1916 jylǵy ult-azattyq kóterilis otarshyldyq ezgige qarsy baǵyttaldy. Sol sebepten de, búkil Qazaqstan aýmaǵyn qamtyp, ulttyq memleketti saqtaý úshin talpynǵan eń iri kóterilis retinde tól tarıhymyzda saqtaldy. Ult-azattyq kóterilisiniń barysyn zertteýde birneshe býyn aýysyp, tarıhnamalyq jáne derektanýshylyq dástúrleri qalyptasty. Alaıda, ǵylym damýynyń mindetteri 1916 jylǵy kóterilistiń áli de muraǵat qorlarynda aınalymǵa enbegen derekterin kópshilik nazaryna usyný jolynda zertteýdi jalǵastyrý qajettiligin qoıyp otyr. Mine, osyǵan oraı, 1916 jylǵy ult-azattyq kóterilistiń 100 jyldyǵyna arnalǵan Almaty qalasy Ishki saıasat basqarmasynyń qoldaýymen «Adyrna» ulttyq etnografııalyq birlestigi» qoǵamdyq qorynyń birlesip uıymdastyrýymen keleli keńes ótken bolatyn. Keleli keńes jumysyna elimizdiń irgeli ǵylymı-zertteý ınstıtýttary, joǵary oqý oryndarynyń ǵalymdary men QR Ortalyq memlekettik muraǵatynyń qyzmetkerleri qatysty. Nazarlaryńyzǵa sol konferenııada aıtylǵan negizgi degen oılardy yqshamdap, usynyp otyrmyz.
Hankeldi ÁBJANOV, Sh. Sh. Ýálıhanov atyndaǵy Tarıh jáne etnologııa ınstıtýtynyń dırektory, QR UǴA korrespondent múshesi, t.ǵ.d., professor: – Alash qaıratkerleri 1916 jylǵy kóterilisti qoldamady. HH ǵasyrdyń sońynda akademık Qozybaev bul kóterilisti «revolıýııa» dep baǵalady. Mine, bizde pikir alýandyǵy qandaı? Revolıýııa degennen bastap, jańasha kózqarastar paıda boldy. Qalaı bolǵanda da bul kózqaras bizdiń tarıhymyzdyń súbeli, jarqyn beti bolyp qalýy kerek. Óıtkeni, bizdiń halyq 1916 jyly óziniń azattyq súıgish kózqarasyn bildirdi. 1916 jyly Reseı ımperııasynyń irgesin shaıqap, óziniń oıanǵanyn kórsetti. Alash qaıratkerleri «Oıan, qazaq!» dep uran tastaǵan bolatyn. Sol uran, sol ıdeıanyń júzege asqanyn, 1916 jylǵy kóterilis tolyq dáleldedi. Bul kóterilis 1986 jyly da kórinis taýyp, jeltoqsandaǵy kóterilis Keńes Odaǵynyń irgesin shaıqaltty. Eki kóterilis eki ımperııany ydyratyp tyndy. Sóıtip, biz adamzat tarıhyndaǵy úlken ózgeristerdiń basy-qasynda turdyq desek, esh qatelespeımiz. Mundaı kóteriliske, mundaı serpiliske qarapaıym halyq, muraǵatshylar úlken túsinistikpen qaraǵanmen, joǵary bıliktegi adamdar áli de túsinbegen sııaqty. Eger, ol jaqtan maquldaý bolǵanda, bul kóteriliske baılanysty resmı sheshim shyǵyp, qarajat bólinip, budan da irgeli, kólemdi sharýalar qolǵa alynar edi. Ókinishke oraı, olaı bolmaı tur. Alaıda, biz paryzymyzdy, mindetimizdi atqara beremiz. Ult-azattyq kóterilis bizdiń zııaly qaýym ókilderiniń nazarynan bir sát tys qalmady. M. Áýezov «Qıly zamandy», T. Rysqulov pen S.Aspendııarov monografııalaryn jazdy. Al, qazaqtyń tuńǵysh «Amangeldi» kórkem fılmi osy oqıǵaǵa arnaldy. Demek, munyń mańyzyn, ornyn, mıssııasyn aǵa býyn óte jaqsy túsindi. Soǵan biz laıyq boldyq pa, bolmadyq pa ony ýaqyt kórsetedi.
Mamaı AHET, Almaty qalasy Tilderdi damytý basqarmasynyń basshysy: – Keder boldy, kedergi neden boldy deıtini bar. Sol sııaqty 1916 jylǵy kóterilis neden bastaldy? Bul másele búgingi tańda asa ózekti bolyp otyr. 100 jyldyń ishinde biz qandaı kúnderdi basymyzdan ótkerdik degenge oı jibere otyryp, endi, aldaǵy 100 jyldyń ishinde bizde qandaı jaǵdaı bolýy múmkin degen máselege sholý jasaýymyzǵa bolady. «Maýsym jarlyǵy» shyqqan kezde bizdiń saıası elıtamyzdyń joıylmaı turǵan kezi bolatyn. Keıinnen bilesizder, saıası qýǵyn-súrgin kezinde elıtamyz sol kúıimen joıyldy. Sodan keıin baryp, ekinshi býyn bolyp kelgen shyǵarmashylyq elıtaǵa (Áýezovtar, Sátpaevtar) qazaq degen halyqtyń taǵdyry baılanysty boldy. Al, HH ǵasyrdyń basyndaǵy «maýsym jarlyǵy» ulttyń ishki narazylyǵynyń kúsheıip turǵan kezinde shyǵýy, kóteriliske sebep bolǵan sııaqty kórinedi. Tutastaı bir kóshpeli órkenıetten basqa bir ekinshi órkenıetke qaraı aýysaıyn dep turǵan kezde halyqtyń ishki narazylyǵy, kóńiliniń tolmaýy, sol kezdegi saıası júıeniń aıaǵy osy oqıǵaǵa ákelip soqtyrdy dep oılaımyn. Sondyqtan, memlekettik deńgeıde bul sharaǵa kóńil bólindi. Qala ákimdiginiń Ishki saıasat basqarmasy arnaıy osy sharany ótkizýge muryndyq bolyp otyr. Meniń oıymsha, jıynnyń deńgeıi adamdardyń az bolýyna emes, onyń ishinde kim sóıleıdi, ne áńgime aıtady jáne qatysatyn ǵalymdardyń biliktiligine baılanysty. Dál osyndaı sharanyń ózderińizdiń qatysýlaryńyzben ótýi, jıynnyń deńgeıin eseleı túseri anyq.
Svetlana SMAǴULOVA, Sh. Sh. Ýálıhanov atyndaǵy Tarıh jáne etnologııa ınstıtýty dırektorynyń orynbasary, t.ǵ.d.: – Bıyl 1916 jylǵy ult-azattyq kóteriliske –100 jyl tolyp otyr. Osyǵan baılanysty kóptegen is-sharalar ótkizildi. Áli de ótkiziledi degen oıdamyz. Kóbine ult-azattyq kóteriliske baılanysty, qaı jerlerde boldy degen máselege kóp toqtalamyz da, Batys óńirinde, ıaǵnı, Ýkraına, Belorýssııa, Latvııa, Estonııa jerlerinde qara jumysqa qatysqan qazaq jumysshylarynyń jaǵdaıyn aıta bermeımiz. Sizder bilesizder, 25 maýsymdaǵy jarlyq boıynsha Qazaqstan men Orta Azııadan alynatyn 400 myń adam bolsa, sonyń 240 myńy qazaqtar. Sol jarlyqtan keıin barlyq jerlerde tizim jasala bastady. Bul tizimniń keıbireýleri úlken qarsylyqqa tap bolsa, keıbir bolystyqtarda osy tizimdi jasaýǵa qoldaý kórsetýshiler de bolǵan. Al, qara jumysqa alynǵandardyń ózderi keter kezderinde talaptaryn aıtqan. Bul talaptyń biri, qara jumysqa baratyndar 1916 jyly 27 shildede Túrkistan ólkesindegi Chernıaev ýezinde úlken jıylys ótkizip, osy jıylysta 25 talap qoıǵan eken. Ol talapta: «Birinshiden, bizdi barǵan kezde qystyq kıimmen qamtamasyz etsin. Ekinshiden, sol jerdi biletin jolserik taǵaıyndalyp bersin. Úshinshiden, barǵan jumyskerlerdi jan-jaqqa shashyratpaı, bir top qylyp ornalastyryp, tıisti jaǵdaıdyń bárin jasasyn. Tórtinshiden, biz barǵan jerimizde musylman halqy bolǵandyqtan, ózimizdiń dinimizdi, dilimizdi ustaımyz, soǵan baılanysty bir dinniń isin biletin ımamdar taǵaıyndalyp, sol jerge jiberilsin. Eń bastysy, besinshiden orys tilinde jaqsy biletin, bizdi túsinetin adamdy jumysqa birge jiberip, bizdiń qasymyzda júrip baǵyt-baǵdar berip, bizdiń jaǵdaıymyzdy patsha úkimetine jetkizip tursa», – dep ózderiniń talaptaryn qoıady. Bul talaptyń ishinde, taǵy da aıta ketetini, jumysshylar baryp, ol jerge ornalasqannan keıin, otbasymyzben habarlasýymyz kerek deıdi. Osy jaǵdaıda olarǵa barlyq múmkinshilikter jasalyp, poshta aqyly emes, tegin bolsa degen talaptaryn aıtady. Árıne, bul talaptardyń biri oryndaldy da, ekinshisi kóp jaǵdaılarda oryndala qoıǵan joq. Bizdiń ult zııalylarymyz da ekige bólindi. Biri qantógiske qarsy shyǵyp, bostan-bosqa qyrylyp qalmaýdy oılady. Bul Álıhan Bókeıhanov pen Ahmet Baıtursynovtardyń kózqarasy. Ekinshisi, keıinnen memlekettik qurylymda jumys istegen Seıitqalı Meńdeshev, Turar Rysqulov sııaqty azamattar (ol kezde jas bolatyn) kerisinshe kóteriliske shyǵyp, patshaǵa qarsy turý kerek degen pikir ustandy. Qazaq zııalylary jumysshylarǵa qandaı jaǵdaı jasady? Mysaly, Á. Bókeıhanov bastaǵan top, 1916 jyly 7 tamyzda Orynborda úlken jınalys ótkizgen. Osy