ناۋرىز ناعىز توي بولسىن

3028
Adyrna.kz Telegram

قىس كەتىپ، كۇن شىرايى تۇزەلگەن كەزدە تاڭىرىدەي قۇداي ەل تىرشىلىگىنە كەڭشىلىك اكەلدى دەپ ەسەپتەلەدى. ...ەسكى اۋىرتپالىقتىڭ بارلىعى قىسپەن بىرگە كەتىپ، ەندى جاڭا ءۇمىت، جاڭا تىرشىلىك ەسىگى اشىلعان كۇن». قىس قاتتى بولعان بيىل تۋرالى ايتىلعانداي، بۇل سوزدەردى كوپ جىل بۇرىن مۇحتار اۋەزوۆ «سىرشىلدىق سالت ولەڭدەرى» اتتى ماقالاسىندا جازعان. ۇلى جازۋشى ماقالاسىن بىلاي دەپ باستاپتى: «ناۋرىز كۇنشىعىس حالقىنىڭ كوبىنىڭ مەيرامى بولعان. سولاردىڭ ىشىندە، اسىرەسە، كوشپەلى تۇركىلەر اراسىندا ەڭ قادىرلى، ەڭ ۇلى مەيرام بولىپ سانالعان».

«دۇرىسىندا، قازاقتىڭ تاماعى دا، كيىمى دە، ءۇيى دە، كۇيى دە، كولىگى دە، وتارباسى دا، تەلەگرافى دا، تەلەفونى دا مال ەمەس پە؟ مالسىز قازاقتىڭ كۇنى بار ما؟ سول مالىن امان ساقتاۋ ءۇشىن قىسقى ايازدا، ىزعىرىق بوراندا بەينەت شەگىپ، ەڭبەك ءسىڭىرىپ، مالىمەن بىرگە جاتىپ، بىرگە تۇرىپ، بىرگە ءجۇرىپ، بىرگە ىعىپ، قىس قانداي قىسىلسا، جاز سونداي جازىلاتىن، جادىرايتىن شارۋاشىل، ەڭبەكشىل قازاق قىستىڭ وتكەنىنە، جازدىڭ جەتكەنىنە قالايشا وزگەلەردەن ارتىق قۋانباسىن، جازدىڭ باسى جاڭا كۇن – ناۋرىزدى قالايشا مەيرام ەتپەسىن». بۇل – قازاقتىڭ ارداقتى ۇلى مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ «قوش كەلدىڭ، ناۋرىز!» اتتى ماقالاسىندا جازعانى.

وسى سوزدەردەن كوكتەمدى قازاقتىڭ جاڭا جىلدىڭ باسى دەپ نەگە تاڭداعانىن تۇسىنۋگە بولادى. قازاقتار الەمنىڭ تابيعي جۇيەلىلىگىن ەجەلدەن تۇيسىنگەن ەل. اعارتۋشى احمەت بايتۇرسىنۇلى ناۋرىز مەرەكەسى تۋرالى بىلاي دەپ جازعان: «جاڭا جىلىمىز – ...شىن ماعىناسىندا جاڭا جىل دەپ ايتۋعا لايىق. كۇن جىلىنىپ، قار ەرىپ، جان-جانۋار جازدىڭ جاقىنداعانىن سەزىپ، كوڭىلدەنگەن كەز. شارۋا ادامدارىنىڭ بەينەتتەن قولى شەشىلىپ، التى اي قىس باققان ارىقتارىن ءۇمىتتى كۇنگە جەتكىزىپ، دەمالىپ وتىرعان كەز. اعاش شوپتەر قار استىنان سىلكىنىپ شىعىپ، گۇلدەنىپ جاسارۋعا دايارلانىپ، كۇن دە قىستاي ءبىر بۇيىرلەپ ءجۇرۋىن قويىپ، جوعارى كوتەرىلىپ، ءبۇتىن عالامعا نۇرىن شاشىپ، ءۇيسىزدى ۇيلىمەن تەڭگەرىپ، باي مەن جارلىعا بىردەي ساۋلە بەرۋگە تۇرعان كەز».

ۇلى اقىن ابايدىڭ: «...ول كۇندە ناۋرىز دەگەن ءبىر جازعىتۇرىم مەيرام بولىپ، ناۋرىزداما قىلامىز دەپ توي-تاماشا قىلادى ەكەن. سول كۇنىن «ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى» دەيدى ەكەن»، – دەگەن سوزدەرى دە بۇگىنگە جەتىپ وتىر.

