«Otyz jyl ótirik aıtyp kelemin. Qudaıdan uıat. Jıyrma segiz batyr da, elý tanki de – bári-bári ótirik. Atyp tastasa da – shyndyq osy...». Sovet Odaǵynyń Batyry, 28 panfılovshynyń biri – Ivan Shadrınnen dál osyndaı sóz shyǵady dep kim oılaǵan? Eki kún ustaı almaı, úshinshi kúni ázer degende kezdesip otyrǵan batyryma qoıý úshin daıyndap kelgen suraqtarym dalada qaldy...
Sovet úkimetiniń eń dúbirli úsh merekesi boldy. Biri – Uly Qazan tóńkerisi. Qyzyǵy – «Qazan tóńkerisin» qarashada toılaıtynbyz. Ekinshisi – 9 Mamyr – Jeńis kúni. Bud da qyzyq. 2 mamyr nemis jeńilgenine qol qoıdy. 9 mamyrda toılaıtynbyz. Úshinshisi – 1 Mamyr – Eńbekshilerdiń halyqaralyq yntymaq kúni. Úsheýine de daıyndyq jarty jyl buryn bastalatyn. Taldyqorǵan oblystyq «Oktıabr týy» gazeti redakııasynyń ár bólimi óz aldyna jospar jasap, kádimgideı básekelesip jatatynbyz.
1975 jyly atalyp ótetin Jeńistiń 30 jyldyǵyna daıyndyq tipti erte bastaldy. Redakııanyń jalpy josparyna sáıkes bizdiń Hat bólimine Sovet Odaǵynyń Batyry Ivan Shadrın týraly maqala jazý tapsyryldy. Qudaı bir qupııany maǵan bildirgisi keldi me eken, bólim bastyǵy Jumaqan aǵadan osy materıaldy ázirleýdi surap aldym. Ýnıversıtetti tamamdap kelgenime eki jylǵa jýyqtaǵan: «men myqtymyn» dep turǵan kezim ǵoı. Jumekeń kelisken.
Endi mynadaı qapelimge tap boldym. Aýzyma sóz túser emes. Abyroı bolǵanda, batyrdyń kelinshegi qol úshin bergeni.
– Ivan, jap-jas jigitti shoshytpaı, bárin retimen aıtyp berseńshi. Jigitim, áńgime bylaı – Vanıa aǵaıyń endigári shyndyqty aıtamyn dep sheshken. Sebebi otyz jyl ishqusa bolyp júr. Ivan, al, aıt!
– Moskva túbindegi Dýbosekovony qarashanyń ortasynda qorǵadyq, – dep bastady Vanıa aǵaı sózin. – Bul shyndyq. Qalǵany túgel ótirik. Jazyp júrgendeı 28 emes, kúsheıtilgen rota edik. Bir rotada júzge jýyq jaýynger bolady. Bizdiń uzyn sanymyz budan da kóp. Ras, qarý jetispeıtin, eki- úsheýimizge bir myltyq nemese bir avtomat. Álgi «29 eken, bireýi satylyp, atyp tastady» degenin kórgen de, bilgen de emespin. Kún sýyq. Azdap jutyp alǵanymyz bar. Aıaq asty qaıdan shyqqanyn uǵa almaı qaldyq: eki-úsh tankisin aldyǵa salǵan, birneshe mashına jáne onshaqty motoıklge mingen nemister týra bizge bettegeni. Ózderi jaıbaraqat. Shabýyldaıyn, razezdi basyp ala qoıaıyn degen nıetteri de joq sııaqty. Bizdiń okopta tyǵylyp otyrǵanymyzdy bilmese kerek. Ústimizden túspese, óz betterimen kete beretin syńaıy bar. Biraq aldyńa kelgen jaýdy atpasań, taptap ketedi. Amal joq, atysty bastap jiberdik. Tyryldaǵan avtomat pen myltyq tankige ne isteı qoısyn? Bir tanki okoptyń sonaý basynan syńar tabanymen túsip aldy da, jaýyngerlerdi eze bastady. Naǵyz batyr Narsutbaı ǵoı! Esebolatovty aıtamyn. Ózi únemi kúbirlep júretin. Túsinemiz ǵoı – qudaıǵa sıynyp, quran oqyp júrgenin. Ishpeıtin. Sol Narsutbaı bir oram granatany alyp, tura umtyldy. Toqtatpasa, bárimizdi taptap tastaıtynyn uqty. Sóıtti de tankiniń astyna kirip ketti. Qulaq tundyrǵan jarylys. Tanki byt-shyt. Narsutbaı osylaı qaza tapty. Batyr, naǵyz batyr – Narsutbaı! Qalǵanymyz jan-dalbasa atysýdamyz.
