"Qonaevtyń tusynda qazaq óz tilinen aıyrylyp, taza máńgúrt bolýǵa shaq qaldy. Qonaev negizin salǵan sol orystandyrý saıasaty bul kúnde "óz jemisin" berýde". Bul pikirdi belgili dástúrli ánshi, ónertanýshy Erlan Tóleýtaı óziniń feısbýk paraqshasynda málimdedi, dep jazady "Adyrna" ulttyq portaly.
"Qańtar aıynyń 12-shi juldyzynda Qonaevtyń týǵanyna 111 jyl toldy. Kelesi kúni ıaǵnı qańtardyń 13-i kúni "Tuńǵysh Prezıdent" týraly zańńyń kúshi joıyldy. Munan bir oń nyshan kórýge bolady. Endi osy jóninde keńirek tarqatyp kórelik. 1960 jyly Kremldiń uıǵarymymen bılikke kelgen Qonaevtyń Qazaqstandy shırek ǵasyr ýaqyt basqarǵany belgili. Tótesinen aıtsaq, Qonaevtyń tusynda qazaq halqy qor ultqa aınaldy. Áýeli qazaqtyń ulanǵaıyr dalasy áskerı óndiris úshin degen jeleýmen ıadrolyq synaq alańdaryna berildi. Máskeýdiń bul sheshimi Qazaqstan bıligi tarapynan esh qarsylyqsyz júzege asyrylýmen boldy. Buǵan jalǵyz ózi qarsy qarsy shyǵyp, ıadrolyq polıgondardyń adamzatqa tıgizer ólsheýsiz zardaby týraly segiz tom ǵylymı eńbek jazǵan Atshabarov atty jankeshti ǵalymnyń únin mundaǵylar Máskeýdiń pármenimen shyqpastaı qylyp óshirdi. Atshabarovtyń álemdik ǵylymda teńdesi joq 8 tom bul eńbegi KGB tarapynanan tárkilenip, kózi joıyldy. Osylaısha Semeı, Qaraǵandy, Mańǵystaý, Atyraý, Batys Qazaqstan, Aqtóbe, Qyzylorda oblystarynda 40 jyl boıy ıadrolyq hám bakterııalogııalyq qarýlardyń alýan túri synalyp jatty. Bul qazaqqa jasalǵan uly etnoıd edi. Sebebi ıadrolyq qarýlardyń topyraq betine, jer asty sýlaryna sińgen ýly sáýleleriniń zııan-zardaby úsh myń jyl boıy (aqyrdyń kúnine deıin) joıylmaq emes. Osynyń saldarynan bul kúnde qazaq halqy álemdegi eń dertti ultqa aınalyp otyr jáne keleshekte elimizde ýly radıaııa saldarynan bolatyn túrli aýrýlar: raq, júrek, qan tamyrlary t.b. keselder kúsheıe túspek. Bul meniń emes, osy salany zertteýshi ǵalymdardyń uzaq jylǵy zertteýlerden keıingi ǵylymı tujyrymdary. Bul turǵydan qazaqqa alapat apat jaqyndap kele jatyr. Ǵalymdardyń pikirinshe, keleshekte radıaııa sáýlelerinen bolatyn túrli aýrýlar geometrııalyq progrespen óspek",- deıdi Erlan Tóleýtaı.
Alaıda munyń aldyn alýda memleket tarapynan eshqandaı saýyqtyrý sharalary jasalmaýda.
"Ekinshi bir uly tragedııa – Qonaevtyń tusynda qazaq óz tilinen aıyrylyp, taza máńgúrt bolýǵa shaq qaldy. Ol basqarǵan jyldary elimizde myńǵa jýyq, (keı derekterde myń jarymnan astam) qazaq mektebi jabyldy. Men Qonaev zamanyn kórgen adammyn, bala kezimde úsh orys otbasy bar bizdiń aýylda joǵarydan kelgen buıryq boıynsha orys mektebin ashpaqshy boldy. Biraq sol kezdiń esti qarttary bul solaqaı sheshimge tosqaýyl qoıǵany – bala bolsam da emis-emis esimde. Al Almaty sııaqty astanamyzda, basqa da oblys ortalyqtarynda jalǵyz-jalǵyzdan qazaq mektebiniń bolǵanyn bul kúnde eshkim joqqa shyǵara almas. Onyń ózinde ol mektep-ınternattarda malshylardyń balalary oqıtyn. Malshylardyń balalary demekshi, Qonaev tusynda qazaq halqy tek mal baǵatyn tómen ultqa aınaldy. Esterińizde bolsa, jetpisinshi jyldary "Qoı sanyn elý mıllıonǵa jetkizeıik!" degen jalań uran kóterildi. Sol-aq eken, mektep bitirgen qazaqtyń órimdeı qyz-jigitterinen mal baǵatyn komsomol jastar brıgadalary zor qarqynmen quryla bastady. Jastar, aýylda qalyp, mal baǵyńdar degen úgit-nasıhat jumystary qyzý júrgizildi. "Nátıjesinde" oqımyn, ǵalym, ustaz, ınjener, dáriger bolamyn degen talaı jastardyń asqaraly armandary qanatynan qyrqyldy. Nebir sáýleli jigitter, kózderi móldiregen arýlar qoı men sıyr sońyna salyndy. Beınelep aıtqanda aıdalaǵa "shoshaqtyń shóline" aparylyp tastalǵan áli ońy-solyn tanyp úlgermegen baǵyt-baǵdarsyz qalǵan balań jastar ishkilikke salyndy, kóptegen qazaq qyzdary sol mal brıgadalardynda júrip, aıaǵy aýyr bolyp qalyp, dúnıege nekesiz bala ákelip jatty. Munyń shyn máninde ulttyń azǵyndaýynyń basy bolǵany bul kúnde Qonaevty jaqtaýshylardyń qaperine kirer emes. Bul kezde Qonaev Máskeýge "Men Almatydaǵy jergilikti ultty 16 paıyzdan asyrmaýdamyn" degen syńaıda jarymsaqtana aqpar berip jatty. Negizi Kreml el astanasynda qazaqtyń sany 20 paıyzdan aspasyn degen jabyq pármender bergen kórinedi. Aıǵaǵyndaı Almaty sol kezde ózge ulttardyń súıikti qalasyna aınaldy. Uly aqyn Muqaǵalı Maqataevtyń: "Almaty qazaqtyń astanasy, uıǵyrdyń ashanasy, orystyń baspanasy", – degen ájýaly sóziniń taraǵany osy kez", - deıdi ónertanýshy.