jınalysta Torǵaı, Oral, Aqmola, Jetisý oblystarynyń jumysshylarynan ókilder saılap alyp, sol jerde patsha úkimetine ózderiniń basty-basty talaptaryn qoıady. Bundaǵy eń úlken basty talap – barǵan qazaqtardy otyz-otyzǵa bólip, artel quryp, sol arqyly tizimge alyp, ne bir mekemege tirkep, aqy berse degen bolatyn. Iaǵnı, istegen qara jumystaryna aqy tólense degendi meńzedi. Odan barǵannan keıin qazaqtarǵa dinı meıramdar men ózderiniń ótkizetin is-sharalaryna tyıym salynbasa degen talap qoıady. Kelesi bir talaby jumysshylarǵa laıyqtap kıim berý, ásirese qysta sýyq túsýine baılanysty kıimmen qamtamasyz etýin mindettedi. Mine, osyndaı ózderiniń basty talaptaryn joǵary jaqqa jiberedi. Bizdiń qazaqtar ol jaqqa barǵannan keıin kóbi aǵash sheberleri bolǵan, ustalar bolǵan. Olar kópirler, joldar jáne baraktar salýmen aınalysty. Eń basty, negizgi istegen jumystary – okop qazý boldy. Alǵashqy kúnniń ózinde 7 qyrkúıekte myń adam Mınskiniń túbinde jol qatynasyn salýǵa jiberilgen. Sol sııaqty kóp málimetter bar. Biraq, tylǵa jiberilgenderdiń málimeti tolyq emes. Qolda bar málimetterge súıensek, 1916 jyldyń qazan-qarasha aılarynda Batys óńirde Soltústik maıdanǵa – 18 myń qazaq, Batys maıdanǵa da – 18 myń qazaq, al, Ońtústik-Batys maıdanǵa – 9 myń qazaqty jibergen eken. Olardyń árqaısysyn top-topqa, ıaǵnı, partııaǵa bólip (ol jerde topty partııa dep ataǵan), ornalastyrǵan eken. Munda, árıne, qıynshylyqtar boldy. Sebebi, buryn jol júrip kórmegen jumysshylar joldyń júrý azabyna tap boldy, onda juqpaly aýrýlar tarady. Kóbiniń ketip bara jatqan jolda qaza tabýyna baılanysty, joldyń jıegine jerlenýlerine týra keldi. Tizim jasalǵanda kóptegen ádiletsizdikterge jol berildi. Mysaly, jarlyq boıynsha 19 ben 43 jas arasy dep kórsetilgenmen, 16 men 50 jas arasyndaǵy er adamdar qara jumysqa alynyp jatty. Tipti, aýrýshań, kereń, mylqaý, bir jaq kózi kórmeıtin, jumysqa jaramsyz adamdardyń maıdanǵa alynýy qıynshylyq týdyrdy. Osy týraly Álıhan Bókeıhanov baıandama jasaǵan bolatyn. Jumysshylar ol jaqta úsh túrli jerde ornalasty. Birinshisi, belýardan qazǵan topyraqtyń ústin tepelep japqan úıde 100-200-ge jýyq adam turdy. Ekinshisi, bul arnaıy salynǵan baraktar, úshinshisi, palatkalar. Osy palatkalarda turǵandardyń arasynda kıimderiniń keptirilmeýinen sýyq tıip aýyrýy, ókpe qabynýy, juqpaly aýrýlarǵa shaldyǵýy jıi kezdesti. Bastapqy kezde aqy tólengenimen, keıinnen soǵystyń údep ketýine baılanysty aqylary da berilmeı, úılerinen ákelgen tamaqtary da bitip, kıimderiniń tozýyna baılanysty jaǵdaılarynyń aýyrlap ketý faktileri de kezdesti. Álıhan Bókeıhanov, Myrzaǵazy Esbolov bastaǵan kóptegen zııalylar 1916 jyly, eger qatelespesem, 23 jeltoqsanynan 1917 jyldyń 12 qańtary aralyǵynda búkil Batys óńiri, Mınskiniń túbindegi 9 korpýstaǵy qazaqtardyń toptaryn aralaǵan eken. Jaǵdaılarynyń qandaı bolǵanyn kózimen kórip, Máskeýge baryp, sol jerde úlken baıandama jasaǵan. Qazaq jumysshylarynyń jaǵdaılaryn jeńildetýdi, demalysqa jibertýdi, aqysyn tóleýdi, maıdangerlerdiń barlyǵyna birdeı qylyp jaǵdaılaryn jasap berýin ótingen. Keıinnen osy usynys «Qazaq» gazetinde 1917 jyldyń 20 qańtarynda «Jumysshylar jaıynda» degen taqyrypta jarııalanǵan. Sonyń nátıjesinde, qazirgi bizdiń qolymyzdaǵy bar dúnıe osy «Qazaq» gazeti arqyly belgili bolyp otyr. Jumysshylardyń jaǵdaıy týraly derekter Belorýssııa memlekettik arhıvinde, Ýkraınanyń Kıevtegi arhıvinde, Latvııada, Estonııada qorlary óte kóp eken. Osyndaı dúnıelerdi tereń zerttep, tarıhymyzǵa engizsek, nur ústine nur bolar edi.
Hankeldi ÁBJANOV: – Qarsylar jáne jaqtastar dep otyrsyzdar, menińshe, bizdiń zııaly qaýym budan kóp boldy. Qarsylar da boldy, jaqtastar da boldy, beıtaraptar da boldy. Sáken Seıfýllınniń «Tar jol, taıǵaq keshýin» oqysańyzdar, 1916 jyly Sáken beıtarap pozıııada bolǵanyn bilesizder. Sonymen qatar, Jebirbaılar da boldy. M. Áýezovtyń «Qıly zamanynda» Jebirbaev degen keıipker bar. Bular ishti, jedi, halyqty tonady. Olar da óz aldyna bir qaýym. Sosyn, zardap shekkender boldy. Kem degende bes top tur. Al, endi, qarsylar, jaqtastar dep qysqa qaıyrsaq, biz máseleni tym qarabaıyr etip jiberetin tárizdimiz. Demek, kóteriliske qatysýshylardyń jiktelýin, kóteriliske baılanysty qoǵamdyq-saıası pozıııany áli anyqtaı berýimiz kerek.
Bolatbek NÁSENOV, t.ǵ.d., professor: – Meniń tarıh salasymen shuǵyldanyp júrgenime 20 jyl boldy. 10 jyl ómirimdi arhıvterge arnadym. Sonyń ishinde, 4 jylym osy Almatynyń arhıvinde ótti. Men sizderge aıtaıyn, talaı arhıvtermen salystyrǵanda, bizdiń Almatynyń arhıvi eń baı arhıvterdiń biri. Osy arhıvke myń ǵalymdy myń kúnge otyrǵyzyp qoısańyz, taýysa almaıdy. Men 1916 jylǵa qatysty kóp materıaldardy osy arhıvten taýyp aldym. 1990 jyly, 2002 jyly, byltyr, aldyńǵy jyly taǵy otyryp, birneshe materıal taptym. Sonda, meniń kózim jetkeni, 1916 jyly qazaq dalasynda 940-qa tarta bolys bolypty. Mende tizimi bar, myna kitaptyń ishinde tur. Sol 940-qa tarta bolystyń ishinen 800-ge jýyq bolystyń adamdary barmaımyz degen. Shamasy sol 150-ge tarta bolys baramyz degen. Bular orystar, belorýstar, bashqurttar, tatarlar turǵan jerde qazaqtar az bolǵanda, sol qazaqtardy úgittep, kóndirse kerek. Jalpy, sol zamanda negizgi 4 túrli usynys bolypty. Aqsaqaldar uıymy bolǵan. Aqsaqaldar uıymy 4-5 bolys birigip, ózara kelisip, qansha myńdaǵan adamdy jınap, daýyspenen «barmaımyz» dep sheshken. Eshkimnen, eshteńeden qoryqpaǵan. Olardy Ýezd bastyqtary qorqytqan, qarsy shyqqan bolystardy, bılerdi óltirgen. Sondaǵy birinshi usynys, kópshiliktiń «barmaımyz» degen usynysy. Ekinshisi, ol Semeı, Aqmola, Qostanaı jaqtan shyqqan. Onda bylaı degen «birazy barsyn, biraq, 80%-y mal bereıik, aqsha bereıik biz osylaı kómekteseıik» degen. Úshinshisi, Alashtyń «baryńdar» degen usynysy. Tórtinshi usynys, men ony Almatynyń arhıvinen taptym, Abaıdyń uly Turaǵul bastaǵan on shaqty adam Imperatorǵa hat jazypty. Sonda: «Sen qalaı tyryssań da, qazaqtar barmaıdy. Kóterilis biriniń artynan biri burqyldap shyǵa beredi. Onyń bir-aq joly bar, ol qazaqtardy kazak otrıadtaryna qosyńdar, ishki tártipke kirgizińder. Qazir senderdiń kazaktaryń jaýyzdan artyq. Ana jerde shaýyp tastap, myna jerde qyrǵynǵa ushyratyp jatyr. Onyń ornyna bizdiń qazaqtardy kazaktarmen birge júrgizińder», – dep jazypty. Mine, osyndaı tórt usynys bolǵan eken. Men arhıvten taǵy mynadaı isterdi taptym. Fond №1, ofıs №1, is №1468 «Delo o besporıadka sredı kazahov Kýstanaıskogo Ýezda», bul Amangeldiden basqasy. Ekinshisi de osy Qostanaı jóninde fond №370, tizim №1, is №357 munda Qarabalyq, Meńdiqara, Bestóbe, Dombyr, Kindikbaı, Symaq, Aqqorǵan t. b. bolystardaǵy kóterilister. Osy jerde Qarabalyqta bolysty óltirgen, onyń tilshisin, aýdarmashysyn, odan keıin janyndaǵy kómekshileriniń bárin sabaǵan, 120-daı adam tutqynǵa alynǵan. Qapal ýezinde orys kazaktary qatty bassyzdyq jasaǵan. Tipti, kóteriliste qatysy bar ma, joq pa onda jumysy joq aıasyz jazalap otyrǵan. Taý arasynda