Bir tanki bizdi aınalyp ótip, artymyzǵa shyǵyp ketti. Qysqasy – qorshap almaq. Boratyp oq atty. Endi bir tankige «molotovtyń kokteıli» tıse kerek – órtene bastady. Nemisiń – óte myqty, aılaly jaý. Oı-shuńqyrǵa jata ketip, bas kótertpeı qoıdy. Granatalary okopqa túsip jarylyp jatty. Sonyń biri menen úsh-tórt qadam jerge túskenin kórip, basymdy buǵyp, qulap úlgerdim. Ar jaǵy esimde joq. Nemistiń tutqynynda ózime-ózim keldim. Mine, naǵyz shyndyq osy.
– Tutqynǵa jaralanyp túsken ekensiz ǵoı.
– Iá. Jarylystan kontýzııa alyppyn.
– Rotanyń basqa jaýyngerleri...
– Eshkimdi tiri qaldyrmaǵan shyǵar dep oılaǵanmyn. Sóıtsem, úsh-tórteýimiz aman qalyppyz ǵoı.
– Sonda, sonda... polıtrýk Klochkov «Rossııa keń baıtaq. Biraq sheginerge jer joq! Artymyzda – Moskva!» degen jalyndy urandy qaı kezde aıtty?
– Sen aldymen menen Klochkov degendi bilesiń be dep surasańshy?! Bizdiń rota ondaı polıtrýkti tanymaıdy. Polıtrýgimiz sol kúni aramyzda joq sekildi edi. Klochkov degendi elge kelgen soń estidim ǵoı. Pıonerlermen, oqýshylarmen kezdesýde sonyń famılııasyn esime túsire almaı jańylysqan kezderim de boldy. Kontýzııany syltaý etip qutylatynmyn. Qaıdaǵy uran? Daryldaǵan tanki zeńbireginen oq atyp, dúnıeni jańǵyrtyp jatsa, avtomat pen myltyq tarsyldap jatsa, neńdi estısiń? Qyp-qyzyl ótirik! Bolǵan emes Klochkov degen polıtrýk. Jazýshynyń oıdan shyǵarǵany!
Osy sátterde ázirlep kelgen suraqtarymnyń bir jaǵy oıǵa oraldy.
– General Panfılovty kórdińiz be?
– Joq, betpe-bet kelmeppin. Biraq óte myqty áskerı qolbasshy, óte jaqsy adam eken.
– Vanıa aǵaı, Panfılovpen jolyqpasańyz, ol kisiniń qandaı ekenin qaıdan bilesiz?
– Ataqty batyrymyz Baýyrjan Momyshulynyń kitaptaryn oqydym. Soǵystyń bas-aıaǵyn túgel ótken Baýyrjan ótirik aıtpaıtynyna senemin. Batyr atanatyn sol kisi ǵoı. Qorshaýdan shyǵý degen – tozaqtan shyqqanmen birdeı. Baýyrjan birneshe ret shyqqan. Amal qaısy, batyr ataǵyn bermepti. Soǵysta da ádiletsizdik bolady.
– Tutqynda júrgende, nemister Sovet Odaǵynyń Batyry ekenińizdi bilmedi me?
– Olaryń ne, ózim de habarsyzbyn ǵoı. Onyń ústine esimdi jıyp, ál biterge jete Germanııaǵa alyp ketti. Qara jumysqa. Onda aýystyryp otyrdy. Bir jerde uzaq turaqtatqan joq.
– Tutqynnan bosaǵan kúnińiz esińizde me?
