Qys ketip, kún shyraıy túzelgen kezde táńirideı qudaı el tirshiligine keńshilik ákeldi dep esepteledi. ...Eski aýyrtpalyqtyń barlyǵy qyspen birge ketip, endi jańa úmit, jańa tirshilik esigi ashylǵan kún». Qys qatty bolǵan bıyl týraly aıtylǵandaı, bul sózderdi kóp jyl buryn Muhtar Áýezov «Syrshyldyq salt óleńderi» atty maqalasynda jazǵan. Uly jazýshy maqalasyn bylaı dep bastapty: «Naýryz kúnshyǵys halqynyń kóbiniń meıramy bolǵan. Solardyń ishinde, ásirese, kóshpeli túrkiler arasynda eń qadirli, eń uly meıram bolyp sanalǵan».
«Durysynda, qazaqtyń tamaǵy da, kıimi de, úıi de, kúıi de, kóligi de, otarbasy da, telegrafy da, telefony da mal emes pe? Malsyz qazaqtyń kúni bar ma? Sol malyn aman saqtaý úshin qysqy aıazda, yzǵyryq boranda beınet shegip, eńbek sińirip, malymen birge jatyp, birge turyp, birge júrip, birge yǵyp, qys qandaı qysylsa, jaz sondaı jazylatyn, jadyraıtyn sharýashyl, eńbekshil qazaq qystyń ótkenine, jazdyń jetkenine qalaısha ózgelerden artyq qýanbasyn, jazdyń basy jańa kún – Naýryzdy qalaısha meıram etpesin». Bul – qazaqtyń ardaqty uly Mirjaqyp Dýlatulynyń «Qosh keldiń, Naýryz!» atty maqalasynda jazǵany.
Osy sózderden kóktemdi qazaqtyń jańa jyldyń basy dep nege tańdaǵanyn túsinýge bolady. Qazaqtar álemniń tabıǵı júıeliligin ejelden túısingen el. Aǵartýshy Ahmet Baıtursynuly Naýryz merekesi týraly bylaı dep jazǵan: «Jańa jylymyz – ...shyn maǵynasynda Jańa jyl dep aıtýǵa laıyq. Kún jylynyp, qar erip, jan-janýar jazdyń jaqyndaǵanyn sezip, kóńildengen kez. Sharýa adamdarynyń beınetten qoly sheshilip, alty aı qys baqqan aryqtaryn úmitti kúnge jetkizip, demalyp otyrǵan kez. Aǵash shópter qar astynan silkinip shyǵyp, gúldenip jasarýǵa daıarlanyp, kún de qystaı bir búıirlep júrýin qoıyp, joǵary kóterilip, bútin ǵalamǵa nuryn shashyp, úısizdi úılimen teńgerip, baı men jarlyǵa birdeı sáýle berýge turǵan kez».
Uly aqyn Abaıdyń: «...Ol kúnde Naýryz degen bir jazǵyturym meıram bolyp, naýryzdama qylamyz dep toı-tamasha qylady eken. Sol kúnin «Ulystyń uly kúni» deıdi eken», – degen sózderi de búginge jetip otyr.
Abaıdyń inisi Shákárim Qudaıberdiuly Naýryz sózin parsynyki deı kele, maǵynasy «jańa kún» degen sóz dep, ary qaraı «Eski qazaqta Jańa jyl kúniniń aty – Ulys. ...Jyl basynyń aty Ulys ekeniniń dáleli mynaý:
Ulys kúni qazan tolsa, ol jyly aq mol bolar,
Uly kisiden bata alsa, sonda oljaly bolar, – degen tipti eski
maqal» dep jazǵan.
Ulys sózi, shynynda da, kóne sóz, onyń baıyrǵy maǵynasy «uly is» bolsa kerek. Halyqty ábden qysqan sýyq maýsymnan soń jeńildik ákelgen tabıǵattyń jańarýyn Táńiriniń uly isi dep túsingendikten, jańa jyldy uly istiń bastamasy dep «Ul is» atap, keıin bul «Ulys» degen bir sózge aınalǵan.
