Mäŋgı, tūraqty küntızbege arnalǧan "Jahandyq jaŋalyq" konferensiiasy öttı

Bügın bas qaladaǧy Qazaqstan Respublikasynyŋ Ūlttyq akademiialyq kıtaphanasynda Halyqaralyq Türkı akademiiasynyŋ mūryndyq boluymen mäŋgı, tūraqty küntızbege arnalǧan "Jahandyq jaŋalyq" atty konferensiia öttı, dep habarlaidy Egemen.kz Kelelı jiynǧa Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı, filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor Ädıl Ahmetov, Halyqaralyq Akmeologiia Ǧylym Akademiiasynyŋ akademigı, halyqaralyq Platon syilyǧynyŋ iegerı Sailybai Bekbolatov, sondai-aq memleket jäne qoǧam qairatkerlerı, ǧalymdar men ziialy qauym ökılderı qatysty. Basqosudy Halyqaralyq Türkı akademiiasynyŋ prezidentı Darhan Qydyrälı aşyp, aituly künmen qūttyqtady. Qatysuşylarǧa rizaşylyǧyn bıldırgen ol tarih qoinauyna bet būryp, küntızbe jüiesınıŋ bastauy türkılerge tän ekenın atap öttı. Akademik türkı düniesınıŋ danyşpany Mahmūd Qaşqaridyŋ eŋbegınde, odan ärırek Kültegın jazbalaryndaǧy jylnamaǧa qatysty derekter sonyŋ dälelı ekenın aitady. "Bıraq ony qazır "Qytai küntızbesı", "Şyǧys küntızbesı" dep jürmız. Ärıge barsaq, Saqtar bükıl jūldyzdar älemın jaqsy bılgen. Al Bering būǧazy arqyly qazırgı Amerika qūrlyǧyna ötken ündıstermen bızdıŋ müşeldık jyl sanauymyz arasyndaǧy keremet ūiqastyqty taǧy köremız", deidı Darhan Qydyrälı. Sondai-aq jiynda jaŋa jyl nauryz aiynyŋ 21-ı künı bastalyp, 13 aidan tūru kerektıgı de söz boldy. Būl turaly Sailybai Bekbolatov aitty. "Bıraq bır jyldaǧy künder sany özgermei 365 kün bolyp qala beredı. Esesıne, bır ai 30 emes, 28 künnen tūruy tiıs. "Mäŋgi qazaq kalendary" jyldan jylǧa barlyq kalendarlyq künderdiŋ jyldyŋ sol bir mezgiline tura keletin Jerdiŋ Kündi ainalu qozǧalysyna qarai negizdelgen", dedı halyqaralyq Platon syilyǧynyŋ iegerı. Sonymen bırge Sailybai Bekbolatovtyŋ aituynşa, Grigorian kalendarynyŋ būrystyǧy anyqtalyp, onyŋ tabiǧattyŋ zaŋdylyǧyna sai emestıgı belgılı bolǧan. Soǧan orai jaŋa küntızbe avtorlary bızdıŋ däuırge deiıngı IV ǧasyrda küntızbe jasau kezınde "kıbıse" jylǧa bailanysty ketken qatelıktı qaitalai beredı eken. Al tabiǧatta "kıbıse" jyl degen joq ekenın, ol kırgızıler bolsa, sözsız jaŋsaqtyqqa ūşyratatyn basa aitty. Ǧalymnyŋ ūsynyp otyrǧan "Mäŋgılık kalendar" jobasy – tabiǧat zaŋdaryna säikes keletın ǧylymi negızdelgen kalendar. Sanaqtyŋ basy qaida degende düiım jūrt köbıne-köp dıni nemese aŋyzdyq ūǧymdar negızınde jatyr dese, al Sailybai Bekbolatov tabiǧat zaŋyna süiengenımızdı qūptap otyr. Tyŋ jaŋalyqty oilap tapqan ǧalymnyŋ būl eŋbegı Oŋtüstık Afrika memleketınde aǧylşyn tılınde jaryq körgen "United, Constant Calender" ("Mäŋgı tūraqty küntızbe") atty monografiiasy ǧylymi jaŋalyq retınde Batys elderınde keŋ taraldy. Atalǧan eŋbegın Kembridj universitetınde älemnıŋ 40 elınen kelgen ǧalymdar aldynda qorǧap, patent alyp, airyqşa qoldauǧa ie boldy. Küntızbe − Google ǧalamtor jüiesınde resmi tırkelgen. Tūraqty, mäŋgı küntızbenıŋ elektrondy nūsqasy jasaqtalyp, resmi ainalymǧa engızıldı. Jiynda sol elektrondy jüienıŋ avtory Qairat Abekov pen elektrondy nūsqasyn jasaǧan Ashat Şülenbaev söz alyp, ony iOS jäne Android platformalarynan jüktep aluǧa bolatynyn jetkızdı. Būl oraida, Maiia örkenietındegı säuegeilık pen küntızbeler jüiesınıŋ ǧylymi negızderın şirek ǧasyr boiy zerttegen ǧalym, Qazaqstannyŋ eŋbek qairatkerı, filologiia ǧylymdarynyŋ doktory Ädıl Ahmetov qol jetkızgen nätijelerı de özımen ärıptes ǧalym Sailybai Bekbolatov zertteulerınıŋ negızsız emes ekenın däleldep berdı. Osy oraida Ädıl Ahmetov: "Osy otyrǧan ärqaisyŋyz küntızbesız. 13 ai/28 künmen bailanysady. Söitıp sodan 13 degen san şyǧady. Mäselen, qazaqta "on üşte otau iesı", "on üş müşel jas" degen tämsıl beker aitylmaǧan. Sondai-aq qazaqtar özın "on ekı müşem sau bolsa, bärı bolady" deidı. Bıraq on üşınşı müşesı ūmytyp ketedı eken, ol "bas". Endı sifrlarǧa keletın bolsaq, nöl qaidan şyqty degen sūraq tuady. Älemdegı barlyq närse nölden bastalyp, nölden baryp bıtedı. Būl ǧylymda "konstanta" dep atalady. Sondyqtan "Mäŋgı tūraqty küntızbe" men Maiia örkenietınıŋ küntızbesı bır-bırımen qabysyp tūr", deidı filologiia ǧylymdarynyŋ professory. Söz soŋynda akademiia basşysy Darhan Qydyrälı: "Bügıngı şara – ülken talqylaudyŋ basy ǧoi dep oilaimyn. Sebebı, myna pandemiiaǧa bailanysty köp mamandy tartu mümkındık bolǧan joq. Bıraq onlain rejımde jäne basylymdar arqyly habardar bolyp jatyr. Būl küntızbenı BŪŪ komitetınde de bır talqylasaq ta artyq emes. Älı de osy taqyryp boiynşa ülken mınberlerde jaqsy talqylaular ötetın siiaqty. Osy jiyn qorytyndysy boiynşa halyqaralyq ūiym retınde hattama äzırleimız, söitıp ärı qarai ıstı jyljytuǧa qyzmet jasaimyz dep oilaimyn", dep aqjoltai habarymen bölıstı.