Qonaevtyŋ tūsynda qazaq öz tılınen aiyrylyp, taza mäŋgürt boluǧa şaq qaldy - Erlan Töleutai

"Qaŋtar aiynyŋ 12-şı jūldyzynda Qonaevtyŋ tuǧanyna 111 jyl toldy. Kelesı künı iaǧni qaŋtardyŋ 13-ı künı "Tūŋǧyş Prezident" turaly zaŋŋyŋ küşı joiyldy. Mūnan bır oŋ nyşan köruge bolady. Endı osy jönınde keŋırek tarqatyp körelık. 1960 jyly Kremldıŋ ūiǧarymymen bilıkke kelgen Qonaevtyŋ Qazaqstandy şirek ǧasyr uaqyt basqarǧany belgılı. Tötesınen aitsaq, Qonaevtyŋ tūsynda qazaq halqy qor ūltqa ainaldy. Äuelı qazaqtyŋ ūlanǧaiyr dalasy äskeri öndırıs üşın degen jeleumen iadrolyq synaq alaŋdaryna berıldı. Mäskeudıŋ būl şeşımı Qazaqstan bilıgı tarapynan eş qarsylyqsyz jüzege asyrylumen boldy. Būǧan jalǧyz özı qarsy qarsy şyǧyp, iadrolyq poligondardyŋ adamzatqa tigızer ölşeusız zardaby turaly segız tom ǧylymi eŋbek jazǧan Atşabarov atty jankeştı ǧalymnyŋ ünın mūndaǧylar Mäskeudıŋ pärmenımen şyqpastai qylyp öşırdı. Atşabarovtyŋ älemdık ǧylymda teŋdesı joq 8 tom būl eŋbegı KGB tarapynanan tärkılenıp, közı joiyldy. Osylaişa Semei, Qaraǧandy, Maŋǧystau, Atyrau, Batys Qazaqstan, Aqtöbe, Qyzylorda oblystarynda 40 jyl boiy iadrolyq häm bakteriialogiialyq qarulardyŋ aluan türı synalyp jatty. Būl qazaqqa jasalǧan ūly etnosid edı. Sebebı iadrolyq qarulardyŋ topyraq betıne, jer asty sularyna sıŋgen uly säulelerınıŋ ziian-zardaby üş myŋ jyl boiy (aqyrdyŋ künıne deiın) joiylmaq emes. Osynyŋ saldarynan būl künde qazaq halqy älemdegı eŋ derttı ūltqa ainalyp otyr jäne keleşekte elımızde uly radiasiia saldarynan bolatyn türlı aurular: raq, jürek, qan tamyrlary t.b. keselder küşeie tüspek. Būl menıŋ emes, osy salany zertteuşı ǧalymdardyŋ ūzaq jylǧy zertteulerden keiıngı ǧylymi tūjyrymdary. Būl tūrǧydan qazaqqa alapat apat jaqyndap kele jatyr. Ǧalymdardyŋ pıkırınşe, keleşekte radiasiia säulelerınen bolatyn türlı aurular geometriialyq progrespen öspek",- deidı Erlan Töleutai.

"Ekınşı bır ūly tragediia – Qonaevtyŋ tūsynda qazaq öz tılınen aiyrylyp, taza mäŋgürt boluǧa şaq qaldy. Ol basqarǧan jyldary elımızde myŋǧa juyq, (kei derekterde myŋ jarymnan astam) qazaq mektebı jabyldy. Men Qonaev zamanyn körgen adammyn, bala kezımde üş orys otbasy bar bızdıŋ auylda joǧarydan kelgen būiryq boiynşa orys mektebın aşpaqşy boldy. Bıraq sol kezdıŋ estı qarttary būl solaqai şeşımge tosqauyl qoiǧany – bala bolsam da emıs-emıs esımde. Al Almaty siiaqty astanamyzda, basqa da oblys ortalyqtarynda jalǧyz-jalǧyzdan qazaq mektebınıŋ bolǧanyn būl künde eşkım joqqa şyǧara almas. Onyŋ özınde ol mektep-internattarda malşylardyŋ balalary oqityn. Malşylardyŋ balalary demekşı, Qonaev tūsynda qazaq halqy tek mal baǧatyn tömen ūltqa ainaldy. Esterıŋızde bolsa, jetpısınşı jyldary "Qoi sanyn elu millionǧa jetkızeiık!" degen jalaŋ ūran köterıldı. Sol-aq eken, mektep bıtırgen qazaqtyŋ örımdei qyz-jıgıtterınen mal baǧatyn komsomol jastar brigadalary zor qarqynmen qūryla bastady. Jastar, auylda qalyp, mal baǧyŋdar degen ügıt-nasihat jūmystary qyzu jürgızıldı. "Nätijesınde" oqimyn, ǧalym, ūstaz, injener, därıger bolamyn degen talai jastardyŋ asqaraly armandary qanatynan qyrqyldy. Nebır säulelı jıgıtter, közderı möldıregen arular qoi men siyr soŋyna salyndy. Beinelep aitqanda aidalaǧa "şoşaqtyŋ şölıne" aparylyp tastalǧan älı oŋy-solyn tanyp ülgermegen baǧyt-baǧdarsyz qalǧan balaŋ jastar ışkılıkke salyndy, köptegen qazaq qyzdary sol mal brigadalardynda jürıp, aiaǧy auyr bolyp qalyp, düniege nekesız bala äkelıp jatty. Mūnyŋ şyn mänınde ūlttyŋ azǧyndauynyŋ basy bolǧany būl künde Qonaevty jaqtauşylardyŋ qaperıne kırer emes.  Būl kezde Qonaev Mäskeuge "Men Almatydaǧy jergılıktı ūltty 16 paiyzdan asyrmaudamyn" degen syŋaida jarymsaqtana aqpar berıp jatty. Negızı Kreml el astanasynda qazaqtyŋ sany 20 paiyzdan aspasyn degen jabyq pärmender bergen körınedı. Aiǧaǧyndai Almaty sol kezde özge ūlttardyŋ süiıktı qalasyna ainaldy. Ūly aqyn Mūqaǧali Maqataevtyŋ: "Almaty qazaqtyŋ astanasy, ūiǧyrdyŋ ashanasy, orystyŋ baspanasy", – degen äjualy sözınıŋ taraǧany osy kez", - deidı önertanuşy.

