«وتىز جىل وتىرىك ايتىپ كەلەمىن. قۇدايدان ۇيات. جيىرما سەگىز باتىر دا، ەلۋ تانكى دە – ءبارى-ءبارى وتىرىك. اتىپ تاستاسا دا – شىندىق وسى...». سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى، 28 پانفيلوۆشىنىڭ ءبىرى – يۆان شادريننەن ءدال وسىنداي ءسوز شىعادى دەپ كىم ويلاعان؟ ەكى كۇن ۇستاي الماي، ءۇشىنشى كۇنى ازەر دەگەندە كەزدەسىپ وتىرعان باتىرىما قويۋ ءۇشىن دايىنداپ كەلگەن سۇراقتارىم دالادا قالدى...
سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ ەڭ ءدۇبىرلى ءۇش مەرەكەسى بولدى. ءبىرى – ۇلى قازان توڭكەرىسى. قىزىعى – «قازان توڭكەرىسىن» قاراشادا تويلايتىنبىز. ەكىنشىسى – 9 مامىر – جەڭىس كۇنى. بۇد دا قىزىق. 2 مامىر نەمىس جەڭىلگەنىنە قول قويدى. 9 مامىردا تويلايتىنبىز. ءۇشىنشىسى – 1 مامىر – ەڭبەكشىلەردىڭ حالىقارالىق ىنتىماق كۇنى. ۇشەۋىنە دە دايىندىق جارتى جىل بۇرىن باستالاتىن. تالدىقورعان وبلىستىق «وكتيابر تۋى» گازەتى رەداكتسياسىنىڭ ءار ءبولىمى ءوز الدىنا جوسپار جاساپ، كادىمگىدەي باسەكەلەسىپ جاتاتىنبىز.
1975 جىلى اتالىپ وتەتىن جەڭىستىڭ 30 جىلدىعىنا دايىندىق ءتىپتى ەرتە باستالدى. رەداكتسيانىڭ جالپى جوسپارىنا سايكەس ءبىزدىڭ حات بولىمىنە سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى يۆان شادرين تۋرالى ماقالا جازۋ تاپسىرىلدى. قۇداي ءبىر قۇپيانى ماعان بىلدىرگىسى كەلدى مە ەكەن، ءبولىم باستىعى جۇماقان اعادان وسى ماتەريالدى ازىرلەۋدى سۇراپ الدىم. ۋنيۆەرسيتەتتى تامامداپ كەلگەنىمە ەكى جىلعا جۋىقتاعان: «مەن مىقتىمىن» دەپ تۇرعان كەزىم عوي. جۇمەكەڭ كەلىسكەن.
ەندى مىناداي قاپەلىمگە تاپ بولدىم. اۋزىما ءسوز تۇسەر ەمەس. ابىروي بولعاندا، باتىردىڭ كەلىنشەگى قول ءۇشىن بەرگەنى.
– يۆان، جاپ-جاس جىگىتتى شوشىتپاي، ءبارىن رەتىمەن ايتىپ بەرسەڭشى. جىگىتىم، اڭگىمە بىلاي – ۆانيا اعايىڭ ەندىگارى شىندىقتى ايتامىن دەپ شەشكەن. سەبەبى وتىز جىل ىشقۇسا بولىپ ءجۇر. يۆان، ال، ايت!
