1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس وتارشىلدىق ەزگىگە قارسى باعىتتالدى. سول سەبەپتەن دە، بۇكىل قازاقستان اۋماعىن قامتىپ، ۇلتتىق مەملەكەتتى ساقتاۋ ءۇشىن تالپىنعان ەڭ ءىرى كوتەرىلىس رەتىندە ءتول تاريحىمىزدا ساقتالدى. ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ بارىسىن زەرتتەۋدە بىرنەشە بۋىن اۋىسىپ، تاريحنامالىق جانە دەرەكتانۋشىلىق داستۇرلەرى قالىپتاستى. الايدا، عىلىم دامۋىنىڭ مىندەتتەرى 1916 جىلعى كوتەرىلىستىڭ ءالى دە مۇراعات قورلارىندا اينالىمعا ەنبەگەن دەرەكتەرىن كوپشىلىك نازارىنا ۇسىنۋ جولىندا زەرتتەۋدى جالعاستىرۋ قاجەتتىلىگىن قويىپ وتىر. مىنە، وسىعان وراي، 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ 100 جىلدىعىنا ارنالعان الماتى قالاسى ىشكى ساياسات باسقارماسىنىڭ قولداۋىمەن «ادىرنا» ۇلتتىق ەتنوگرافيالىق بىرلەستىگى» قوعامدىق قورىنىڭ بىرلەسىپ ۇيىمداستىرۋىمەن كەلەلى كەڭەس وتكەن بولاتىن. كەلەلى كەڭەس جۇمىسىنا ەلىمىزدىڭ ىرگەلى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى، جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ عالىمدارى مەن قر ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراعاتىنىڭ قىزمەتكەرلەرى قاتىستى. نازارلارىڭىزعا سول كونفەرەنتسيادا ايتىلعان نەگىزگى دەگەن ويلاردى ىقشامداپ، ۇسىنىپ وتىرمىز.
حانكەلدى ءابجانوۆ، ش. ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، قر ۇعا كوررەسپوندەنت مۇشەسى، ت.ع.د.، پروفەسسور: – الاش قايراتكەرلەرى 1916 جىلعى كوتەرىلىستى قولدامادى. حح عاسىردىڭ سوڭىندا اكادەميك قوزىباەۆ بۇل كوتەرىلىستى «رەۆوليۋتسيا» دەپ باعالادى. مىنە، بىزدە پىكىر الۋاندىعى قانداي؟ رەۆوليۋتسيا دەگەننەن باستاپ، جاڭاشا كوزقاراستار پايدا بولدى. قالاي بولعاندا دا بۇل كوزقاراس ءبىزدىڭ تاريحىمىزدىڭ سۇبەلى، جارقىن بەتى بولىپ قالۋى كەرەك. ويتكەنى، ءبىزدىڭ حالىق 1916 جىلى ءوزىنىڭ ازاتتىق سۇيگىش كوزقاراسىن ءبىلدىردى. 1916 جىلى رەسەي يمپەرياسىنىڭ ىرگەسىن شايقاپ، ءوزىنىڭ ويانعانىن كورسەتتى. الاش قايراتكەرلەرى «ويان، قازاق!» دەپ ۇران تاستاعان بولاتىن. سول ۇران، سول يدەيانىڭ جۇزەگە اسقانىن، 1916 جىلعى كوتەرىلىس تولىق دالەلدەدى. بۇل كوتەرىلىس 1986 جىلى دا كورىنىس تاۋىپ، جەلتوقسانداعى كوتەرىلىس كەڭەس وداعىنىڭ ىرگەسىن شايقالتتى. ەكى كوتەرىلىس ەكى