty. Onyŋ negızgı oilary «Qyrdaǧy mūsylmanşylyq turaly», «Qyrǧyzdardyŋ köşı-qony turaly», «Sot reformasy turaly jazbalarda» baiandalady.
1864 jyly Şoqan general Cherniaevtyŋ Oŋtüstık Qazaqstanǧa jasaǧan äskeri ekspedisiiasyna qatysady. Bıraq äskeri qyzmetı ūzaqqa sozylmady, generaldyŋ jergılıktı halyqqa şekten tys qatygezdık jasauy saldarynan äsker qatarynan öz erkımen kettı.
Şoqan 1865 jyldyŋ säuırınde qaitys bolady. Onyŋ süiegı Altynemel tauynyŋ bauraiyndaǧy Köşentoǧan degen jerge qoiylady.
https://youtu.be/JtEPu59c7Gg
Ūqsas jaŋalyqtar