– موسكۆا تۇبىندەگى دۋبوسەكوۆونى قاراشانىڭ ورتاسىندا قورعادىق، – دەپ باستادى ۆانيا اعاي ءسوزىن. – بۇل شىندىق. قالعانى تۇگەل وتىرىك. جازىپ جۇرگەندەي 28 ەمەس، كۇشەيتىلگەن روتا ەدىك. ءبىر روتادا جۇزگە جۋىق جاۋىنگەر بولادى. ءبىزدىڭ ۇزىن سانىمىز بۇدان دا كوپ. راس، قارۋ جەتىسپەيتىن، ەكى- ۇشەۋىمىزگە ءبىر مىلتىق نەمەسە ءبىر اۆتومات. الگى «29 ەكەن، بىرەۋى ساتىلىپ، اتىپ تاستادى» دەگەنىن كورگەن دە، بىلگەن دە ەمەسپىن. كۇن سۋىق. ازداپ جۇتىپ العانىمىز بار. اياق استى قايدان شىققانىن ۇعا الماي قالدىق: ەكى-ءۇش تانكىسىن الدىعا سالعان، بىرنەشە ماشينا جانە ونشاقتى موتوتسيكلگە مىنگەن نەمىستەر تۋرا بىزگە بەتتەگەنى. وزدەرى جايباراقات. شابۋىلدايىن، رازەزدى باسىپ الا قويايىن دەگەن نيەتتەرى دە جوق سياقتى. ءبىزدىڭ وكوپتا تىعىلىپ وتىرعانىمىزدى بىلمەسە كەرەك. ۇستىمىزدەن تۇسپەسە، ءوز بەتتەرىمەن كەتە بەرەتىن سىڭايى بار. بىراق الدىڭا كەلگەن جاۋدى اتپاساڭ، تاپتاپ كەتەدى. امال جوق، اتىستى باستاپ جىبەردىك. تىرىلداعان اۆتومات پەن مىلتىق تانكىگە نە ىستەي قويسىن؟ ءبىر تانكى وكوپتىڭ سوناۋ باسىنان سىڭار تابانىمەن ءتۇسىپ الدى دا، جاۋىنگەرلەردى ەزە باستادى. ناعىز باتىر نارسۇتباي عوي! ەسەبولاتوۆتى ايتامىن. ءوزى ۇنەمى كۇبىرلەپ جۇرەتىن. تۇسىنەمىز عوي – قۇدايعا سيىنىپ، قۇران وقىپ جۇرگەنىن. ىشپەيتىن. سول نارسۇتباي ءبىر ورام گراناتانى الىپ، تۇرا ۇمتىلدى. توقتاتپاسا، ءبارىمىزدى تاپتاپ تاستايتىنىن ۇقتى. ءسويتتى دە تانكىنىڭ استىنا كىرىپ كەتتى. قۇلاق تۇندىرعان جارىلىس. تانكى بىت-شىت. نارسۇتباي وسىلاي قازا تاپتى. باتىر، ناعىز باتىر – نارسۇتباي! قالعانىمىز جان-دالباسا اتىسۋدامىز.
ءبىر تانكى ءبىزدى اينالىپ ءوتىپ، ارتىمىزعا شىعىپ كەتتى. قىسقاسى – قورشاپ الماق. بوراتىپ وق اتتى. ەندى ءبىر تانكىگە «مولوتوۆتىڭ كوكتەيلى» تيسە كەرەك – ورتەنە باستادى. نەمىسىڭ – وتە مىقتى، ايلالى جاۋ. وي-شۇڭقىرعا جاتا كەتىپ، باس كوتەرتپەي قويدى. گراناتالارى وكوپقا ءتۇسىپ جارىلىپ جاتتى. سونىڭ ءبىرى مەنەن ءۇش-ءتورت قادام جەرگە تۇسكەنىن كورىپ، باسىمدى بۇعىپ، قۇلاپ ۇلگەردىم. ار جاعى ەسىمدە جوق. نەمىستىڭ تۇتقىنىندا وزىمە-ءوزىم كەلدىم. مىنە، ناعىز شىندىق وسى.
– تۇتقىنعا جارالانىپ تۇسكەن ەكەنسىز عوي.
– ءيا. جارىلىستان كونتۋزيا الىپپىن.
– روتانىڭ باسقا جاۋىنگەرلەرى...
– ەشكىمدى ءتىرى قالدىرماعان شىعار دەپ ويلاعانمىن. سويتسەم، ءۇش-تورتەۋىمىز امان قالىپپىز عوي.
– سوندا، سوندا... پوليترۋك كلوچكوۆ «روسسيا كەڭ بايتاق. بىراق شەگىنەرگە جەر جوق! ارتىمىزدا – موسكۆا!» دەگەن جالىندى ۇراندى قاي كەزدە ايتتى؟
– سەن الدىمەن مەنەن كلوچكوۆ دەگەندى بىلەسىڭ بە دەپ سۇراساڭشى؟! ءبىزدىڭ روتا ونداي پوليترۋكتى تانىمايدى. پوليترۋگىمىز سول كۇنى ارامىزدا جوق سەكىلدى ەدى. كلوچكوۆ دەگەندى ەلگە كەلگەن سوڭ ەستىدىم عوي. پيونەرلەرمەن، وقۋشىلارمەن كەزدەسۋدە سونىڭ فاميلياسىن ەسىمە تۇسىرە الماي جاڭىلىسقان كەزدەرىم دە بولدى. كونتۋزيانى سىلتاۋ ەتىپ قۇتىلاتىنمىن. قايداعى ۇران؟ دارىلداعان تانكى زەڭبىرەگىنەن وق اتىپ، دۇنيەنى جاڭعىرتىپ جاتسا، اۆتومات پەن مىلتىق تارسىلداپ جاتسا، نەڭدى ەستيسىڭ؟ قىپ-قىزىل وتىرىك! بولعان ەمەس كلوچكوۆ دەگەن پوليترۋك. جازۋشىنىڭ ويدان شىعارعانى!