Qazaqtar kóktemdi jyl basy dep qabyldaýdan áli de aınymaı keledi. Sebebi kóktem – álemniń shyn mánisindegi jańarýy. Basqa elder de buryn kóktemdi jyl basy dep túsingen. Mysaly, aǵylshyndar HVIII ǵasyrǵa deıin jańa jyldy 26 naýryz kúni toılaǵan. Kórshi el Reseı de hrıstıan dinin qabyldaǵanǵa deıin jańa jyldy naýryz aıynyń 1-i kúni qarsy alǵan.
Al qazaqtar ejelden jańa jyl kóktemnen bastaý alady dep bilgen. Islam dinin qabyldaǵannan keıin de qazaqtar jańa jyldy kóktemde merekeleýinen jańylmaǵan. «Naýryz – din meıramy emes, turmys meıramy. Naýryz qazaqtyń uly meıramy bolyp ketken. Qurban aıt, oraza aıttardan góri deni de saý, qadiri de artyq». Sultanbek Qojanuly 1925 jyly «Eńbekshi qazaq» gazeti betinde «Naýryz týraly» maqalasynda osylaı dep jazdy.
«Qazaq jańa jyly din áserinen taza. Bul kúni eshbir qulshylyq, din ádetteri jasalmaıdy. Bar bolǵany – bir-birimen kórisip: «Jasyń qutty bolsyn!» deıdi». Bul aqıyq aqyn Maǵjan Jumabaıulynyń 1927 jyly «Naýryz» maqalasynda jazǵany.
Muhtar Áýezov óz maqalasynda Naýryz merekesin qosqan eski bir óleńdi keltirgen:
«Esik aldy qara sý boılaǵanym,
Jalǵannyń qyzyǵyna toımaǵanym.
Kómilsem de keter me kókeıimnen,
Qalqammen ulys kúni oınaǵanym».
Qazaqtyń baıyrǵy ata-babalary ulys kúni saqal-murtyn túzep, shashtaryn alyp, jańa kıimderin kıip, kórshilerin quttyqtaıtyn bolǵan. Ulystyń uly kúni barlyq adamdar ózderine tilegenin basqalarǵa da tileıdi.
Sol kúni qushaqtasyp kórisip:
«Amansyz ba, ulys oń bolsyn!
Aq mol bolsyn, qaıda barsa jol bolsyn!
Ulys baqty bolsyn,
Tórt túligi aqty bolsyn!
Ulys bereke bersin,
Bále-jala jerge ensin!» – dep jaqsy tilekter tilegen.
Alty kún sadaq tartyp daıyndalyp, jetinshi kúni jamby atysyp jarysatyn bolǵan. Kimde-kim birinshi bolyp altyn jambyny atyp túsirse, sol adam bir kún elge patsha bolýǵa erikti bolyp, oǵan búkil el baǵynǵan.
Naýryz meıramynyń basty taǵamy – naýryzkóje. Maǵjan Jumabaıulynyń jazýy boıynsha: «Jańa jyl kúni qazaq ádetinshe ár úıde qazan-qazan kóje pisiriledi. Kójeniń ishine qysqy soǵymynyń tek basy salynady. Kójege kóp sút quıylady. Basty, shekeni qarttar mújip, qulaqty balalarǵa kesip berip, basqa jurttar kójeni talap ishedi. «Aýyz aqtan arylmasyn, qyzyldy (et – B.O.) ýaqytymen (qys) kórsetsin, jas qutty bolsyn!» – dep bata jasap tarasady.
Bul kóje ishý – kele jatqan jazben ushyrasyp, qarsy alyp, as ishý retinen aqqa kóshý. Kójege tek bas salyp, asyp jeý – qarly qyspen, qys tamaǵy – etpen qoshtasý».
Naýryzkójege basqa da dán-daqyldar qosyp pisirgen. Orazaqyn Asqar aǵamyz «Bul kójede bári bar» atty óleńinde:
«Ashyq bolsyn qos qabaq,
Taspen atqandy aspen at.
Beıtanys ta, tanys ta,
Búgin tórde bas qonaq.
Arpa, bıdaı, tary bar,
Qatyq, malta – aǵy bar.
Ishiletin, jeıtinniń
Bul kójede bári bar».