júrgen qoıshylardy, malshylardy eshqandaı jazyǵy joq bolsa da sol jerde shaýyp óltirip ketken. Kóterilisterdiń eń irileri Aqmola, sosyn, myna, Qarqaralyda boldy. Qarqaralyda 638 adam birigip, birneshe bolystyń adamdary qol qoıyp, patshaǵa petıııa jiberedi. Ol petıııa eń aldymen gýbernatordyń aldyna túsken. Gýbernator patshaǵa jiberip: «Bul aqsaqaldardyń suraǵan suraýyn qanaǵattandyrmaýyńyzdy suraımyn» dep jazypty. Men aıtaıyn degenim, Mańǵystaý óńirinde Aqtaýdyń óz qasynda kóterilis bolǵan. Ol kezde syrt Kaspıı okrýgi dep ataıdy eken. Oǵan Tashkent, Bıjanov, Buqara, Syrdarııa, Áýlıeata kiredi. Osylardyń barlyǵyn keltiripti, munda da qatty kóterilis, qyrǵyn bolady. Búkil qazaq dalasy kóterilgen. Bir bolysta 500 otbasy boldy desek, 500 otbasyda eń az degende 3000 adam bar. Sol 3000 adamnan kem degende 300-500 adam kóterilisti bastady. Sony esepteńiz, 9640-taı bolys bolsa, 500-den asa adam kóteriske shyqqan. Bul úlken otrıad, bul úlken armııa, munymen oınaýǵa bolmaıdy. Biz 1937-1941jyldary bolǵan qyrǵynǵa, asharshylyqqa kóńil bólemiz, al, endi, myna, ult-azattyq kóterilisine onshalyqty mán bermeımiz. Bul soıqandy qazaq balasynyń basyna kelgen jońǵarlardan keıingi úlken qyrǵyn dep baǵalaımyn. Qansha adam ólgenin bilmeımiz. Meniń mólsherleýimshe, árbir bolystan eń az degende 40-50 adam ólgen. Sonda taǵy esepteńiz, 900 bolystan 50-60 myńdaı, 100 myńdaı qazaq qyrylǵan. Sizder óte úlken bastama kóterip otyrsyzdar. Bul ár jerde, árbir ınstıtýtta, árbir aýylda ótýi kerek. Sol aýyldyń atalary qatysqan. Mende, mine, kimniń ákeleri, atalary sol kóteriliske qatysqany jazylǵan tizim bar. Ár bolystan, eń az degende, on shaqty adamdy taýyp otyrmyn. Mine, osyndaı máselelerge qozǵaý salǵanymyz durys pa dep oılaımyn. Óz basym bul kóterilisti naǵyz kóterilis dep esepteımin. Buǵan óte erekshe mán berýimiz kerek.
Beıbit QOIShYBAI, t.ǵ.k., jazýshy: – Qazaqtyń ult-azattyq qozǵalysy týraly jaqsy áńgimeler aıtylyp jatyr. Shynynda da, bul ózi 25 maýsymdaǵy patshanyń pármeninen bastaldy ǵoı. Imperııanyń bizdiń halyqqa tıgizgen zalaly kóp. Qazaqty otarlaýy, jerin tartyp alýy, jalpy ezgisi osynyń bári jınalyp kelip, jarlyq sońǵy qamshysy boldy. Odan keıin halyq ár jerde kóterildi. Biraq, qazaqtyń ult-azattyq kóterilisi is júzinde jeńiske jetken joq. Bárimiz bilemiz, ony moıyndaımyz. Óıtkeni, patsha úkimeti kádimgi úlken qatygezdikpen basyp tastady. Báribir qazaqtyń ult-azattyq kóterilisi, Azııadaǵy Túrkistan óńirindegi barlyq kóterilistermen birge kelip, patsha úkimetin eseńgirete soqqy bergen kóterilis boldy. Onyń arty, odan keıin nege ulasqanyn bilemiz. Sondyqtan da, bul zerttelýge tıis. Bizdegi materıaldyq bazanyń jetispeıtindigi, onyń jınaqtalmaǵany onyń bári ras. Sonyń biri, osy kóterilistiń Dýmada qaralýy ǵoı dep oılaımyn. Mynadaı bir qyzyq nárse bar. IV memlekettik Dýma óziniń 4-shi sessııasyn 1916 jyldyń 20 maýsymynda aıaqtady. Dýma ol kezde jumys istegen joq, toqtady. Jazǵy kanıkýlǵa ketti. Al, jarlyq 25 mamyrda, 5 kúnnen keıin shyqty. Patsha atynan shyqty, sodan keıin úkimet jer-jerge telegrammasyn jiberdi. Árıne, qarsylyq týdyrdy, kóterilis boldy. Soltústik óńirlerdegi qazaq jerleriniń barlyǵynda kóterilister órship jatty. Osy kóterilisterdiń oshaqtary týraly, qandy oqıǵalar týraly derekter sol kezdegi astana Petrogradqa jetip jatty. Dýma jumys istemeıdi, biraq, komıtetteri bar. Ol kezde musylman komıteti, bıýro jumys isteıtin. Bir joly osy bizdiń Ferǵananyń áskerı komıssarynyń baıandamasynda bar. Kóterilisterdi basýǵa barlyq jaqqa jazalaýshy jasaqtar attandyryldy. Olardyń qandy soıqandary jaıyndaǵy habarlar túrli jolmen ımperııa astanasyna da jetip jatty. Ferǵana áskerı gýbernatory Ivanov 1916 jylǵy jeltoqsanda oblystaǵy tártipsizdikter jóninde joǵaryǵa joldaǵan baıandamasynda ólkede jańa ádistememen oqytatyn mektepter júıesin qurýǵa atsalysyp júrgen zııalylardy «neo-týzemdikter» dep atap, sondaı «neo-týzemdikterdiń biri, tashkenttik sart Ýbaıdýlla Asadýlla Hodjaev» jaıynda jazǵan. Gýbernatordyń túrli tergeý tásilderimen anyqtaǵan derekterine qaraǵanda, ol «Petrogradqa baryp, dýmalyq toptarǵa jol tapty da, musylman frakııasy aldynda Túrkistandaǵy oqıǵalardy birjaqty burmalap baıandap berdi. Hodjaev ólkege depýtattarmen – musylman frakııasyndaǵy Tevkelevpen jáne trýdovık Kerenskıımen oraldy». Is júzinde «tashkenttik sart Ýbaıdýlla Asadýlla Hodjaev» ol kezde advokat ári jádıdtik sıpattaǵy ult qozǵalysyn qoldaıtyn ózbek gazetiniń redaktory, eserlermen tyǵyz baılanys jasap, musylman halyqtary arasynda revolıýııalyq jumys júrgizip júrgen qaıratker bolatyn. Ol Petrogradta musylman komıtetindegi óziniń pikirlesi ári úzeńgilesi Mustafa Shoqaevpen birge IV Memlekettik dýma múshelerin aralaıdy. Dýma delegaııasynyń basshylyǵyna dýmalyq oppozıııa lıderleriniń biri, «eńbekshilder» («trýdovıkter») tobynyń serkesi Aleksandr Fedorovıch Kerenskıı men Dýmanyń tórt shaqyrylymynda da depýtat bolyp saılanǵan qart qaıratker, musylmandar frakııasynyń tóraǵasy Qutly-Muhammed Batyrgereıuly Tevkelev endi. Delegaııa quramynda Dýma musfrakııasynyń múshesi, bolashaq Ázirbaıjan demokratııalyq respýblıkanyń syrtqy ister mınıstri jáne ÁDR parlamenti basshylarynyń biri, musylman qozǵalysy qaıratkeri Mámed-Iýsıf Ǵadjıbabaoǵly Jafarov ta bar-tyn, biraq, sol shaqta Kavkazda boı kórsetken oqıǵalarǵa baılanysty, ol Túrkistan ólkesine bara almaı qaldy. Delegaııaǵa tilmáshtyq ári kómekshilik jasaý maqsatymen frakııa bıýrosyndaǵy jas qaıratkerler Shákir Muhamedııarov pen Mustafa Shoqaev ilesti. Delegaııa ólkeni tamyzdyń ortasynan qyrkúıektiń basyna deıin aralap, Jızaq, Ándıjan, Samarqan, Qoqanda boldy. Kóterilis órti alǵash 4 shildede Hodjentte tutanyp, odan Tashkentte, Marǵılan, Namangan, Ándıjanda, ásirese, 11 shildede Jızaqta laýlaǵan. Jazalaýshy áskerı ekspedıııa kóterilisshilerdi 21 shildede barlyq oshaqtarda tas-talqan etip, búlikke kináli dep tapqan jurtty qyrǵynǵa ushyratqan. Alaıda, patsha jarlyǵyna qarsylyq oty Túrkistan jáne Dala general-gýbernatorlyqtary aımaqtarynyń túkpir-túkpirin túgel sharpyǵan bolatyn. Delegaııa ólkede kóptegen adamdarmen kezdesti. Ándıjanda shildeniń basynda ǵana «Túrkistan úni» gazeti ashylǵan-tyn. Onyń quryltaıshysy jáne redaktory Ándıjan soǵys-ónerkásip komıtetiniń múshesi Anastasıı Chaıkın edi, gazette onyń týǵan inisi, soıal-revolıýııalyq partııa múshesi retinde qýǵyn kórip, Iakýtııaǵa jer aýdarylǵan, odan Astrahanǵa, aqyry aǵasy turatyn Ándıjanǵa kelgen eser Vadım Chaıkın isteıtin. Solarmen tyǵyz qarym-qatynastaǵy ándıjandyq muǵalim, aǵartýshy, bolashaq Túrkistan (Qoqan) avtonomııasy Ulttyq Keńesiniń hatshysy, Keńestik Túrkistannyń jer mekemesi qyzmetkeri, shyǵystanýshy-ǵalym, zertteýshi Qońyrqoja Qojyqov áskerı ekspedıııanyń halyqty qalaı qyrǵynǵa ushyratqanyn dáıekteıtin kóptegen derek jınaǵan. Sol materıaldardy baıyrǵy partııalasy Chaıkınge Mustafamen birge qonaqqa kelgen Kerenskııge tapsyrady. Delegaııa Petrogradqa