وسى ساتتەردە ازىرلەپ كەلگەن سۇراقتارىمنىڭ ءبىر جاعى ويعا ورالدى.
– گەنەرال پانفيلوۆتى كوردىڭىز بە؟
– جوق، بەتپە-بەت كەلمەپپىن. بىراق وتە مىقتى اسكەري قولباسشى، وتە جاقسى ادام ەكەن.
– ۆانيا اعاي، پانفيلوۆپەن جولىقپاساڭىز، ول كىسىنىڭ قانداي ەكەنىن قايدان بىلەسىز؟
– اتاقتى باتىرىمىز باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ كىتاپتارىن وقىدىم. سوعىستىڭ باس-اياعىن تۇگەل وتكەن باۋىرجان وتىرىك ايتپايتىنىنا سەنەمىن. باتىر اتاناتىن سول كىسى عوي. قورشاۋدان شىعۋ دەگەن – توزاقتان شىققانمەن بىردەي. باۋىرجان بىرنەشە رەت شىققان. امال قايسى، باتىر اتاعىن بەرمەپتى. سوعىستا دا ادىلەتسىزدىك بولادى.
– تۇتقىندا جۇرگەندە، نەمىستەر سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى ەكەنىڭىزدى بىلمەدى مە؟
– ولارىڭ نە، ءوزىم دە حابارسىزبىن عوي. ونىڭ ۇستىنە ەسىمدى جيىپ، ءال بىتەرگە جەتە گەرمانياعا الىپ كەتتى. قارا جۇمىسقا. وندا اۋىستىرىپ وتىردى. ءبىر جەردە ۇزاق تۇراقتاتقان جوق.
– تۇتقىننان بوساعان كۇنىڭىز ەسىڭىزدە مە؟
– ارينە. ءبىزدى وداقتاستار بوساتتى عوي – امەريكالىقتار. ول تۇستا ءتاپ-ءتاۋىر جىگىتتەر ەدى. تاماققا تويىندىرىپ، ءىش كيىمدەرىمىزدى اۋىستىرىپ، بيتىمىزدەن ارىلتتى. كادىمگىدەي كۇتتى. جالپى، ولار تۇتقىنعا تۇسكەندەرگە جاۋ، ساتقىن دەپ قارامايدى ەكەن. بىزدە عوي ءالى كۇنگە دەيىن تۇتقىننان قايتقانداردىڭ مازاسىن الادى. كورەر ەم، باستارىنا تۇسسە! تاۋقىمەتتى ءوزىمىزدىڭ قىزىل اسكەرگە وتكىزىپ بەرگەن سوڭ كوردىك قوي. ەرەكشە ءبولىمنىڭ قىزىل كوزدەرى باس سالدى. ايقايدان، بوقتىقتان قۇلاق تۇنادى. تاياق جەپ شىعىپ جاتقاندارىمىز قانشاما! اۋىلدا ءوستىم، جۇمىسقا شيراقپىن. بار شارۋانى ەڭسەرىپ تاستايتىنمىن. سودان با، نەمىستەن تاياق جەمەپپىن، بالاعات ەستىمەپپىن. قىزىل كوزدىڭ الدىندا تىزەم دىرىلدەپ، ازەر تۇرمىن. جاي-جاپسارىمدى، قاي اسكەري بولىمنەن ەكەنىمدى تۇتىعىپ ازەر ايتتىم.
– قاي ديۆيزيا دەيسىڭ؟ بىدىڭداماي دۇرىستاپ ايت، ساتقىن نەمە!
قايداعى ءبىر كاپيتان مەنى قولما-قول ساتقىن جاساي سالدى. ودان سايىن زارە كەتتى. ساتقىن دەگەنىڭ اتىلۋ دەگەن عوي. اۋزىما قۇداي سالعان شىعار:
– پانفيلوۆ ديۆيزياسىنان! دۋبوسەكوۆو بەكەتىن قورعاۋدا كونتۋزيا الىپ، ەس-ءتۇسسىز تۇتقىنعا ءتۇسىپپىن... – دەپ سالدىم.
كاپيتانىم «دۋبوسەكوۆو، دۋبوسەكوۆو، پانفيلوۆ، پانفيلوۆ» دەپ بىرنەشە قايتالادى دا، تەلەفونعا جارماسىپ، بىرەۋمەن ۇزاق سويلەستى، مەنىڭ ايتقاندارىمدى تۇگەل قايتالادى.