Árıne, qazaqtar jańa jyldy qarsy alýda jaqsy tilek tilep, dastarhan jaıýmen shektelmegen. Jańa jyl úıge engende «Jalǵyz shala sáýle bolmas» dep, úı tórine qos shyraq jaǵyp qoıatyn bolǵan. «Jańa jyl taza úıge kirse, ol úıdi aýrý-syrqaý, pále-jala aınalyp ótedi» dep senip, Naýryz meıramyna deıin úı ishin tazartqan. «Jyl aqqa, dánge, jaýynǵa kóp bolsyn» dep, ydystardy sút, aıran, shubat, shalap, ýyz jáne bulaqtyń taza sýymen toltyrǵan. Jańa jyl keler túni boıjetkender unatqan jigitterine soǵymnyń etin ýyzǵa salyp, «uıqyashar» atty taǵam pisirgen. Bozbalalar óz kezeginde «selt etkizer», «dir etkizer» dep atalatyn aına-taraq, saqına-syrǵalaryn súıgenderine syılap, óz sezimderin jetkizgen.
Kún men túnniń teńesetin mezgili, Naýryz meıramyn jańarý dep túsingen qazaq halqy bul kúnderi qoǵamdy jańartýǵa áreket jasaǵan. El basshylary at quıryǵyn kesisip arazdasqandardy bir dastarhan basyna shaqyryp tatýlastyrǵan. Jalǵyz-jetimderdi el bolyp úılendirip, jeke otaý etken. «Súıekke daq, etke tańba bolmasyn» dep kembaǵal, múgedekterdi jaqyn týystarynyń qaraýyna mindettep tapsyryp otyrǵan. Jaman jolǵa túskenderdi el talqysyna salyp, durys jol kórsetken.
Naýryz meıramy – qazaqtyń qanyna sińgen ádet-ǵuryptyń úlkeni. Men 1973 jyly Qarsybaı Sypataıuly atyndaǵy №7 mektepti bitirdim. Ol kezde Naýryz meıramy resmı túrle toılanbaıtyn. Degenmen kóktem kelisimen Batyr Qabylbekuly, Botakóz Hasanqyzy, Serik Berkimbaıuly, Erlik Seıdahmetuly esimdi synyptastarym turatyn Bostandyq kóshesinde naýryzkóje ishetinimiz áli esimde. Keıin, 1978 jyly Shymkent pedagogıkalyq ınstıtýtyn bitirip, Ózbekstanmen shekaralas Jibek joly eldi mekeniniń Amankeldi Imanuly atyndaǵy mektepke qyzmet etýge barǵanymda, aýyl adamdarynyń Shymkent–Tashkent úlken jolynyń boıynda dastarhan jaıyp, beıtanys adamdardy ulty men dinine bólmeı shaqyryp, dám tatqyzyp jatqanynyń kýási bolǵanmyn.
Qazaq halqynyń óz elinde eshkimdi alalamaı, baýyryna tartyp, táýelsiz memleket quryp jatqanynda da, kóptegen ǵasyrlar boıy toılanyp kele jatqan Naýryz meıramynyń orny erekshe dep bilemin. Táńirimiz osydan jazbaǵaı!
Naýryz merekesi óz deńgeıinde ótkizilip kele me? Jylda ótkiziletin Naýryz meıramy basqa merekelerden nesimen erekshelenedi? Menińshe, aıtarlyqtaı aıyrmashylyǵy joq sııaqty. Kıiz úıler tigiledi. Sahna ornatylyp, ánshiler án shyrqap, kúıshiler kúı oryndap, bıshiler bı bılep jatady. Kópshilik alańǵa keledi, ketedi. Negizi, bul merekeni ýaqytynan erterek, kósheler men ǵımarattardy, saýda ortalyqtaryn ulttyq naqyshta bezendirýden, batyrlar jyrynan jarys ótkizý, qundylyqtarymyzdy saqtaý tóńireginde aıtys ótkizý, ulttyq kıimder kórmesi sekildi sharapaty mol sharalardan bastasaq durys bolar edi.
Berdaly OSPAN, mádenıettanýshy