oralǵan soń, qyrkúıektiń 10-shy juldyzynda, Kerenskıı saparlarynyń nátıjesin depýtattardyń jeke jınalysyna habarlaǵan bolatyn. Sol shamada qoǵam qaıratkerleri Baqytjan Qarataev pen Jıhansha Seıdalın dala kóshpendileriniń 25 maýsym pármenine qarsy ereýildeýiniń sebep-saldarlaryn baıan etken «Qazaqtar týraly estelik jazbasyn» Dýmaǵa jáne úkimetke tapsyrǵan. Dýmanyń besinshi sessııasy jumysyn 1916 jylǵy 1 qarashada bastady. Aıdyń aıaǵyna qaraı másele Dýmanyń soǵys komıssııasynda talqylandy. Jeltoqsannyń basynda Dýmanyń qaraýyna depýtattyq toptar taraptarynan úkimetke joldanýǵa tıis úsh suraý salý mátini túsirildi. Aqyry, qoıylǵan másele 13-shi jáne 15-shi jeltoqsanda Dýmanyń jabyq ótkizilgen otyrystarynda qaraldy. Alǵashqy baıandamany Kerenskıı jasady. Sózin: «Biz búgin talqylaýǵa tıis oqıǵalar budan edáýir kóp ýaqyt buryn ótti, biraq, olardyń saldarlary áli sezilip tur, olardyń saldarlary tek Túrkistan men Dala oblystarynyń ǵana emes, búkil Rossııanyń ómirinde áli kóp ýaqytqa deıin sezilip turatyn bolady», – dep bastady. Sosyn «alys Azııadaǵy ózge tektilerge qatysty bizdiń memleketimizdiń saıasaty» qıly kózqarastaǵy depýtattardyń alaýyzdyǵyn umyttyratynyna senim bildirdi de, oqıǵadaǵy oǵashtyqtardy kórsetetin jaǵdaılardy qujattarǵa negizdep, sózin sabaqtaı berdi. Baıandamashynyń kózi mynaǵan anyq jetti: ekonomıkalyq kúızelis, tynysh ómirdiń buzylýy orystar jaǵynan da, týzemdik halyqtan da qurbandardyń kóbeıýimen astasyp jatty. «Birneshe myń orys turǵyndary jáne kóptegen ondaǵan myń týzemdik qaza tapty. Osy masqara tragedııalyq oqıǵalardyń sebepterin ashý, ony boldyrǵan aıypkerdi tabý, Túrkistandaǵy oqıǵalardy týǵyzǵan tamyrlardy anyqtap, olardyń bolashaqta qaıtalanýynyń aldyn alý, – mine, meniń aldyma qoıyp otyrǵan maqsatym», – dedi ol. – Ondaǵan myń jazyqsyz óltirilgen adam qany moınynda turǵan qylmyskerlerdiń jazasyn berýden basqa, biz Túrkistandy jáne basqa da shet aımaqtarymyzdy basqarýdyń jańa túrlerin engizýdi shuǵyl túrde talap etip, oryndaý kezegine qoıýǵa tıispiz». Ekinshi baıandamany Mámed-Iýsıf Jafarov jasady. Ol, joǵaryda aıtqanymyzdaı, Túrkistanǵa bara almady, biraq, shamasy, Tevkelevtiń ótinishi bolar, Dýma májilisinde frakııa atynan sóıleýdi mindetine aldy. Túrkistandaǵy jaǵdaıǵa ol buryn da alańdaýly edi, Túrkistan general-gýbernatory mindetin ýaqytsha atqaryp júrgen general Martson ortalyqta shtabta isteýge shaqyrtyp alynǵanda, onyń ornynda ýaqytsha basqarýshy bolyp general Erofeev qalǵan. Mine sol bıleýshi 1916 jylǵy 21 maýsymda, áıgili 25 maýsym pármeninen bar bolǵany tórt kún buryn, buratanalar patsha ofıerleri men ákimderin kórgende tize búgip, ıilip, taǵzym etýge mindetti degen, jergilikti halyqty kemsitip, tuqyrta túsetin buıryq jarııalaıdy. Jafarov «adam abyroıyn qorlaıtyn» osy buıryq arqyly «orys ókimetiniń bedelin kótergisi kelgen» bıleýshiniń is júzinde «sol bedeldi batpaqqa batyrǵanyn» ay synǵa alǵan bolatyn. Ol Dýmanyń 5-shi sessııasy ashylǵannan keıin, 27 qarashada, orys ókimetiniń Túrkistan men Qazaq ólkelerinde kóterilis oshaqtaryn basý kezinde jasaǵan qyrǵyndary jaıynda ótkir sóz sóıledi, máseleniń ıýrıstik jaǵyn úkimetke joldanbaq suraý salý mátininde tııanaqtaýǵa atsalysty. Sosyn, osy jabyq otyrysqa ázirlendi. Oǵan qajet materıaldardy jınastyrýǵa jáne jasamaq baıandamasyn júıeleýge frakııa bıýrosynyń múshesi Mustafa Shoqaev járdemdesti (Ol Kerenskııdiń kómegimen tıisti ruqsat alyp, úzeńgilesi Zákı Valıdov ekeýi maıdan qurylystaryna alynǵan jumysshylar jaǵdaıymen tanysyp qaıtqan bolatyn).
Sonymen, Kerenskııden keıin Dýma minberine kóterilgen Jafarov musylman frakııasy atynan sóılep, osy oqıǵalarǵa degen kózqarasyn jáne olardy týǵyzǵan sebepter men jaǵdaılardy atamaq nıetin aıan etti. Araǵa bir kún salyp, 15 jeltoqsan kúngi jabyq májiliste jaryssóz boldy. IV Memdýmanyń Rıgadan saılanǵan múshesi knıaz Serafım Mansyrev ólkeni Reseıge qosyp alǵannan otyz jyl ótken soń, sonda baryp úsh jyl jumys istegenin aıtty. Sonda kózine túsken eki jáıtti áńgimeledi. Biri – Túrkistanda ejelden bar ırrıgaııalyq qurylystardyń qoldanystan shyǵyp, sý arnalarynyń qańsyp qalǵany, ekinshisi – orys tóresi kele jatqanda, aldynda dirildep turýlary úshin, bazardaǵy saýdagerlerdi de, satyp alýshylardy da shybyrtqymen sabaý ádeti eken. edrınniń «Tashkenttik myrzalar» atty shyǵarmasyn eske salyp, shet aımaqtarǵa «orys mádenıetin zorlyqpen ornyqtyryp jatqan» sondaı myrzalardyń paraqorlyqty damytqanyn áshkereledi. Jergilikti ákimshiliktegi myrzalardyń ozbyrlyqtary túbegeıli ózgertilmeıinshe, osyndaı jáne budan da aýyr oqıǵalardyń bola berýi yqtımal ekenin eskertti. Poltava gýbernııasynan saılanǵan depýtat graf Dmıtrıı Kapnıst 2-shi Kerenskıı sýrettegen jaılardyń jetispeı turǵan jaǵyn, atap aıtqanda, «týzemdikterdiń orys turǵyndaryna jasaǵan sumdyqtaryn» aıtyp tolyqtyrdy. Sosyn, óziniń «Túrkistandaǵy orys otarlaýyn qyzý qýattaýshy» ekenin aıan ete kele, onyń júrgizilý praktıkasyna qarsy ekenin, óıtkeni, Túrkistanda senator Palenniń revızııasyna qatysyp, bir jyl bolǵanynda, osy qaıǵyly oqıǵanyń bolmaı qoımaıtynyna kózi jetkenin tilge tıek etti. Ózge tektilerden jer bólip alý is júzinde týzemdikterdi tonaý jolymen júzege asyryldy, sodan týǵan masqaranyń qaıtalanbaýyna kepildik etý úshin, Túrkistan ólkesin basqarýdy qaıta qalyptastyrý qajet dedi ol. Dondyq ásker oblysynyń depýtaty, dáriger ári zańger Moıseı Adjemov 19 ben 43 jasqa deıingilerdi bir mezgilde soǵys jumysyna shaqyrý memleket múddesi turǵysynan oılaıtyn adamnyń tirligine jatpaıtynyn aıtty. Sózin qoryta kele, Memdýma bılikke: «Mundaı ókimettiń orys atyna laıyq emes, ol tek qana jerkenýge laıyq» ekenin málimdeýge tıis dedi. Odan keıin Kerenskıı qaıta sóz alyp, graf Kapnıst 2-shiniń sózindegi eskertpege baılanysty óz oıyn naqtylady. Graftyń ádiletsiz jer qatynastary negizinde tártipsizdikter bolýy tıis ekenin oryndy ataǵanyn moıyndady. Sodan keıin jaryssóz toqtaldy. Suraý salýlar daýysqa qoıyldy. Úsheýi de qabyldandy. Kelesi kúni patsha Dýmany kanıkýlǵa jiberý jaıynda jarlyq shyǵardy. Jeltoqsan aıy boıy jergilikti ákimshilikter suraý salýlar boıynsha esepter berip, baıandamalar ázirlep jatty. Alaıda, jumysyn 1917 jylǵy aqpannyń 14-de ǵana jańǵyrtqan Memdýmanyń bul máselege qaıta oralýǵa múmkinshiligi bolǵan joq. Kúrkirep revolıýııa taqalyp kele jatty. Patsha 25 aqpanda Dýmany birjolata tarqatyp jiberdi de, birneshe kúnnen keıin ózi de taqtan tústi… Imperııanyń shet aımaqtarynda burqyldaǵan ult-azattyq kóterilister jaıyndaǵy máseleni orys parlamentiniń talqylaǵanyna da, mine, bıyl – bir ǵasyr. Osy máseleni jan-jaqty jáne tereń zertteýge alý bizdiń ázirge tolyq júzege asyra qoımaǵan mindetimiz. Eger, qoldaryńyzdaǵy shaǵyn sholý joǵaryda atalǵan baǵyt boıynsha júrgizilmek bolashaq úlken zertteýlerge tamshy bolyp qosylsa – eńbegimizdiń esh ketpegeni dep bilemiz. Búginginiń kózimen qaraý úshin sol materıaldardy derek retinde tııanaqtap jınaýymyz kerek.
