Dál sol kezeńdegideı bútkil ımperııalar men usaq memleketter bir-birimen qandaıda bir kelisim sharttarmen ýaǵdalasyp "baılanyp" otyrǵanymen, isjúzinde ártúrli odaqtar men kelisim sharttardyń, eshqandaı kúrdeli máselelerdi sheshe almaıtyn qaýqarsyzdyǵyn kórsetip otyr. Óıtkeni, dál qazirgideı sol kezeńde de barlyq elderdiń eń basty ustanymdary, "Myna kele jatqan soıqannan barynsha alys bolyp, tek óz eliniń az shyǵyn, mol úlespen shyǵýyn" oılaıdy. Tek sondaı maqsatpen ǵana, týyndaǵan máselelerdi sheshýge atsalysqandaı kórinip "ımıtaııamen" aınalysyp júrdi. Barlyq jekelegen memleketter, ásirese ımperııalar "eki oryndyqta qatar otyryp" máseleni sheshkileri keldi. Mundaı "ımıtaııalardyń" sońy ne bolǵanyn bárimiz tarıhtan bilemiz.
(Tarıhqa kóp detaldi toqtaǵym joq. Óıtkeni, sol kezeńdegi memleketterdiń jeke-dara ustanǵan saıasattaryn zerttegen adam, meniń oıymnyń durystyǵyn túsinedi)
Endi, qazirgi kúnimizge kelsek, ımperııalar men usaq memleketterdiń sol kezeńdegi ustanymdaryna uqsas áreketterdi kóremiz.
Sondyqtan, qazirgi Qarabah máselesine tikeleı, janama múddeleri bar memleketterdiń osy kezeńge qandaı "júktermen" jetkenin saralap kórsek.
Aldymen AQSh-tan bastasaq.
Kezinde Armenııadaǵy tústi revolıýııalardy uıymdastyrý arqyly, bul eldiń áskerı saıası ómirine dendep enip alǵan AQSh bul máselege aralassa, osy otty úrleı otyryp, tek óziniń osy jaqtaǵy básekelesterine qarsy qoldanǵysy kelgende ǵana, sol baǵytta iske kirisýi múmkin. Árıne, AQSh úshin Reseıdiń aınalasynda tynyshtyq bolmaǵany jaqsy. Ári, Armenııa men Ázirbaıjan arasyndaǵy janjaldy, Reseıdiń ishindegi eki ult ókilderi arasyna "tasymaldaı" alsa, bul oıynnan eń keminde utqany sol bolmaq.
Biraq, tarazynyń ekinshi basyna Ázirbaıjan arqyly Túrkııanyń múddesi turǵanyn bilgendikten Armııandardy ashyq qoldaýdy kózdese, ábden oılanyp baryp kiriseri haq. Óıtkeni, Túrkııanyń qazirgi áskerı kúsh-qýaty NATO-daǵy ekinshi el. Ári, arab elderindegi dúrbeleńge tikeleı aralasyp, sol jaqtaǵy NATO-ǵa tıesili basty oıynshylarynyń biri. Sırııadaǵy Reseı ústemdigine qarsy eń yqpaldy eldiń biregeıi. Armııandar úshin, "jaqyn dosy" bolmasada Taıaý Shyǵysta ústemdigi artyp, Reseı, Iran men Izraıl, Saýdıtterge qarsy jalyn kújireıtip otyrǵan Túrkııamen urysqysy kelmesi anyq. Óıtkeni, Túrkııa Ázirbaıjandy tolyq qoldaıtynyn resmı ashyq jarııalap otyr. Ári, taryzdyń osy basynda BUU-nyń Taýly Karabahtyń Ázirbaıjanǵa tıesili ekendigi jaıly sheshimide tur.