– سەن، سەن، وسى 28 پانفيلوۆشى ەمەسسىڭ بە؟
– ناق سولاي!
وندا «28 پانفيلوۆشى» دەگەندى نىسپى بىلمەيمىن. مىنا پالەدەن قۇتىلۋ ءۇشىن، اۋزىما تۇسكەنىن ايتا سالدىم. قايدان بىلەيىن، گەنەرال پانفيلوۆ و دۇنيەدە ءجۇرىپ، بۇ دۇنيەدەگى سولداتتارىن قورعايتىنىن. سالدەن سوڭ ءبىر مايور كەلدى. تاعى شۇقشيا سۇرادى. بىراق اشۋ جوق، تەمەكى ۇسىندى. ءسويتتى دە، مەنى الىپ كەتتى. ادام قىزىق قوي، نە ويلارىمدى بىلمەيمىن. ۇزاماي شتابقا كەلدىك. دەرەۋ كيىمىمدى جاڭالادى. دىرداي پولكوۆنيك مەنى ءولىپ قالعانداردىڭ تىزىمىنە قوسقاندارىن، باتىر ەكەنىمدى تاپتىشتەپ ءتۇسىندىردى. ماڭگىپ قالعانىمدى نەسىنە جاسىرايىن، ول توقتاعان سوڭ، قايتالاۋىن ءوتىندىم. پولكوۆنيك جىميدى دا:
– بۇگىن دەم الىڭىز، ەرتەڭ اڭگىمەلەسەمىز، – دەپ شىعارىپ سالدى.
اديۋتانتى جيناقى بولمەگە جايعاستىردى. ەرتەسىنە باسقا ءبىر پولكوۆنيك 28 پانفيلوۆشىنىڭ ەرلىگىن ەگجەي-تەگجەيلى ايتىپ بەر دەدى. مەن كورگەنىمدى قوسپاسىز ايتتىم. ول دا سەن سياقتى كلوچكوۆتى سۇرادى. بۇعان دا تۋرا جاۋاپ قاتتىم. ەرتەسىنە بەرلينگە اكەلدى. مۇندا كوپ بوگەمەدى. قولىما تۇتقىننان شىققاندىعىم تۋرالى قاعاز ۇستاتتى دا، ەلگە قايتۋعا رۇقسات ەتتى. 28 پانفيلوۆشىنىڭ مەن بىلمەيتىن ەرلىكتەرىن قۇلاعىما ابدەن ءسىڭىردى. جاتتاتتى دەسە دە بولادى. سولاي ايتۋدى قاتتى تاپسىردى.
– باتىر اتانساڭىز، «التىن جۇلدىز» بەرمەۋشى مە ەدى؟
– وي، ونى كىم بىلگەن. باس امان، سىبىرگە ايدالماعانىما قۋاندىم عوي. قانشا جازىقسىز سولدات سوتتالىپ، سول جاقتا ءولدى. مەن، ايتەۋىر، تىرىلىگىمە رازىمىن ول كەزدە. بار ارمانىم – ەلگە جەتۋ.
– وسىنى سۇرايىن دەپ وتىر ەدىم: جەتىسۋ ءسىزدى قالاي قارسى الدى؟
– مەن باتىر اتانعان سوڭ، قاتىنىما ءۇي بەرىپتى. سۇراستىرىپ، تاۋىپ الدىم. ءتۇن بوپ كەتكەن. تەرەزە قاعىپ ەدىم، قاتىن شىقتى. قۋانا ما دەسەم، بەتىمە باجىرايىپ قاراپ تۇر. ونىمەن قويماي:
– كەت، كەت بۇل جەردەن! – دەپ ءۇيدىڭ بۇرىشىنا الىپ باردى.
سويتسەم، سوۆەت وداعىنىڭ باتىرىنىڭ جەسىرىنە بۇزاۋلى سيىر بەرىپتى. قاتىن سونى ۇكىمەت قايتا الىپ قويا ما دەپ شىرىلداپ ءجۇر ەكەن. ارىپ-اشىپ كەلگەن مەنى كەرەك ەتپەيدى. ونىمەن قويماي، بايعا ءتيىپ الىپتى. ءوستىپ دالادا قالدىم. باسپانا جوق، قاتىن جوق، ۇستىمدەگى كيىمىم مەن دوربادان وزگە مۇلىك جوق.
– ۆانيا اعاي، ۇكىمەت باتىرعا دەپ بەرسە، ءۇي دە، بۇزاۋلى سيىر دا سىزگە تيەسىلى. باسىپ كىرمەدىڭىز بە؟!