ابايدىڭ ءىنىسى شاكارىم قۇدايبەردىۇلى ناۋرىز ءسوزىن پارسىنىكى دەي كەلە، ماعىناسى «جاڭا كۇن» دەگەن ءسوز دەپ، ارى قاراي «ەسكى قازاقتا جاڭا جىل كۇنىنىڭ اتى – ۇلىس. ...جىل باسىنىڭ اتى ۇلىس ەكەنىنىڭ دالەلى مىناۋ:

ۇلىس كۇنى قازان تولسا، ول جىلى اق مول بولار،

ۇلى كىسىدەن باتا السا، سوندا ولجالى بولار، – دەگەن ءتىپتى ەسكى

 ماقال» دەپ جازعان.

ۇلىس ءسوزى، شىنىندا دا، كونە ءسوز، ونىڭ بايىرعى ماعىناسى «ۇلى ءىس» بولسا كەرەك. حالىقتى ابدەن قىسقان سۋىق ماۋسىمنان سوڭ جەڭىلدىك اكەلگەن تابيعاتتىڭ جاڭارۋىن ءتاڭىرىنىڭ ۇلى ءىسى دەپ تۇسىنگەندىكتەن، جاڭا جىلدى ۇلى ءىستىڭ باستاماسى دەپ «ۇل ءىس» اتاپ، كەيىن بۇل «ۇلىس» دەگەن ءبىر سوزگە اينالعان.

قازاقتار كوكتەمدى جىل باسى دەپ قابىلداۋدان ءالى دە اينىماي كەلەدى. سەبەبى كوكتەم – الەمنىڭ شىن مانىسىندەگى جاڭارۋى. باسقا ەلدەر دە بۇرىن كوكتەمدى جىل باسى دەپ تۇسىنگەن. مىسالى، اعىلشىندار ءحVىىى عاسىرعا دەيىن جاڭا جىلدى 26 ناۋرىز كۇنى تويلاعان. كورشى ەل رەسەي دە حريستيان ءدىنىن قابىلداعانعا دەيىن جاڭا جىلدى ناۋرىز ايىنىڭ 1-ءى كۇنى قارسى العان.

ال قازاقتار ەجەلدەن جاڭا جىل كوكتەمنەن باستاۋ الادى دەپ بىلگەن. يسلام ءدىنىن قابىلداعاننان كەيىن دە قازاقتار جاڭا جىلدى كوكتەمدە مەرەكەلەۋىنەن جاڭىلماعان. «ناۋرىز – ءدىن مەيرامى ەمەس، تۇرمىس مەيرامى. ناۋرىز قازاقتىڭ ۇلى مەيرامى بولىپ كەتكەن. قۇربان ايت، ورازا ايتتاردان گورى دەنى دە ساۋ، قادىرى دە ارتىق». سۇلتانبەك قوجانۇلى 1925 جىلى «ەڭبەكشى قازاق» گازەتى بەتىندە «ناۋرىز تۋرالى» ماقالاسىندا وسىلاي دەپ جازدى.

«قازاق جاڭا جىلى ءدىن اسەرىنەن تازا. بۇل كۇنى ەشبىر قۇلشىلىق، ءدىن ادەتتەرى جاسالمايدى. بار بولعانى – ءبىر-بىرىمەن كورىسىپ: «جاسىڭ قۇتتى بولسىن!» دەيدى». بۇل اقيىق اقىن ماعجان جۇمابايۇلىنىڭ 1927 جىلى «ناۋرىز» ماقالاسىندا جازعانى.

مۇحتار اۋەزوۆ ءوز ماقالاسىندا ناۋرىز مەرەكەسىن قوسقان ەسكى ءبىر ولەڭدى كەلتىرگەن:

«ەسىك الدى قارا سۋ بويلاعانىم،

جالعاننىڭ قىزىعىنا تويماعانىم.

كومىلسەم دە كەتەر مە كوكەيىمنەن،

قالقاممەن ۇلىس كۇنى ويناعانىم».

قازاقتىڭ بايىرعى اتا-بابالارى ۇلىس كۇنى ساقال-مۇرتىن تۇزەپ، شاشتارىن الىپ، جاڭا كيىمدەرىن كيىپ، كورشىلەرىن قۇتتىقتايتىن بولعان. ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى بارلىق ادامدار وزدەرىنە تىلەگەنىن باسقالارعا دا تىلەيدى.