AQSh-ta prezıdenttik saılaýdyń jaqyndap qalyp, AQSh úshin "paıdasy kúmándi bul oıynǵa" eki partııanyń da ázirge aralasqysy kelmeıtinin eskersek, AQSh úkimeti qazir eki ottyń ortasynda otyr. Sondyqtan, bul daýdy dál qazir AQSh sheshe almaıdy.
Reseıdiń jaıyna kelsek.
Reseıdiń dń eki elmen ártúrli odaqtyq, eki el aralyq kelisim sharttarmen "baılanyp" otyrǵanyn bilemiz. Armenııada Reseıdiń áskerı bazalary baryn belgili. Biraq, ol bul máselede eshqandaı mańyzdy emes. Óıtkeni, Reseı ol áskerin ekinshi bir odaqtas eline qarsy qoıýy múmkin emes. Ári, Armenııa Reseıden saıası da, mádenı de alystap ketip, qatty alańdatyp otyr. Armenııadaǵy orys mektepterin túgel jaýyp tastaǵandyǵyn, al, Ázirbaıjan eshqandaı orys mektepterin jappaǵandyǵyn eskersek te jetkilikti. Reseı úshin Kavkazda óziniń yqpalynan basqa taraptyń yqpaly bolmaǵany kerek. Sol úshinde Túrikter arqyly NATO-nyń yqpaly bolǵanyn qalamaıdy. Biraq, ózine "arqasyn berip" otyrǵan Armenııa úshin ózgemen ashyq arpalysqysy da kelip otyrǵan joq. Bul máselege resmı Máskeý "Qoıyńdar. Kelisimge kelińden" deýden árige bara almaı otyr.
Biraq, óz oılary men sheshý joldaryn "astyrtyn" resmı emes saıasatkerleri arqyly bildirip jatyr. Olardyń ózi de negizgi eki tarapqa bólinip otyr.
Bir tarapy "Bizge osy soǵystyń qatysy qansha? Óz ekonomıkamyz quldyrap turǵanda, ózgeler úshin shyǵyndalǵan durys emes" degen sarynda bolsa,
ekinshi tarapy "Taýly Karabahty Reseıdiń ıeligine berse ǵana tynyshtyq ornaıdy" degen oılardy jetkizýde.
Biraq, eki tarapta bir máselede úndesip otyr. Ol, SSSR-diń kezinde mundaıǵa jol berilmeıtin edi. Osyǵan kináli SSSR-di taratqandar deýde.
Sırııa, Ýkraına, Belorýssııamen "alqynyp" qalǵan Reseı úshin bul aýyr soqqy bolyp otyr. Aralaspasa óńirdegi óz yqpalynan aırylady. Aralassa bir tarapyn qoldaý kerek bolady. Óıtetin bolsa ekinshi taraptyń qarsylyǵyna qalmaq.
Osylaı Reseı de eki ottyń ortasynda otyr.
Iranǵa da qysqasha toqtala ketsek.
Iran úshin óziniń óńirdegi basty qarsylastarynyń biri, sýnnıtterdiń kóshbasshy eli Túrkııanyń yqpalynyń budan ári kúsheıip, Iran shekarasyn "qorshap" alǵanyn, Armenııa arqyly eropaǵa shyǵatyn dáliziniń Ázirbaıjannyń baqylaýyna ótkenin qalamaıdy. Sondyqtan, barynsha Armenııaǵa kómekteskisi kelip baǵýda. Biraq, bul jerde Irannyń keńirdeginde turǵan bir másele bar. Ol qazirdiń ózinde narazylyqtaryn bildirip otyrǵan Irandaǵy 10-20 mln ázirbaıjan ultynyń ókilderiniń yqpaly. Olardyń narazylyǵy qaıda aparýy múmkin ekenin Iran úkimetide sezip otyr.
Osylaı Iran da eki ottyń ortasynda qalyp otyr.