– ونى دا ويلادىم. بىراق قاتىن ارىزدانىپ، باسىم تاعى ءبىر پالەگە شاتىسا ما دەپ توقتادىم. تۇتقىندا بولعانداردى ول كەزدە ادام قاتارىنا قوستى ما؟ جۇرەك داۋالامادى. بىردە اندا، بىردە مىندا قونىپ ءجۇردىم، ەل قاتارلى ءارتۇرلى جۇمىس ىستەدىم. مەنەن باسقا دا تۇتقىندار بار ەكەن، كوبىنە سولاردى ساعالادىم. ولاردى اسكەري كوميسساريات قاتاڭ باقىلاپ، زىقىسىن شىعاراتىن. ماعان تيىسپەيدى. وسىلاي ەكى جىلداي يت-عۇمىر كەشتىم.
بىردە اسكەري كوميسسار شاقىردى. بارسام، مايداندا بولعان ءتوس بەلگىسى بار، مەنەن ۇلكەنىرەك قازاق كىسى وتىر ەكەن.
– اباي قوقىموۆ جولداس – اۋدان باسشىسى، – دەپ تانىستىردى مۇنداعىلار.
ەكەۋىمىز ۇزاق سويلەستىك. مەنىڭ كىم ەكەنىمدى جۋىردا ەستىگەن ەكەن. 28 باتىر تۋرالى ءوز اۋزىمنان بىلگىسى كەلىپتى. بەرليندە جاتتاتقاندى اينىتپاي ايتىپ بەردىم. سونشا جىلى سويلەپ، باۋىرىنا تارتىپ وتىرعان ادامدى الداعانىما ىشتەي قۇدايدان كەشىرىم سۇرايمىن. باسقا امال قانە؟
وسىدان سوڭ جاعدايىم وڭالىپ سالا بەردى. اۋدان حاتشىسى موسكۆاعا دەيىن جازىپ ءجۇرىپ، اقىرى «التىن جۇلدىز» كەۋدەمە قادالدى...
قىرىق جىل بۇرىنعى يۆان شادرينمەن بولعان اڭگىمەنىڭ ۇزىن-ىرعاسى وسىنداي ەدى. ماقالانى دايىنداپ، جۇماحان اعاعا بەردىم. ادەتتە و تۇس، بۇ تۇسىن تۇزەپ وتىراتىن اعامىز قالام ءۇشىن تيگىزبەي تۇرىپ كەتتى. ەسىكتەن بايقادىم، رەداكتورعا بەتتەدى. ۇزاق بوگەلدى. ماقالاسىز شىقتى. حات تىركەۋشى ايسارا جەڭگەمىزدى شىعارىپ جىبەردى. سونان سوڭ ەسىكتى تارتىپ جاۋىپ الدى.
– ءاي، بالا! نە دەپ كەتكەنسىڭ؟ ءوزى، باتىرىمىز ساۋ ما ەدى؟
– ساپ-ساۋ...
– ولە الماي ءجۇرسىڭ بە؟ سەن جازعان جوقسىڭ! ءبىز كورگەن جوقپىز! ءتۇسىندىڭ بە؟!
تۇسىنگەن جوقپىن، ارينە. بىراق بىردەڭەنى بۇلدىرگەنىمدى انىق ۇقتىم. ەكى-ءۇش كۇننەن سوڭ باستىعىم جەكە قالعانىمىزدا ەستىگەنىمدى تۇگەل سۇراستىردى. جاسىرماي ايتتىم. تاعى دا اۋزىما يە بولۋ جونىندە قاتاڭ تاپسىرما الدىم. كەيىن ويلاسام، جۇمەكەڭ قامقورلىق جاساعان ەكەن.
ونشاقتى جىل بۇرىن ي.ءشادريننىڭ شىندىعىن «استانا اقشامى» گازەتى رەداكتورىنىڭ ورىنباسارى، تانىمال قالامگەر تالعات باتىرحانعا ايتىپ بەرىپ، جازباققا بەكىنگەنمىن. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، نەشە جىل قولىم تيمەي ءجۇردى. ونىڭ ۇستىنە ءبىراز اڭگىمە كومەسكىلەنىپتى. جۋىردا تالعات ءىنىم ەكەۋىمىز كوپشىلىك اراسىندا وسى اڭگىمەنى تاعى كوتەردىك. وسىدان سوڭ قولعا قالام الدىم. ويعا تۇسكەنى وسى بولدى.
كامال ءابدىراحمان،
«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»
(پروەكت «DAT» №18 (335) 05 مامىر 2016 جىل