Hankeldi ÁBJANOV: – Kerenskııdiń 13 jeltoqsandaǵy baıandamasynda kóregen sóz bar: «Bul oqıǵa áli jyldar boıy áńgime bolady», – deıdi. Bul áńgimeni biz toqtatpaıtyn bolamyz. Mine, 100 jyl ótse de áńgime qylyp jatyrmyz. Al, endi, Kerenskııdiń baıandamasynyń eki osal jeri bar. Birinshiden, 1916 jylǵy kóterilisti úlken qaıshylyqtyń, otarlaýdyń nátıjesi demeıdi, zańsyzdyq deıdi. Ekinshiden, sol patshanyń jarlyǵyn oryndaýdaǵy kemshilikter, qatelikter, asyra silteýshilikter deıdi. Árıne, bul syrt aıtylǵan pikir bolatyn. Degenmen, Kerenskııdiń ol baıandamasy bizge derek retinde, sol zamannyń qoǵamdyq-saıası oı óristiń deńgeıi retinde kóp aqparat beredi. Al, endi, Báke, siz sózińizdi «bizde kóterilistiń bári jeńiliske ushyrady» dep bastadyńyz. Osy máselege metodologııalyq jáne teorııalyq mán bergenimiz jón. Óıtkeni, bizdiń babalarymyz Kenesary bolsyn, Syrym bolsyn kóteriliske shyqqanda, «jeńilemin» dep shyqqan joq. Jeńiletinin aldyn ala bilgen adam kóteriliske shyqpaıdy. Olar osy ádildik jolynda ekenin bildi, sol ádildik jolynda kúresti. Al, nátıjesinde jeńilýi bizdiń babalarymyzdyń kinási emes. Osynyń arajigin ashýymyz kerek.
Marzııa JYLYSBAEVA, Qazaqstan Ortalyq memlekettik arhıvi bas dırektordyń orynbasary: – 1916 jylǵy ult-azattyq kóterilis Keńes úkimetiniń tusynda da basty taqyryp boldy. Kóptegen bizdiń ǵalymdarymyzdyń barlyǵy osy taqyrypta ǵylymı jumystar jazyp, qorǵady. Kóteriliske qatysty qujattar da óte kóp. Biraq, qandaı jaǵdaımen ekeni belgisiz, álde ultaralyq máselelerge qatysty bolý kerek, kóp qujattar ashylmaı, shekteý qoıylǵandyǵy kórinedi. Kezinde Keńes úkimetiniń tusynda jumys istep júrgen aǵaılarymyz ben ápkelerimiz osy taqyrypty nelikten ary qaraı tereńdetip zerttemedi? Osy suraq áli kúnge deıin meni alańdatady. Ózderińiz de aıtyp jatyrsyzdar kitaptar shyǵarý kerek dep. Árıne, bul úlken mindet. Ony birden otyra qalyp, tek qana merekelik sharalarda ǵana aıtý negizsiz bolyp sanalady. Árıne, biz 70 jyldyń ishinde bul máseleni qoldan jiberip alǵanymyz anyq. Bizdiń osy arhıv qujattarynyń ishinde 1,5 mıllıonnan artyq qujat bar desek, ótirik aıtpasam, sol qujattardyń 70%-da 1916 jylǵy kóteriliske qatysty málimetter bar. Zańdyq negizdegi qujattar, prokýror, sot júıeleri Keńes úkimetine deıin de boldy ǵoı. Keńes úkimetinde de boldy. Sol kezdegi tergeý máselelerine mán berip qaraıtyn bolsańyzdar, jeke tulǵalar arasynda osyndaı másele jóninde suraqtar alynǵan. Ony ózderińiz de zerttep júrsizder. Sol jerde kezdesedi. Onda «ýgalovnoe delo» deıdi, ol jerde azamattyq jaǵdaı boıynsha sottyq máseleler qaralǵan. Bul jerdegi qıynshylyq, otarlyq máseleniń birinshi orynda turýy. Sebebi, birinshiden, búkil qujattardyń 80%-ǵa jýyǵy orys tilinde. Ekinshiden, bılikte otyrǵandardyń bári basqa ulttyń ókilderi jáne sheneýnikter boldy. Ol másele qazir de bizde barshylyq, ony moıyndaýymyz kerek. Sosyn, sizder aıtyp jatqan tizim máselesine toqtalsaq. Keıbir oblystaǵy keıbir bolystyqtarda, úlken daýly máseleler týyndaǵan jerlerde bizdiń ata-babalarymyzdyń attary kezdesedi. Ony atap ótetin bolsaq, Batys óńirdiń qazaqtarynyń tizimderi óte kóp. Odan osy Jetisýdan da kezdesedi. Jetisý azamattarynyń barlyǵynyń attary jazylǵan. Bul jerde taǵy bir másele, meniń atam qatysty, seniń atań qatysty degen bolmaý kerek. Sebebi, búkil eldegi qazaqtar dúr silkindi. Sonymen qatar, patsha úkimetiniń sol kezdegi saıasattan jibergen úlken qatelikterin kórýge bolady. Ol birinshiden, patsha zamanynda aqparat salasy boıynsha jarlyq shyqqannan keıin qatelikter jiberdi. Árıne, ol jerde qazaq azamattarynyń kinási bolǵan joq. Munda bıleýshi taptyń ókilderi kináli boldy. Sol kezde de osyndaı jaǵdaı qolǵa alyndy da, birden orys sharýalaryna myltyq taratyp berdi. Myltyq taratqannan keıin muny estigen, qazaq azamattary eleńdeı bastady. Ózderińiz de qazir myltyq taratty dese ne isteısizder? Myltyq taratqannan keıin qazaqtar da jaı otyra ma? Qazaqtar jınalyp, bıliktegi basshylaryna bardy. Úkimet pen eki ortada jumys istep júrgen zııaly qaýymnyń azamattary boldy. Qujattardy qarap otyrsaq, orys sheneýnikteriniń kóbisi ózderiniń qatelikterin moıyndaǵan. Sebebi, ózderi tergeý jumystaryna qatysqan kezde bylaı deıdi: «Qazaqtarǵa qatty qysym kórsetilgeni ras. Bizdiń áskerı gýbernatorlyqtyń bılik júıesinde áskerı adamdar, onyń ishinde kazachestvo deımiz, sol toptardyń arasynda áskerı adamdar ozbyrlyqqa jol berdi. Birinshi ózderi baryp, aýyl qazaqtaryn birtindep tizimge aldy. Onyń ishinde bolystardyń da keıbir qatelikteri boldy, «mynaý barady, mynaý barmaı jatyr» degen shaǵym túsirgennen keıin olar da birden baryp ustady, túrmege qamady. Osyndaı qujattar bizde óte kóp kezdesedi. Aqparat salasyndaǵy qatelikterdiń taǵy birin aıtatyn bolsaq, bul ultaralyq máselede boldy. Ol kezde de basqa ulttar ómir súrdi. Ártúrli saıası jaǵdaılarǵa baılanysty kóp ulttar qazaq jerine kelip, engen bolatyn. Basynda qazaqtardy qoldap otyrdy da, artynan olar da satqyndyq jasady. Olarǵa da sheneýnikter tarapynan durys aqparat berilmeı keldi. Olarǵa: «Eger, qazaqtar kóterilip, bılikti alatyn bolsa, senderdi qyrady» degen sııaqty aqparattardyń bolǵandyǵyn osy qujattardan kezdestirýge bolady. Qazaqtan alǵan jumysshylardyń bárin qaıda alyp ketti? Árıne, bizdiń óńir ártúrli. Ol kezde ónerkásip damyǵan, munaı gaz ol kezde de jumys istep jatty. Batys óńiriniń qazaqtaryn kóbinese Túrkmenstan arqyly Armenııaǵa alyp ketti. Ári qaraı basqa da memleketterge, Reseı Federaııasyna qaraǵan memleketterge de aparylyp jatyr. Jumysqa alǵan kezde, taǵy da bıliktiń úlken qateligi, eshqandaı uıymdastyrý máselesi bolmady. Sol jarlyq shyqty dedi de, halyqty birden anda alyp bardy, birden munda alyp bardy. Ol kezde de qazaqtardyń kózderi ashyq boldy. Bıleýshi tap qazaqtardyń ókilderiniń arasynda qatelikter jiberildi, olar da asyra siltep, óz balalarynyń ornyna 15 jasar balalardy tizimdep qoıdy. Osylaısha ózara qazaqtar qyrqysty. Sonymen qatar, orys sharýalary mynadaı aqparat taratady. Ásirese, myna Alban elinde Narynqol, Sharyn jaqtaǵy kóterilisti birinshi qazaqtar bastady. Ony Alban rýynyń ishindegi Uzaq batyrlar basqardy. Onyń barlyǵyn qujattar dáleldep tur. Ol kezde qyrǵyzdar da Jetisýdyń quramynda boldy. Sol sebepti, qazaqtan Albandar kóterilgennen keıin, qyrǵyzdar da úlken kóteriliste qazaqtarmen baılanys ornatty. Qara jumysqa zııaly qaýym da ketti. Árıne, munda qazaq zııalylarynyń, qazaq tulǵalarynyń úlken eńbekteri bar. Alashtyń qatysy bolmasa da, ol kisiler halyq jaǵynda boldy. Ony jazǵan hattarynan kórýge bolady.