Saýdııa sııaqty t.b óz kózqarastaryn bildirip qoıǵan elderge kóp toqtalǵym joq. Óıtkeni, olardyń óz kózqarastaryn bildirgenderi bolmasa, bul máseleni sheshýge eshqandaı yqpaldary da, sonshalyq bedelderi de joq. Tek, Saýdııa, Katar sııaqty elder Ázirbaıjandy munaıly básekelesi, ári, sýnnıttermen shııtter eli bolǵandyǵy úshin ǵana Armenııaǵa qarjylaı kómektesýleri múmkin. Biraq, ol kezde ózderine qarsy bútkil musylmandardy qarsy qoıýy da múmkin.
Osylaı bul elde "oılanatyn" jaǵdaıda otyr.
Al, endi óziniń kózqarasyn ashyq bildirip otyrǵan Túrkııaǵa kelsek.
Túrikter men Ázirbaıjannyń arasynda "Bir ultpyz, eki memleketpiz" degen uran paıda bolyp, Ázirbaıjannyń saıası, áskerı, mádenı ıntıgraııasy Túrkııaǵa qaraı oıysqanyna da biráz jyldar bolyp qaldy. Onyń nátıjeside jaman emes. Árıne, dospyz-baýyrmyz degen bárine jaqsy jaýap. Degenmen, Túrkııaǵa bul ne beredi?
Erdoǵan basqarǵaly Túrkııa elinde, ózderiniń geninde jatqan ımperııalyq ambıııalary da oıana bastady. Óıtkeni, kez-kelgen damýshy elge eń birinshi qajettilik - energııa kózderine degen suranys. Ekinshi, óz óńirine yqpal ete alarlyq áskerı qýat.
Túrkııa NATO-nyń quramynda júrip, eń qýatty ekinshi oryndaǵy ásker jasaqtaı aldy. Áskerı tehnıkalar óndirisin jolǵa qoıyp, bul salada da birshama derbestikke qol jetkizdi. Iaǵynı, Túrikter ımperııaǵa kerek ekinshi qajettilikti oryndaı aldy. Biraq, birinshisin (energııaǵa qajettilik) oryndaı almaı otyr. Munaı men gazǵa táýeldi el - eshqashan derbes ımperııalyq saıasat ustana almaıdy. Sondyqtan, Erdoǵan Sırııadaǵy munaıly aımaqtarynan "óz úlesin" alǵysy kelip aýyz salyp kórip edi, bul ońaı sharýa bolmaı shyǵyp, onshalyq paıdasyn kóre almady. Eýropa men AQSh-qa erip arab elderindegi dúrbeleńge aralasyp, sońynda mıllıondaǵan bosqyndardy "arqalap", ol jaqtan eshqandaı úles tımesten, bar qıyndyǵymen jalǵyz qaldy. Eýropaǵa qaraı aǵylǵan bosqyndardy ózinde ustaýǵa kónip, eýropaǵa "arabtardyń qaptaýynan" qutqaryp qalǵanymen, olardan eshqandaı ýáde etilgen kómekteri bolmady.
Sengen AQSh-y kúrdterdi qoldap ketip jáne qıyn jaǵdaıǵa qaldyrdy.
Bir sózben aıtsaq, "arabtardy demokratııalandyrý" naýqany, túrikterge "Birge týmaq bar, birge ólmek joq" degendi jete túsindirdi. Erdoǵannyń bulqan-talqan bolyp, biráz ýaqyttan beri ózderinen basqa eshqandaı ımperııalarǵa jaqpaıtyn, derbes saıasat ustana bastaǵany sondyqtan dep oılaımyn. (Bosfor buǵazyn aınalyp ótetin kanal jobasy, Reseımen birikken "Ońtústik aǵym" gaz jobalary t.t)
Munaıly Ázirbaıjan men óndirisi damyǵan Túrkııa tandemi, eki jaqqada jan-jaqty tıimdi. Ári, Kavkazǵa yqpalyn kúsheıte otyryp, Reseıdi de ózimen sanastyryp otyrýǵa jaqsy "qural".