– Árıne. Bizdi odaqtastar bosatty ǵoı – amerıkalyqtar. Ol tusta táp-táýir jigitter edi. Tamaqqa toıyndyryp, ish kıimderimizdi aýystyryp, bıtimizden aryltty. Kádimgideı kútti. Jalpy, olar tutqynǵa túskenderge jaý, satqyn dep qaramaıdy eken. Bizde ǵoı áli kúnge deıin tutqynnan qaıtqandardyń mazasyn alady. Kórer em, bastaryna tússe! Taýqymetti ózimizdiń Qyzyl áskerge ótkizip bergen soń kórdik qoı. Erekshe bólimniń qyzyl kózderi bas saldy. Aıqaıdan, boqtyqtan qulaq tunady. Taıaq jep shyǵyp jatqandarymyz qanshama! Aýylda óstim, jumysqa shıraqpyn. Bar sharýany eńserip tastaıtynmyn. Sodan ba, nemisten taıaq jemeppin, balaǵat estimeppin. Qyzyl kózdiń aldynda tizem dirildep, ázer turmyn. Jaı-japsarymdy, qaı áskerı bólimnen ekenimdi tutyǵyp ázer aıttym.
– Qaı dıvızııa deısiń? Bydyńdamaı durystap aıt, satqyn neme!
Qaıdaǵy bir kapıtan meni qolma-qol satqyn jasaı saldy. Odan saıyn záre ketti. Satqyn degeniń atylý degen ǵoı. Aýzyma qudaı salǵan shyǵar:
– Panfılov dıvızııasynan! Dýbosekovo beketin qorǵaýda kontýzııa alyp, es-tússiz tutqynǵa túsippin... – dep saldym.
Kapıtanym «Dýbosekovo, Dýbosekovo, Panfılov, Panfılov» dep birneshe qaıtalady da, telefonǵa jarmasyp, bireýmen uzaq sóılesti, meniń aıtqandarymdy túgel qaıtalady.
– Sen, sen, osy 28 panfılovshy emessiń be?
– Naq solaı!
Onda «28 panfılovshy» degendi nyspy bilmeımin. Myna páleden qutylý úshin, aýzyma túskenin aıta saldym. Qaıdan bileıin, general Panfılov o dúnıede júrip, bu dúnıedegi soldattaryn qorǵaıtynyn. Sálden soń bir maıor keldi. Taǵy shuqshııa surady. Biraq ashý joq, temeki usyndy. Sóıtti de, meni alyp ketti. Adam qyzyq qoı, ne oılarymdy bilmeımin. Uzamaı shtabqa keldik. Dereý kıimimdi jańalady. Dyrdaı polkovnık meni ólip qalǵandardyń tizimine qosqandaryn, Batyr ekenimdi táptishtep túsindirdi. Máńgip qalǵanymdy nesine jasyraıyn, ol toqtaǵan soń, qaıtalaýyn ótindim. Polkovnık jymıdy da:
– Búgin dem alyńyz, erteń áńgimelesemiz, – dep shyǵaryp saldy.
Adıýtanty jınaqy bólmege jaıǵastyrdy. Ertesine basqa bir polkovnık 28 panfılovshynyń erligin egjeı-tegjeıli aıtyp ber dedi. Men kórgenimdi qospasyz aıttym. Ol da sen sııaqty Klochkovty surady. Buǵan da týra jaýap qattym. Ertesine Berlınge ákeldi. Munda kóp bógemedi. Qolyma tutqynnan shyqqandyǵym týraly qaǵaz ustatty da, elge qaıtýǵa ruqsat etti. 28 panfılovshynyń men bilmeıtin erlikterin qulaǵyma ábden sińirdi. Jattatty dese de bolady. Solaı aıtýdy qatty tapsyrdy.
– Batyr atansańyz, «Altyn Juldyz» bermeýshi me edi?
– Oı, ony kim bilgen. Bas aman, Sibirge aıdalmaǵanyma qýandym ǵoı. Qansha jazyqsyz soldat sottalyp, sol jaqta óldi. Men, áıteýir, tiriligime razymyn ol kezde. Bar armanym – elge jetý.
– Osyny suraıyn dep otyr edim: Jetisý sizdi qalaı qarsy aldy?
– Men batyr atanǵan soń, qatynyma úı beripti. Surastyryp, taýyp aldym. Tún bop ketken. Tereze qaǵyp edim, qatyn shyqty. Qýana ma desem, betime bajyraıyp qarap tur. Onymen qoımaı:
– Ket, ket bul jerden! – dep úıdiń buryshyna alyp bardy.