Kitap máselesin bolashaqta biz de qolǵa alyp jatyrmyz. Shyǵaramyz degen oıdamyz. Onyń bári bola jatar. Jáne úkimet tarapynan qarjy máselesi bolsa deımiz. Bárimiz birigip, kitap shyǵaryp, dáripteýimiz qajet dep oılaımyz.
Saýlebek RÚSTEMOV, Sh. Sh. Ýálıhanov atyndaǵy Tarıh jáne etnologııa ınstıtýtynyń jetekshi ǵylymı qyzmetkeri, t.ǵ.k.: – Ult-azattyq kóterilistiń 10 jyldyǵyna oraı «Eńbekshiqazaq» gazetinde jıi maqala jarııalanyp turǵan. 1926 jyly qazaq zııalylarynyń barlyǵy osy taqyrypta maqala jazyp shyqty. 1936 jyly da sondaı. 1936 jyly Amangeldi Imanovqa eskertkish ornatý týraly qaýly shyqqan. Reseıdiń ǵalymdaryn aıtyp jatyrmyz, qazir sol Reseı tarıhshylarynyń kitaptarynyń ishinde ózime unaıtyn mynadaı sózi bar: «1916 jylǵy kóterilis – patsha úkimetiniń qulaýynyń negizgi sebepkeri boldy», – degen. Ol tek qana Orta Azııany qamtyǵan joq. Ondaı kóterilis Kavkazda, qalmaq aǵaıyndarda, Sibirdegi býrıat aǵaıyndardyń arasynda boldy. Sonyń ishinde, Noǵaı aǵaıyndar kóp taıaq jedi. Meniń aıtyp turǵanym, osy kóterilistiń tragedııalyq jaǵdaıy. Sizder bilesizder, Jetisýdaǵy kóterilis Jızaqtan keıingi aıaýsyz janshylǵandardyń biri. Resmı derekterdiń aıtýynsha, Jetisý oblysynda 94 qazaq aýyly joq bolyp ketipti. Onyń ishinde 5377 úı órtengen, 1905 adam óldi dep qoıa salǵan. Bular ótirik aqparattar. Sosyn, «jazalaýshy» degen otrıad bar. Soǵys júrip jatqan ýaqytta patsha úkimeti óziniń polktaryn alyp kelip, halyqty jazalaýǵa shamasy jetpeıdi. Poıyzben keledi degen kúnde, ol zamannyń poıyzy bir aı júretin shyǵar. Túrkistannan Almatyǵa qaraı poıyz qatynasy taǵy joq. Sondyqtan, «jazalaýshy otrıad» negizinen jergilikti halyqtan quraldy. Jergilikti halyq dep turǵanym, orystardyń derevnıasy. «Árbir orystyń derevnıasyn qarýlandyrý kerek» degen sheshim qabyldandy. Qolyna qarý ustamaǵan orys qalǵan joq, bári qarýlandy. «Árbir derevnıa bir-bir batalon!» degen uran tastaldy. Mine, osylaısha orys otyryqshylarynan «jazalaýshy otrıad» quryldy. Jazalaýshy otrıadtyń barlyǵy tek qana orystardan turypty, ne bolmasa qazaqtardan quralypty deýge taǵy da bolmaıdy. Ol orystyń otrıadtary qazaq aýyly qaı jerde ekenin de bilmeıdi. Olarǵa jol bastap, kórsetip júrgen qazaqtar da boldy. Ony bizdiń Rashıd Muradov jaqsy biledi. 1916 jyly 30 tamyzda Kýrapatkın kelgen kezde bizdiń «Qazaq» gazeti bórikterin aspanǵa atqandaryn bilesizder. «Qazaq» gazetiniń ózinde de bul týraly: «General gýbernatorlyqqa Túrkistandy biletin adam taǵaıyndaldy. Bul bizge jaqsy qaraıtyn shyǵar» dep jazǵan. Ol «jaqsy qaraýdyń» kókesin kórsetti. Jazalaýshy otrıadty odan saıyn kúsheıtip jiberdi. Osy jaqyn jerde Samsy degen aýyl bar. Ol qazaqtyń 4 aýylyn qorshap aldy da qyryp jiberdi. Kishkentaı balaǵa deıin qalmady. Qazir ony Botbaılar turatyn aýyl deıdi. Keıde ol «Botbaılar kóterilisi» degen atqa ıe. 1916 jyldyń saldarynan halyqtyń sany birshama azaıdy. Mysaly, Jarkent ýezinde qazaqtardyń sany – 73%, Lepsi ózeninde – 47%, Vernyı ýezinde – 45%-ǵa azaıǵan. Qazirgi Almaty oblysynda «Qyzylbórik bolysy» boldy. Bolystyqta – 1129 úı bolǵan eken. Kóterilisten keıin qalǵany – 263 úı. Jazalaýshy otrıadtyń osylaısha barlyq qazaq aýyldaryn talqandaǵan. Sodan keıin, myna, Almatynyń irgesinde uıǵyrlardyń aýyldary bolǵan. Osy uıǵyrlardyń aýyly aman-esen saqtalyp kelgen. Bir jazalaýshy otrıad baryp kire almaıdy. Shetinen qarýlanyp alǵan. Tek qana 1919 jyly Fýrmanov kelip, sol aýyldy talqandap tastaıdy.
1917 jyly tamyzǵa qaraı, qytaıdyń shekarsynan ótip ketý qazaqtar men qyrǵyzdar arasynda jıileı túsedi. Shekaradan ótip ketken qyrǵyz-qazaqtardyń jalpy sany shamamen 300 myń degen derekter bar. Onyń qanshasy qyrǵyz, qanshasy qazaq ekenin eshkim dóp basyp aıta almaıdy. Qytaıdyń shekarasynan ótip ketý ońaı emes, onda shekarashylar bar. Ótý úshin qazaqtyń bir aýyly 9 jorǵa, 9 arǵymaq, 10 myń som, 12 jalpaq altyn bergen. Osyny bergennen keıin shekara ashyq. Jazalaýshy otrıad qazaqtardyń ótip ketkenin estip, shekaraǵa kúzet qoıady. Aýyldan asyp óte almaıdy. Narynqol jaqty sizder bilesizder, sol jerde taýdyń eki jaǵynda pýlemet turady. Sodan tiri qalǵan qazaq ótedi, tiri qalmaǵany sol jerde óledi. Jarkent jaqtan ótý múmkin emes, sebebi, ol jaq jazyq. Jazalaýshy otrıad kórip qoıady. Tek qana sol Narynqol, sosyn, Muzarttyń jeri qaldy. Qyrkúıekte bilesizder, ol aımaqta qar jaýa bastaıdy. Taýdy qar basyp, qys erte túsedi. Qar basyp qalǵannan keıin, kóship bara jatqan qazaq-qyrǵyz aýyldary sol taýda qalyp qoıady. Qaıtaıyn dese, artynda jazalaýshy otrıad bar. Ólgenderiniń 2006 jylǵa deıin súıekteri sol jerde jatty. Keıin Roza Otynbaeva baryp, sol súıekterdi jınaqtap, Bishkekte belgi tas qoıǵan. 1918 jyly M. Dýlatov «Abaı» jýrnalynda: «Jaıaýlatyp, kúısiz Qytaı jerine jetkende qar jaýdy, qys tústi. Onda jan ashıtyn adam taba almaı, qarabasty. Ashtan ólip bara jatqan soń, qalmaq pen qytaı qazaqtardyń áıelderin qatyndap ketti. Balanyń quny bir shelek bıdaıǵa shyqty. Ash-jalańash, aýyzǵa ne tússe sony jep, qaıda bolsa sonda jatyp, neshe túrli dertke urynyp, taǵy qyryldy. Baqytsyz sorlylardyń muń-zaryn, kóz jasyn estir qulaq, kórer kóz bolmady. Týǵan jer, ósken el, keshegi bastan ótken qyzyq kózden bulbul ushty. Myńdy aıdap, júzdi sapyryp, shalqyǵan baılar bir úzim nanǵa zar boldy. Áldılep ósirgen balalary telmirip, kóringenin kózine qarap, moınyna mór basyldy. Baı-kedeı, jas-kári, jaqsy-jaman aıyrmasyz qaldy. Bári birdeı muńdy bolyp, kózderi jasqa toldy», – dep jazady. Jazalaýshy otrıadtyń ishinde praporık Bychkov degen qytaı shekarasynan ótip ketip, qytaıdyń áskerlerine de qaramaı, sol jerge kóship barǵan qazaqtardyń aýyldaryna jetedi. Sol Bychkovtyń kúndeligi sizderdiń arhıvterińizde bar. Ol kúndeliginde: «Jazda qazaqtar balalaryn satyp jatyr degen habar jetti. Sol kezde balalaryn satyp alýǵa Shyǵys Túrkistanǵa Gonkongtan, Shanhaıdan saýdagerler kelip jatty», – deıdi. Kýrapatkınniń «qashyp ketken qazaqtardyń jeri qazynanyń jeri bolsyn» degen buıryǵy bar. Shekara asqandar kóp uzamaı qaıtyp kele bastaıdy. Qaıtyp kelip turaıyn dese, jeri joq. Orystar taǵy da qarýmen kútip alǵan. 1917 jyl qurǵaqshylyqpen bastalady. Asharshylyq… Sol asharshylyq 1919 jylǵa deıin sozylady. 1,5 mıllıon adam ashtyqtan ólgen. Sol kezde: «Qazaqtardyń ashtan qyrylǵany jaqsy boldy. Olar ekonomıkalyq turǵydan álsiz halyq. Ózderiniń qyrylýy arqyly, revolıýııany saqtap qaldy» degen pikirler bolǵan. Qaıtyp kelgen qazaqtardyń resmı deregi boıynsha, 83 myń adam qyrylǵan. Patsha úkimeti qulaǵanda, qazaqtardyń bári kóship kelmegen. Balalary satylyp ketkender qalyp qoıǵan. Olar keıin Sábet úkimetine: «Sizder, bizdiń balalarymyzdy keri satyp alyp berseńizder, biz kóship kelemiz», – degen talap qoıǵan. Oǵan úkimette aqsha bolmady. Tek 1921 jyly Turar Rysqulov, satylǵan balalardy keri qaıtarýǵa aqsha bóledi. 1916 jyly kóship ketken qazaqtardyń sońy, 1927 jyly qaıtyp keldi degen resmı derek bar. Odan keıin de shekara asyp ketken qazaqtar boldy. Muny aıtyp jatqan sebebim, osyndaı tragedııadan keıin, Táýelsizdiktiń qadir-qasıetin túsinýimiz kerek.