سول كۇنى قۇشاقتاسىپ كورىسىپ:

«امانسىز با، ۇلىس وڭ بولسىن!

اق مول بولسىن، قايدا بارسا جول بولسىن!

ۇلىس باقتى بولسىن،

ءتورت تۇلىگى اقتى بولسىن!

ۇلىس بەرەكە بەرسىن،

بالە-جالا جەرگە ەنسىن!» – دەپ جاقسى تىلەكتەر تىلەگەن.

التى كۇن ساداق تارتىپ دايىندالىپ، جەتىنشى كۇنى جامبى اتىسىپ جارىساتىن بولعان. كىمدە-كىم ءبىرىنشى بولىپ التىن جامبىنى اتىپ تۇسىرسە، سول ادام ءبىر كۇن ەلگە پاتشا بولۋعا ەرىكتى بولىپ، وعان بۇكىل ەل باعىنعان.

ناۋرىز مەيرامىنىڭ باستى تاعامى – ناۋرىزكوجە. ماعجان جۇمابايۇلىنىڭ جازۋى بويىنشا: «جاڭا جىل كۇنى قازاق ادەتىنشە ءار ۇيدە قازان-قازان كوجە پىسىرىلەدى. كوجەنىڭ ىشىنە قىسقى سوعىمىنىڭ تەك باسى سالىنادى. كوجەگە كوپ ءسۇت قۇيىلادى. باستى، شەكەنى قارتتار ءمۇجىپ، قۇلاقتى بالالارعا كەسىپ بەرىپ، باسقا جۇرتتار كوجەنى تالاپ ىشەدى. «اۋىز اقتان ارىلماسىن، قىزىلدى (ەت – ب.و.) ۋاقىتىمەن (قىس) كورسەتسىن، جاس قۇتتى بولسىن!» – دەپ باتا جاساپ تاراسادى.

بۇل كوجە ءىشۋ – كەلە جاتقان جازبەن ۇشىراسىپ، قارسى الىپ، اس ءىشۋ رەتىنەن اققا كوشۋ. كوجەگە تەك باس سالىپ، اسىپ جەۋ – قارلى قىسپەن، قىس تاماعى – ەتپەن قوشتاسۋ».

ناۋرىزكوجەگە باسقا دا ءدان-داقىلدار قوسىپ پىسىرگەن. ورازاقىن اسقار اعامىز «بۇل كوجەدە ءبارى بار» اتتى ولەڭىندە:

«اشىق بولسىن قوس قاباق،

تاسپەن اتقاندى اسپەن ات.

بەيتانىس تا، تانىس تا،

بۇگىن توردە باس قوناق.

ارپا، بيداي، تارى بار،

قاتىق، مالتا – اعى بار.

ىشىلەتىن، جەيتىننىڭ

بۇل كوجەدە ءبارى بار».

ارينە، قازاقتار جاڭا جىلدى قارسى الۋدا جاقسى تىلەك تىلەپ، داستارحان جايۋمەن شەكتەلمەگەن. جاڭا جىل ۇيگە ەنگەندە «جالعىز شالا ساۋلە بولماس» دەپ، ءۇي تورىنە قوس شىراق جاعىپ قوياتىن بولعان. «جاڭا جىل تازا ۇيگە كىرسە، ول ءۇيدى اۋرۋ-سىرقاۋ، پالە-جالا اينالىپ وتەدى» دەپ سەنىپ، ناۋرىز مەيرامىنا دەيىن ءۇي ءىشىن تازارتقان. «جىل اققا، دانگە، جاۋىنعا كوپ بولسىن» دەپ، ىدىستاردى ءسۇت، ايران، شۇبات، شالاپ، ۋىز جانە بۇلاقتىڭ تازا سۋىمەن تولتىرعان. جاڭا جىل كەلەر ءتۇنى بويجەتكەندەر ۇناتقان جىگىتتەرىنە سوعىمنىڭ ەتىن ۋىزعا سالىپ، «ۇيقىاشار» اتتى تاعام پىسىرگەن. بوزبالالار ءوز كەزەگىندە «سەلت ەتكىزەر»، «ءدىر ەتكىزەر» دەپ اتالاتىن اينا-تاراق، ساقينا-سىرعالارىن سۇيگەندەرىنە سىيلاپ، ءوز سەزىمدەرىن جەتكىزگەن.

كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەسەتىن مەزگىلى، ناۋرىز مەيرامىن جاڭارۋ دەپ تۇسىنگەن قازاق حالقى بۇل كۇندەرى قوعامدى جاڭارتۋعا ارەكەت جاساعان. ەل باسشىلارى ات قۇيرىعىن كەسىسىپ ارازداسقانداردى ءبىر داستارحان باسىنا شاقىرىپ تاتۋلاستىرعان. جالعىز-جەتىمدەردى ەل بولىپ ۇيلەندىرىپ، جەكە وتاۋ ەتكەن. «سۇيەككە داق، ەتكە تاڭبا بولماسىن» دەپ كەمباعال، مۇگەدەكتەردى جاقىن تۋىستارىنىڭ قاراۋىنا مىندەتتەپ تاپسىرىپ وتىرعان. جامان جولعا تۇسكەندەردى ەل تالقىسىنا سالىپ، دۇرىس جول كورسەتكەن.

ناۋرىز مەيرامى – قازاقتىڭ قانىنا سىڭگەن ادەت-عۇرىپتىڭ ۇلكەنى. مەن 1973 جىلى قارسىباي سىپاتايۇلى اتىنداعى №7 مەكتەپتى ءبىتىردىم. ول كەزدە ناۋرىز مەيرامى رەسمي تۇرلە تويلانبايتىن. دەگەنمەن كوكتەم كەلىسىمەن باتىر قابىلبەكۇلى، بوتاكوز حاسانقىزى، سەرىك بەركىمبايۇلى، ەرلىك سەيداحمەتۇلى ەسىمدى سىنىپتاستارىم تۇراتىن بوستاندىق كوشەسىندە ناۋرىزكوجە ىشەتىنىمىز ءالى ەسىمدە. كەيىن، 1978 جىلى شىمكەنت پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىن ءبىتىرىپ، وزبەكستانمەن شەكارالاس جىبەك جولى ەلدى مەكەنىنىڭ امانكەلدى يمانۇلى اتىنداعى مەكتەپكە قىزمەت ەتۋگە بارعانىمدا، اۋىل ادامدارىنىڭ شىمكەنت–تاشكەنت ۇلكەن جولىنىڭ بويىندا داستارحان جايىپ، بەيتانىس ادامداردى ۇلتى مەن دىنىنە بولمەي شاقىرىپ، ءدام تاتقىزىپ جاتقانىنىڭ كۋاسى بولعانمىن.

قازاق حالقىنىڭ ءوز ەلىندە ەشكىمدى الالاماي، باۋىرىنا تارتىپ، تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرىپ جاتقانىندا دا، كوپتەگەن عاسىرلار بويى تويلانىپ كەلە جاتقان ناۋرىز مەيرامىنىڭ ورنى ەرەكشە دەپ بىلەمىن. ءتاڭىرىمىز وسىدان جازباعاي!

ناۋرىز مەرەكەسى ءوز دەڭگەيىندە وتكىزىلىپ كەلە مە؟ جىلدا وتكىزىلەتىن ناۋرىز مەيرامى باسقا مەرەكەلەردەن نەسىمەن ەرەكشەلەنەدى؟ مەنىڭشە، ايتارلىقتاي ايىرماشىلىعى جوق سياقتى. كيىز ۇيلەر تىگىلەدى. ساحنا ورناتىلىپ، انشىلەر ءان شىرقاپ، كۇيشىلەر كۇي ورىنداپ، بيشىلەر بي بيلەپ جاتادى. كوپشىلىك الاڭعا كەلەدى، كەتەدى. نەگىزى، بۇل مەرەكەنى ۋاقىتىنان ەرتەرەك، كوشەلەر مەن عيماراتتاردى، ساۋدا ورتالىقتارىن ۇلتتىق ناقىشتا بەزەندىرۋدەن، باتىرلار جىرىنان جارىس وتكىزۋ، قۇندىلىقتارىمىزدى ساقتاۋ توڭىرەگىندە ايتىس وتكىزۋ، ۇلتتىق كيىمدەر كورمەسى سەكىلدى شاراپاتى مول شارالاردان باستاساق دۇرىس بولار ەدى.

بەردالى وسپان، مادەنيەتتانۋشى

پىكىرلەر