Máseleniń ekinshi jaǵy bar. Túrkııada Erdoǵan bıligine qarsy, básekeles toptardyń kúsheıip bara jatqan úrdisin toqtatýǵa, ári óziniń bedelin kúsheıtý úshin, Erdoǵan komandasyna qazir úlken bir "Erlik is" kerek bolyp tur. (Mysaly, Ystambul merine talasta eki ret jeńilip qalǵan jaqtastarynyń bedeline óte úlken soqqy bolyp tur.)
Budan bylaıǵy jerde álemdik geosaıasatta óziniń yqpaldy, jańa oıynshy ekenin kórsetý úshin, bul Karabah máselesinde tolyq jeńispen aıaqtaý, Túrikter úshin bul "Ne bel ketedi, ne belbeý ketetin" kezeń bolmaq. Óıtkeni, bul oıyn tikeleı Túrkııanyń yqpalymen bastalǵan oıyn ekenin bári bilip otyr. Túrkııanyń qanshalyqty ımperııa bola alatynyn osy kezeń aıqyndap beredi. Olardyń aıanbasy haq.
Qazir Túrkııa da osyndaı on ottyń ortasynda otyr.
Endi eń basty taraptyń biri Ázirbaıjanǵa kelsek.
Bul soǵys Ázirbaıjan úshin otyz jyl buryn ketken 15-20% jerlerin qaıtaryp alý úshin kerek. Sonsha jyl júrgizilgen kelisimder eshqandaı nátıje bergen joq.
Sondyqtan, "Karabah aýmaǵyn tolyq tastap shyqsyn" degen naqty talap qana qoıyp otyr. Ári, joǵaryda keltirgen elderdiń bar jaǵdaıyn baǵamdap, eń tıimdi kezeńdi tańdap otyr.
Armenııamen salystyrǵanda, Ázirbaıjan munaı saýdasynyń arqasynda ekonomıkasyn kóterip, áskerı qýatyn birshama jańartyp alǵan el. Soǵysý úshin úlken qarjy kerek ekendigi belgili. Bul turǵyda Armenııamen salystyrǵanda, ári turaqty kómegin berýge ázir Túrkııa turǵanda, Ázirbaıjan eliniń bási óte joǵary. Halqynyń sany jaǵynan da bes ese, áskerı salasy eki ese qýatty.
Biraq, qorǵanystaǵy áskermen kúresý úshin, shabýyldaýshy áskerdiń sany keminde úsh ese kóp bolýy kerek ekendigin eskersek, áp-sáttik jeńis úshin bul qýaty jetkiliksiz.
Sondyqtan, óziniń ekonomıkalyq qýattylyǵyna senip, qarsylasyn ábden tıtyqtatyp, álsiretip baryp jeńý taktıkasyna kóshkendeı.
Armenııanyń qazirgi jaǵdaıy.
Armenııanyń halqynyń sany men áskerı qýaty joǵaryda salystyrmaly túrde aıtylyp qoıǵandyqtan, qandaı saıası jaǵdaıda otyrǵanyna toqtalsaq.
Dál qazirgi jaǵdaıynda Armenııa janama bolsada Reseıden basqa eshkimge keregi bolmaı otyr. Biraq, Reseımen de araqatynastary ortadan tómen deńgeıde. BUU-nyń sheshimin alǵa tartyp sóılegen eldermen ashý-arazdyqqa baryp, keıbir elderden tipti elshilikterinde jaýyp, dıplomatııalyq qatynastaryn úzip jatyr(Izraıl, Ýkraına, Grýzııa t.b). Bul áreketteri "Kim bizben bolmasa, sol bizdiń dushpanymyz" degen ustanymǵa keledi. Bul qanshalyqty durys ustanym ekenin ýaqyt kórseter.