Shámek TILEÝBAEV, t.ǵ.k., Abaı atyndaǵy QazUPÝ-dyń doenti: – Bul máseleniń biz qarastyratyn qyr-syry óte kóp. Biraz jyldan beri osy taqyryppen aınalysyp júrgenniń ózinde, qaraǵan saıyn bir másele shyǵady da jatady. Osydan 5-6 jyl buryn úsh tomnan turatyn qujattar jınaǵyn shyǵardyq. Áli de tom-tom kitap shyǵatyn qujattar Tashkenttiń, Máskeýdiń muraǵattarynda jatyr. 100 jyldyqqa oraı kóterilistiń shyǵý sebepterine baılanysty mynadaı másele aıtylý kerek. Bul kóterilistiń órshýine, sheteldik agenttikterdiń yqpaly bar dep jatady. Qytaıy, túrigi, nemisi bar, birneshe baǵytty kórsetedi. Bul – negizgi faktor emes dep oılaımyn. Óıtkeni, materıaldar boıynsha, Máskeýdiń, Tashkenttiń, Bishkektiń muraǵattarynda «agent» degen túsinik negizgi faktor bolyp sanalmaıdy. Kóterilistiń negizgi faktory, negizgi sebebi – jer máselesi. Odan keıin, áleýmettik-ekonomıkalyq ezgi. 25 maýsym kúngi jarlyq sońǵy tamshy retinde, halyqtyń burq etip shyǵýyna áser etken bolatyn. Óıtkeni, jerin aldy, malyn aldy. Endi, janyn alamyz degende, halyq kóteriliske shyqqan bolatyn. Kóterilistiń taǵy bir sebebi, orys otarshyldyq ákimshiligi. Óıtkeni, ol da buratana halyqqa mensinbeı qarap, ekinshi sort retinde baǵalady. Odan keıin, jergilikti halyqpen kelimsek orys sharýalarynyń arasyndaǵy qarym-qatynas. Ol da úlken shıelenisken másele bolatyn. Kezinde úıi joq, kúıi joq jer syzǵan sharýalar osynda kelip birden baıyp shyǵa keldi. Munyń bári kóterilistiń negizin qalady. Al, kóterilis «maýsym jarlyǵynan» keıin shyqty. Jetisýda taza orys ýezin qurý týraly joba jasalǵan. Ol joba qaıdan shyqty degende 1917 jylǵy Kýrapatkınniń Patshaǵa jasaǵan qupııa baıandamasy bar. Ol qupııa baıandamasy arhıv qorynda saqtalǵan. Ony «Orta Azııa Qazaqstan» degen jınaqqa tolyq jarııaladyq. Kóterilis bolǵan jerlerdi aıaýsyz janshyp, sol jerlerdiń bárin tartyp alǵan bolatyn. Sony negizge ala otyryp keıin Kýrapatkın: «Kóteriliske núkte qoıyp, osy jerlerdi alý kerek», – deıdi. Jalpy kólemi – 2 168 500 desıatına jer, jartastar men quzdardy qosqanda – 2 500 000 desıatına jerdi alý josparlanǵan bolatyn. Biraq, bul joba 1917 jyly aqpan tóńkerisinen keıin iske aspaı qalǵan. Talqylanǵannan keıin úlken ózgerister bolyp, joba toqtap qalǵan. Sodan keıin, bul joba 20-jyldardyń ortasynda qaıta jańǵyrǵan. Bizdiń tarıhshy áriptesterimiz jaqsy biledi, 1921-22 jyldary «jer-sý reformasy» shyqqan. Ol kezde «Aldymen jergilikti halyqty jermen qamtamasyz etsin, odan keıin basqalardy qamtamasyz etsin» degen másele qoıylǵan bolatyn. Sonda, osy jerde úlken avtonomııa qurý máselesi qarastyrylǵan. Bul qazaq zııalylarynyń úlken qarsylyǵyn týdyrǵan. Sodan keıin baryp kún tártibinen túsken bolatyn.
Erkin ERMUHANOV, t.ǵ.k., Abaı atyndaǵy QazUPÝ-dyń doenti: – Osyndaı qyrǵynnan aman qalǵandardyń urpaqtary búgin jaıylyp, birqaýym el boldy. Suraýsyz ketken kúnderimizdi túgendeýge, eske alýǵa múmkinshilik týyp otyr. Sol bir qyrǵynnan aman qalýdyń ózi ońaıǵa túsken joq. Dalalyq oblystardyń basqa oblystardan kóp aıyrmashylyǵy joq bolǵanymen, erekshelikteri bar. Óıtkeni, Dalalyq oblystarda Aqmola, Semeı oblystarynyń 56%-ǵa jýyǵy kóship kelgen orys sharýalary bolǵandyqtan, osy aımaqtarda kóterilister qatty boldy. Ásirese, Aqmola ýezderinde, Atbasar ýezderinde erekshe shaıqasty. Sáken Seıfýllın «Tar jol, taıǵaq keshýinde» aıtpaqshy, bul aımaqtarda kóterilmegen bolystyq bolǵan joq. Negizi, otarlaýshy halyqty otarlanǵan halyq asa jaqsy kóre qoımaıdy. Únemi jaýlyqpen qaraıdy. Sol kóterilistiń kezinde de orystardy jaqsy kóre qoıǵan joq. Bul S. Seıfýllınniń estelikterinde de bar. Keıbir orys selolary «kim kele jatyr?» dep, syrttan kelgenge úrke qarap otyrdy. Qazaq pen orys arasynda keremetteı jaqsy jaǵdaı bola qoıǵan joq. Ásirese, kóterilistiń kezinde. Áli kimnen jaltaqtaıtynymyzdy bilmeımin. Bar derekterdiń ózin qorytyp, belgili bir baǵa bere almaı jatyrmyz. Ásirese, meni qaıran qaldyratyny osy dalalyq aımaqtaǵy kóterilisti basqan general Iagodkın men polkovnık Ivanovtyń áskerleri. Sonaý shildeniń aıaǵynan bastap, jeltoqsanǵa deıin eki otrıad eki jaqtan júrip otyrdy. Kúnige 30-35 shaqyrymnan, tórt aıǵa jýyq. Qaı jerde búlik bar dese, sol jerge jetip barady. Tórt aı boıyna búkil dalany sharlap bitirdi. Kózge kóringen adamdy aıaǵan joq. Kózge túsken aýyldy túgel órtep jiberip otyrdy. Bir aıta ketetin nárse, osy kezeńderde Dalalyq oblystardyń ózinde de úrkinshilik boldy. Osy másele úkimetti mazalady. Patsha úkimeti men Mońǵolııa úkimetiniń, Qytaı úkimetiniń arasynda úlken kelissózder boldy. Bul týraly derekter arhıv qujattarynda bar. Ol qyrkúıektiń basynda kóterile bastady. Kelissózde: «Myna halyq shekaralardan ótip jatyr. Ne isteımiz?» – degen máseleler kóterildi. Ásirese, Qytaı jaǵy bul máselege alańdady. Óıtkeni, patsha úkimetiniń Zaısan aımaǵyndaǵy, Shyǵystaǵy 500 shaqyrymǵa sozylǵan shekarany ustap turatyndaı qaýqary bolǵan joq. 500 shaqyrymǵa sozylǵan shekarany bar joǵy 150-deı ǵana patsha úkimetiniń áskeri qorǵady. Ólkelik general-gýbernator Sýhomlınov Mońǵolııa úkimetine: «Sizder, qandaı sharany qajet dep tabasyzdar, sol sharany qoldanyńyzdar», – dep aıtady. Qytaı elimen eki ortadaǵy osy másele. Óıtkeni, Reseı bodandary ótip jatyr. Qulja konsýldyǵy arqyly orys úkimeti aıtady: «sizder qandaı sharany qajet dep tabasyzdar, qoldana berińizder», – dep. Sóıtip olardyń qarý qoldanýyna qarsy bola qoıǵan joq. Ózderińiz aıtyp jatqandaı, oblys boıynsha tyl jumysyna alynǵandardyń naqty sanyn anyqtaý múmkin bolmaı otyr. Olardyń kóbi Reseıdiń arhıvterinde jatyr. Osy máselemen aınalysyp, Máskeýge barǵanda muraǵattarǵa kire almadyq. Ol jaqtaǵy muraǵattarda kóptegen málimetter bar. Aqmola oblysy boıynsha, 1917 jyldyń 10 qańtaryna deıingi málimette, alýǵa josparlaǵan 48 myń adam bolsa, alynǵany 7 900-daı eken. Tyl jumysyna alynǵandardyń ózi ýaqytynda jetkizile qoıǵan joq. Mysaly, Semeı oblysynan alynǵan qazaqtar maıdanǵa jóneltilmeı, eki aıdaı jatyp qalǵan. Mynaý Kerenskııge Semeı oblysynan: «Biz eki aı boldy jatyrmyz. Mine, mynaý, qańtardyń basy. Ne durys tamaq joq, aramyzda juqpaly aýrý shyǵyp jatyr. Ne alynsyn? Ne keri qaıtaıyq», – dep hat jazady. Sodan, Kerenskıı úkimetke máseleni sheshýin surap, hat joldaıdy. Barlyq tylǵa alynǵandardy bir baraktyń ishine tyǵady. Sol baraktyń ishinde eki aılap jatyp qalǵan kezderi boldy.