Sóıtsem, Sovet Odaǵynyń Batyrynyń jesirine buzaýly sıyr beripti. Qatyn sony úkimet qaıta alyp qoıa ma dep shyryldap júr eken. Aryp-ashyp kelgen meni kerek etpeıdi. Onymen qoımaı, baıǵa tıip alypty. Óstip dalada qaldym. Baspana joq, qatyn joq, ústimdegi kıimim men dorbadan ózge múlik joq.
– Vanıa aǵaı, úkimet batyrǵa dep berse, úı de, buzaýly sıyr da sizge tıesili. Basyp kirmedińiz be?!
– Ony da oıladym. Biraq qatyn aryzdanyp, basym taǵy bir pálege shatysa ma dep toqtadym. Tutqynda bolǵandardy ol kezde adam qataryna qosty ma? Júrek daýalamady. Birde anda, birde mynda qonyp júrdim, el qatarly ártúrli jumys istedim. Menen basqa da tutqyndar bar eken, kóbine solardy saǵaladym. Olardy áskerı komıssarıat qatań baqylap, zyqysyn shyǵaratyn. Maǵan tıispeıdi. Osylaı eki jyldaı ıt-ǵumyr keshtim.
Birde áskerı komıssar shaqyrdy. Barsam, maıdanda bolǵan tós belgisi bar, menen úlkenirek qazaq kisi otyr eken.
– Abaı Qoqymov joldas – aýdan basshysy, – dep tanystyrdy mundaǵylar.
Ekeýimiz uzaq sóılestik. Meniń kim ekenimdi jýyrda estigen eken. 28 batyr týraly óz aýzymnan bilgisi kelipti. Berlınde jattatqandy aınytpaı aıtyp berdim. Sonsha jyly sóılep, baýyryna tartyp otyrǵan adamdy aldaǵanyma ishteı qudaıdan keshirim suraımyn. Basqa amal qane?
Osydan soń jaǵdaıym ońalyp sala berdi. Aýdan hatshysy Moskvaǵa deıin jazyp júrip, aqyry «Altyn Juldyz» keýdeme qadaldy...
Qyryq jyl burynǵy Ivan Shadrınmen bolǵan áńgimeniń uzyn-yrǵasy osyndaı edi. Maqalany daıyndap, Jumahan aǵaǵa berdim. Ádette o tus, bu tusyn túzep otyratyn aǵamyz qalam úshin tıgizbeı turyp ketti. Esikten baıqadym, redaktorǵa bettedi. Uzaq bógeldi. Maqalasyz shyqty. Hat tirkeýshi Aısara jeńgemizdi shyǵaryp jiberdi. Sonan soń esikti tartyp jaýyp aldy.
– Áı, bala! Ne dep ketkensiń? Ózi, batyrymyz saý ma edi?
– Sap-saý...
– Óle almaı júrsiń be? Sen jazǵan joqsyń! Biz kórgen joqpyz! Túsindiń be?!
Túsingen joqpyn, árıne. Biraq birdeńeni búldirgenimdi anyq uqtym. Eki-úsh kúnnen soń bastyǵym jeke qalǵanymyzda estigenimdi túgel surastyrdy. Jasyrmaı aıttym. Taǵy da aýzyma ıe bolý jóninde qatań tapsyrma aldym. Keıin oılasam, Jumekeń qamqorlyq jasaǵan eken.
Onshaqty jyl buryn I.Shadrınniń shyndyǵyn «Astana aqshamy» gazeti redaktorynyń orynbasary, tanymal qalamger Talǵat Batyrhanǵa aıtyp berip, jazbaqqa bekingenmin. Nege ekenin bilmeımin, neshe jyl qolym tımeı júrdi. Onyń ústine biraz áńgime kómeskilenipti. Jýyrda Talǵat inim ekeýimiz kópshilik arasynda osy áńgimeni taǵy kóterdik. Osydan soń qolǵa qalam aldym. Oıǵa túskeni osy boldy.
Kamal ÁBDIRAHMAN,
«Obestvennaıa pozıııa»
(proekt «DAT» №18 (335) 05 mamyr 2016 jyl