"Toqsanynşy jyldary Qonaevqa adal qyzmet etken partnomenkulaturanyŋ bırsypyrasy endı Nazarbaevqa türlı joldarmen "ant berıp" özderınıŋ bilıgın saqtap qaldy keiın jasy kelıp bilıkten kete bastaǧan kezde olar özderınıŋ bır auyz qazaqşa bılmeitın balalaryn bilıktıŋ türlı salalaryna äkelumen boldy. Mūnyŋ eŋ sūmdyǧy – būl balalardyŋ äkelerı belgılı deŋgeide ana tılın bıluşı edı, al būlardyŋ Almatynyŋ kıleŋ orys mektepterın bıtırgen qazaq tılınen ärı ūltttyq qūndylyqtar men qazaqy dünietanymnan maqūrym ūl-qyzdary eşqandai ūlttyq arman-mūratsyz, memlekettık jauapkerşılıksız türlı lauyzymdy qyzmetterge arsyzdyqpen qonjiia bastady. Şyndyǧynda olardyŋ äkelerı mūratsyz edı, sol ūlttyq armansyzdyq, memlekettık mūratsyzdyq kovid ındetı siiaqty būlardyŋ balalaryna da jūqty. Ūltymyzdyŋ otyz jylǧy tragediiasyna ainalǧan äkelı-balalardyŋ būl mūratsyzdyǧy būl künde qazaqtyŋ eŋ auyr dertıne ainaldy. Öz kezegınde būl äkelı-balaly "sūmjürekter" osy uaqytqa deiın qazaq tılınıŋ şyn mänıŋde memlekettık tılge ainaluyna tūraqty türde, tabandylyqpen lobbi jasap keledı. Mūratsyz ösken olardyŋ mūratsyz maqsaty – qazaq halqyn öz ana tılınde söiletpeu, eger qazaq öz tılınde söilep ketse, özderınıŋ bır-aq künde qyzmetsız qalatynyn bıledı ärı būl mıskınder öz "keleşegın" oilaudyŋ asqan şeberı dese de bolady. Olardyŋ bır maqsaty – öz balalary men nemerelerınıŋ qamy iaǧni otbasylyq ärı ketse rulyq sanadan asa almai qalǧan kembaǧal jandar. Sebebı sol mūratsyz äkelerdıŋ nemerelerı men şöberelerı būl künde de topyrlap bilıkke kelude. Közdegenı – bilık baspaldaqtarymen karera jasau bolyp tabylatyn jäne osy tūrǧyda türlı qitūrqy joldarmen joǧary lauazymdardy ielenıp alǧan orys tıldı şeneunıkter endı öz balalarynyŋ qamdaryn jasauda. Būl bügıngı "Jaŋa Qazaqstan" tūsynda da aiqyn aŋǧarylady. Osynau keleŋsız ürdıstıŋ qai uaqytqa deiın sozylary belgısız. Eger būlai bola berse – Qazaqstandy qūrdym kütıp tūr dei berıŋız. Nazarbaev kezeŋınen bastalǧan būl qauıptı qūrdym qazır tıptı zor qarqyn aluda. Sebebı memlekettıŋ, ūlttyŋ eŋ basty bailyǧy – talantty häm bılımdı alǧyr oily jastar şetel asuda. Būl ürdıs jyl saiyn qarqyn ala tüsude. Elımızde būl keleŋsız ürdıstıŋ aldyn aluda eşqandai memlekettık şaralar jasalmauda. Jasalsa da mūnyŋ barlyǧy tek közboiauşylyq bolyp qaluda", - deidı Erlan Töleutai.

"Adyrna" ūlttyq portaly