Óziniń qazirgi ahýalyn túsinip, tikeleı betpe-bet soǵysta alysqa barmasyn sezgendikten, álemdik qaýymdastyqqa tek ózderin japa shegýshi retinde kórsetkisi kelip, Ázirbaıjannyń ózge elderdegi elshilikteriniń aldynda qarsylyq akııalaryn ótkizýde. Ázirge bul áreketteriniń oń nátıjesi kórinip turǵan joq.
Jalpy halyqtyq áskerge shaqyrylýdy halqy qyzý qoldap jatqanymen, sonsha áskerdi, jumysshy halyqty soǵys jaǵdaıynda asyraýda ońaıǵa soqpaıdy. Sondyqtan, eń birinshi kezekte qarjylaı kómek izdeıtini belgili. Ondaı kómek beretin tarapty ázirge kórip turǵanymyz joq.
Keıbir aqparat kózderi "Bul musylmandar men hrestııandardyń soǵysy" degen dáreje berýge umtylyp jatqanymen, ol nasıhatty qoldaýshylardyń qatary óte sırek bolyp tur.
Bir sózben aıtsaq, Armenııa óziniń búgingi kúıine ózin-ózi aıdap túsirip otyr.
QORTYNDY:
Sońǵy kúnderi eki tarap ta óz talaptaryn jarııalady.
Armenııa: Taýly Karabah táýelsiz, derbes memleket bolýy kerek dep, alǵashqy raıynan qaıtqanyn baıqatsa,
Ázirbaıjan: Armenııa ózderiniń zańsyz okýpaııalaǵan Taýly Karabahty tolyq tastap shyǵýlary kerek dep otyr.
Ary qaraı "jabyq esikterdiń" arǵy jaǵynda, ımperııalar arasynda qandaı kelisimder bolary belgisiz. Biraq, óz halqynyń qoldaýynan aırylmas úshin, eki eldiń basshylary da sońyna deıin óz talaptarynda turyp baǵatyny belgili.
Qazaqstanǵa qaıtpek kerek?
Óz oıym, bizderge qazyr aptyǵyp otqa qaraı júgirýdiń qajeti joq. Bireýdiń sózin sóıleımin dep, ekinshiniń, onyń artynda turatyn kúshterdiń qarsylyǵyna ushyraýdyń qajeti joq. Ári, bizderdiń qolymyzdan keleri "dostastyrý mıssııasy" bul jerde eki tarapqa da kerek bolyp turǵan joq. Suranbaǵan jerge baryp sózińdi shyǵyndaǵansha, ári, máseleni sheshýge jeterlik ózińniń yqpalyń bolmaǵandyqtan, ózgeler sekildi "Qoıyńdar. Kelisińder." dep dostyqqa shaqyrǵannan basqa shara joq.
Báz-bir toptar "Anaǵan bolysý kerek, bóıtý kerek" dep urandatqanmen, mundaı sózder tek uranǵa ǵana jaqsy. Al, memleketimizdiń syrtqy saıasaty men memlekettik tutastyǵymyzǵa qaýip.
Kerek bolsa áleýmettik kómek berermiz, soǵys zardabyn joıýǵa kómektesermiz. Biraq, ózgelerdiń jyldar boıǵy "jınap jaqqan otyna" baryp túse almaımyz.
Bul soǵystyń kinálisin izdesek, óz basym tek osy kúnge deıin basqaryp kelgen basshylaryn ǵana kinálaı alamyn. Óıtkeni, eki ultty bir dastarhannan as ishe almaıtyndaı jaýlyqqa jetkizgen, dál sol el basqarǵan basshylary.
Al endi, "Bir týǵanbyz, óıteıik-bóıteıik" deýshilerge aıtarym, BIRGE TÝMAQ BOLǴANYMEN, BIRGE ÓLMEK JOQ.
BIZDER ÚShIN ÓZ MEMLEKETIMIZDIŃ MÚDDESI BÁRINEN JOǴARY TURÝ KEREK.