Shetelderden alyp kelgen derekterdiń kishkentaı kóshirmelerin tapsyratyn bir ortalyq bolsa, úlken-úlken jınaqtar shyqqan bolar edi ǵoı dep, 90-jyldary armandap qoıatynbyz. Úkimetimiz tym-tyrys bolsa óz aldyna, al, endi ǵalymdarymyzdyń osyndaı máselege sergek qaraýy, ata-babalarymyzdyń aldyndaǵy paryzy.
Hankeldi ÁBJANOV: – Kóterilis týraly derekti oqyp otyrsań, sol ýaqyttaǵy memlekettik qyzmettiń uqyptylyǵyna qaıran qalasyń. Bir orystyń ofıeri atqa minip, tapsyrma boıynsha ketedi. Artynan basqa top shyǵady. Qarasa, baǵanaǵy ketken ofıerdiń atynyń qarny jarylyp jatyr. Bular ofıerdi qurydy, óltirip ketti dep oılaıdy. Keıin anyqtalǵandaı jolda at ólgen eken. Ofıer jaıaýlatyp otyryp, kelesi bir mekemedegi dárigerge baryp, attyń ólgenin baıandaıdy. Sosyn, dáriger jańaǵy orynǵa baryp, attyń ishin jaryp, analız jasap, neden ólgenin anyqtap, anyqtama jazyp bergen. Mine, osyndaı alasapyran ýaqytta memlekettik aqparat saǵat sııaqty jumys istep tur.
Jazalaýshylardyń qazaq degende sonsha aqı kózdengeniniń ar jaǵynda úlken sebep bar. Sebep, Reseı ımperııasyn 130 jylǵa shegelep, matastyrdyq. Qyrǵyz, ózbek, túrkimen, tájik jerlerin 25 jyldyń ishinde aralap óte shyqty. Al, bizdiń dalaǵa Oraldan kirip, Vernyıǵa jetkenshe 130 jyl ótti. Osyny bular keshire almady. Biz orystyń áskerin anaý Úndi muhıtyna jibergen joqpyz. Jırınovskıı: «Orys soldaty óziniń etigin Úndi muhıtyna baryp jýý kerek», – dep áli kúnge deıin aıtady. Armandarynyń oryndalýyna mursat bermegen bizdiń babalarymyz. Sony keshirgen joq, áli de keshirmeıdi. Bizde derekterde kórsetilgennen de kóp nemese az kóterilister bolǵan shyǵar. Soǵan oraı, nege bizde «Kóterilister mýzeıin» uıymdastyrmasqa. Sonda, tarıhpen tárbıleý degen tezısimiz iske asar edi. Kórmede qylyshymyz bar, naızamyz bar, barlyǵy jınaqtalar edi. Urpaǵymyzǵa babalarymyz osylaı shaıqasqan dep maqtanyshpen aıta alar edi dep oılaımyn. Sonymen, jıynǵa qatysýshylar tómendegi rezolıýııa baptaryn qabyldaý týraly ortaq sheshimge keldi:
– 2016 jylǵy ult-azattyq kóterilisiniń otandyq tarıh ǵylymyndaǵy ózindik ornyn aıqyndaý.
– 1916 jylǵy kóterilistiń Qazaqstan men Ortalyq Azııa tarıhyndaǵy roli men alatyn ornyn egemendik turǵydan odan ári mazmundaý.
– 1916 jylǵy kóterilistiń aınalymǵa tartylmaǵan derektik negizin quraıtyn qujattar men materıaldardy izdeý men anyqtaýdy jalǵastyrý.
– Kóteriliske qatysty aýyz ádebıet derekteri men muraǵat derekteri negizinde monografııalyq zertteýler serııasyn júzege asyrý men jaryqqa shyǵarýǵa kirisý.
– «Qazaq kóterilister» mýzeıin ashý.
Bolatbek NÁSENOV, t.ǵ.d., professor: – Men osy jerde úlken usynysymdy aıtaıyn. Bul usynysty osydan úsh jyl buryn da aıtqanmyn. Ol bylaı. Meniń «Tóle bı, Qazybek bı, Áıteke bı» degen kitabym bar. Sol kitapty Nazarbaevqa joldadym. Úsh kúnnen keıin maǵan Asylbek ózi habarlasyp: «Kitabyńyz óte jaqsy eken, ony prezıdentke berýge bolady. Endi, usynys bolsa», – dedi. Men 13 usynys jazyp berdim. Sonyń ishinde, bir usynysymda: «Bizdiń tarıhymyz Máskeýde, Ombyda, Qytaıda, Iranda, Mońǵolııada jatyr. Qurmetti, N. Ábishuly, tarıhymyzdyń qurıtyn túri bar. Barsaq bizge bermeıdi. Berse, qıyndyqpen alamyz. Osyny satyp alaıyqshy. Memleketten kóp bolsa bir 50-100 mln. aqsha ketedi. Biraq, tarıhymyz saqtalady», – dep jazdym. N. Nazarbaev osyǵan baılanysty birtalaı memleketterge adamdar jiberdi. Biraq, ne ákelip, ne qoıǵanyn biz áli kúnge deıin bilmeımiz. Sol jerde Mońǵolııaǵa baryp kelgen kisiniń maqalasyn «Egemen Qazaqstannan» oqydym. Óte jaqsy materıal alyp kelgen. Biraq, qaıda? Odan keıin, Máskeýdiń «Syrtqy ister saıasaty jónindegi arhıvinde» Ábilqaıyr men Abylaı hannyń 399 isi jatyr. Bermeıdi… Ombyda Abylaı hannyń 30 000 bettik materıaly jatyr. Men onyń 1 500 betin satyp alyp, 2 500 betin kóshirdim. Qalǵanyn ala almadym. Bizdiń ǵalymdarymyz baryp, ondaı dúnıelerdi ala almaıdy. Nege? Sodan keıin, ınstıtýt olardy 3 aıǵa, 5 aıǵa, 1 jylǵa jibermeıdi. Aqsha bólmeıdi. Sondyqtan, tarıhymyz óledi. Mysaly, men Ombydan ketýime eki kún qalǵanda, Katanınniń fondynda Kenesarynyń ólimi jóninde papka jatqanyn bildim. Ony alyp, Katanınge tyǵyp qoıypty. Ózi 126 bet. Men kóp bolsa bir 20 betin ǵana aldym. Ýaqytym bitip qalyp, qalǵanyn ala almadym. Osy syndy qujattardy bizge Ortalyq arhıvke berý kerek. Múmkin, solardy jınaqtaýǵa kóp qarajat jumsaıtyn shyǵarmyz, biraq, ol biz úshin úlken baılyq. Men taǵy bir qupııa aıtaıyn, 5 jyl boıy Tashkentke arhıvke kireıin dep jazyp edim, maǵan hat keldi. Ol jerde «Elshiliktiń atyna jazyńyz» degen nusqaý boldy. Men mınıstrlikke jazǵan bolatynmyn. Olar elshilikke siltedi. Sóıtip, sol jaqtan dokýment aldym, 4 jyldan keıin «mınıstrlikke jazyńyz» dep aıtty. Jazsam, «ózińiz baryńyz» dep jaýap qaıtardy. Sonda, ne ózimizdiń adamdar alǵysy kelmeıdi, ne Tashkent bergisi kelmeıdi. Osyǵan kómek jasańyzdarshy, meniń bar tilegim osy. Sodan keıin bir suraq. Imperator «qazaqtan sarbaz aldyrmaımyn» dep ýkaz beripti deıdi. Sol bar ma? Bilesizder me? Men esh jerden taba almadym. Biraq, jerde Omby kitaphanasynan «Omby tarıhy» degen kitaptan taptym. Sosyn, Peterbýrgtiń memlekettik muraǵatyna baryp edim, bermeı qoıdy. Ondaı qujat joq dedi. Ombynyń kitabyn da «dálel» dep aıtýǵa da bolady. Biraq, naqty qujat kerek.
Hankeldi ÁBJANOV: – Suraqtaryńyzǵa anyqtama bere keteıin. Sizdiń aıtqanyńyz bar, basqa azamattardyń aıtqany bar, 2013-2015 jyldar aralyǵynda shetelge bizdiń otyz shaqty adamymyz bardy. Al, sol qujattardy aýdaryp alýǵa, jarııalaýǵa baılanysty arnaıy Respýblıkalyq zerthana quryldy. Ol zerthanany Merýert Ábýseıitova basqaryp otyr. Shetten ákelingen qujattardyń barlyǵyn Merýerttiń labaratorııasyna ótkizdi. Qytaıdan 283 tomdyq derekter jınaǵyn alyp keldi. Birinshiden, ony aýdaratyn, jarııalaıtyn sharýa Ábýseıitovanyń quzyrynda. Ekinshiden, oǵan aqsha joq. Reseıde arhıvterge baılanysty Zań qabyldanyp, Pýtın qol qoıǵan. Arhıv qazir tikeleı Pýtınge baǵynatyn boldy. Zańda aıtylǵan: «Reseıdiń tarıhyna qaýip tóndiretin qujattar qolǵa berilmesin» dep. Osy biraýyz sózdiń ózi jetip jatyr. Ózińiz aıtqandaı, Ózbekstan jeke muraǵatyndaǵy qujattardy bermeıdi. Ásirese, shetten kelgenderge. Bir apta boldy, bizdiń qyzymyz Tashkentten keldi. Siz sııaqty ol da qajet qujattardy izdeımin dep edi, elshiliktiń ǵana ruqsatymen dep, oǵan bergen joq. Bul bizdiń osaldyǵymyz emes, bul bizdiń qolymyzdan kelmeıtin, erkimizden tys kedergiler.
Marjan SÁBET,
"Aqıqat" ulttyq qoǵamdyq saıası jýrnaly