Onyń aıtýynsha, Qonaev negizin salǵan sol orystandyrý saıasaty bul kúnde "óz jemisin" berýde.
"Toqsanynshy jyldary Qonaevqa adal qyzmet etken partnomenkýlatýranyń birsypyrasy endi Nazarbaevqa túrli joldarmen "ant berip" ózderiniń bıligin saqtap qaldy keıin jasy kelip bılikten kete bastaǵan kezde olar ózderiniń bir aýyz qazaqsha bilmeıtin balalaryn bıliktiń túrli salalaryna ákelýmen boldy. Munyń eń sumdyǵy – bul balalardyń ákeleri belgili deńgeıde ana tilin bilýshi edi, al bulardyń Almatynyń kileń orys mektepterin bitirgen qazaq tilinen ári ultttyq qundylyqtar men qazaqy dúnıetanymnan maqurym ul-qyzdary eshqandaı ulttyq arman-muratsyz, memlekettik jaýapkershiliksiz túrli laýyzymdy qyzmetterge arsyzdyqpen qonjııa bastady. Shyndyǵynda olardyń ákeleri muratsyz edi, sol ulttyq armansyzdyq, memlekettik muratsyzdyq kovıd indeti sııaqty bulardyń balalaryna da juqty. Ultymyzdyń otyz jylǵy tragedııasyna aınalǵan ákeli-balalardyń bul muratsyzdyǵy bul kúnde qazaqtyń eń aýyr dertine aınaldy. Óz kezeginde bul ákeli-balaly "sumjúrekter" osy ýaqytqa deıin qazaq tiliniń shyn mánińde memlekettik tilge aınalýyna turaqty túrde, tabandylyqpen lobbı jasap keledi. Muratsyz ósken olardyń muratsyz maqsaty – qazaq halqyn óz ana tilinde sóıletpeý, eger qazaq óz tilinde sóılep ketse, ózderiniń bir-aq kúnde qyzmetsiz qalatynyn biledi ári bul miskinder óz "keleshegin" oılaýdyń asqan sheberi dese de bolady. Olardyń bir maqsaty – óz balalary men nemereleriniń qamy ıaǵnı otbasylyq ári ketse rýlyq sanadan asa almaı qalǵan kembaǵal jandar. Sebebi sol muratsyz ákelerdiń nemereleri men shóbereleri bul kúnde de topyrlap bılikke kelýde. Kózdegeni – bılik baspaldaqtarymen karera jasaý bolyp tabylatyn jáne osy turǵyda túrli qıturqy joldarmen joǵary laýazymdardy ıelenip alǵan orys tildi sheneýnikter endi óz balalarynyń qamdaryn jasaýda. Bul búgingi "Jańa Qazaqstan" tusynda da aıqyn ańǵarylady. Osynaý keleńsiz úrdistiń qaı ýaqytqa deıin sozylary belgisiz. Eger bulaı bola berse – Qazaqstandy qurdym kútip tur deı berińiz. Nazarbaev kezeńinen bastalǵan bul qaýipti qurdym qazir tipti zor qarqyn alýda. Sebebi memlekettiń, ulttyń eń basty baılyǵy – talantty hám bilimdi alǵyr oıly jastar shetel asýda. Bul úrdis jyl saıyn qarqyn ala túsýde. Elimizde bul keleńsiz úrdistiń aldyn alýda eshqandaı memlekettik sharalar jasalmaýda. Jasalsa da munyń barlyǵy tek kózboıaýshylyq bolyp qalýda", - deıdi Erlan Tóleýtaı.
"Adyrna" ulttyq portaly