يمپەريانى ىدىراتىپ تىندى. ءسويتىپ، ءبىز ادامزات تاريحىنداعى ۇلكەن وزگەرىستەردىڭ باسى-قاسىندا تۇردىق دەسەك، ەش قاتەلەسپەيمىز. مۇنداي كوتەرىلىسكە، مۇنداي سەرپىلىسكە قاراپايىم حالىق، مۇراعاتشىلار ۇلكەن تۇسىنىستىكپەن قاراعانمەن، جوعارى بيلىكتەگى ادامدار ءالى دە تۇسىنبەگەن سياقتى. ەگەر، ول جاقتان ماقۇلداۋ بولعاندا، بۇل كوتەرىلىسكە بايلانىستى رەسمي شەشىم شىعىپ، قاراجات ءبولىنىپ، بۇدان دا ىرگەلى، كولەمدى شارۋالار قولعا الىنار ەدى. وكىنىشكە وراي، ولاي بولماي تۇر. الايدا، ءبىز پارىزىمىزدى، مىندەتىمىزدى اتقارا بەرەمىز. ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس ءبىزدىڭ زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ نازارىنان ءبىر ءسات تىس قالمادى. م. اۋەزوۆ «قيلى زاماندى»، ت. رىسقۇلوۆ پەن س.اسپەندياروۆ مونوگرافيالارىن جازدى. ال، قازاقتىڭ تۇڭعىش «امانگەلدى» كوركەم ءفيلمى وسى وقيعاعا ارنالدى. دەمەك، مۇنىڭ ماڭىزىن، ورنىن، ميسسياسىن اعا بۋىن وتە جاقسى ءتۇسىندى. سوعان ءبىز لايىق بولدىق پا، بولمادىق پا ونى ۋاقىت كورسەتەدى.
ماماي احەت، الماتى قالاسى تىلدەردى دامىتۋ باسقارماسىنىڭ باسشىسى: – كەدەر بولدى، كەدەرگى نەدەن بولدى دەيتىنى بار. سول سياقتى 1916 جىلعى كوتەرىلىس نەدەن باستالدى؟ بۇل ماسەلە بۇگىنگى تاڭدا اسا وزەكتى بولىپ وتىر. 100 جىلدىڭ ىشىندە ءبىز قانداي كۇندەردى باسىمىزدان وتكەردىك دەگەنگە وي جىبەرە وتىرىپ، ەندى، الداعى 100 جىلدىڭ ىشىندە بىزدە قانداي جاعداي بولۋى مۇمكىن دەگەن ماسەلەگە شولۋ جاساۋىمىزعا بولادى. «ماۋسىم جارلىعى» شىققان كەزدە ءبىزدىڭ ساياسي ەليتامىزدىڭ جويىلماي تۇرعان كەزى بولاتىن. كەيىننەن بىلەسىزدەر، ساياسي قۋعىن-سۇرگىن كەزىندە ەليتامىز سول كۇيىمەن جويىلدى. سودان كەيىن بارىپ، ەكىنشى بۋىن بولىپ كەلگەن شىعارماشىلىق ەليتاعا (اۋەزوۆتار، ساتپاەۆتار) قازاق دەگەن حالىقتىڭ تاعدىرى بايلانىستى بولدى. ال، حح عاسىردىڭ باسىنداعى «ماۋسىم جارلىعى» ۇلتتىڭ ىشكى نارازىلىعىنىڭ كۇشەيىپ تۇرعان كەزىندە شىعۋى، كوتەرىلىسكە سەبەپ بولعان سياقتى كورىنەدى. تۇتاستاي ءبىر كوشپەلى وركەنيەتتەن باسقا ءبىر ەكىنشى وركەنيەتكە قاراي اۋىسايىن دەپ تۇرعان كەزدە حالىقتىڭ ىشكى نارازىلىعى، كوڭىلىنىڭ تولماۋى، سول كەزدەگى ساياسي جۇيەنىڭ اياعى وسى وقيعاعا اكەلىپ سوقتىردى دەپ ويلايمىن. سوندىقتان، مەملەكەتتىك دەڭگەيدە بۇل شاراعا كوڭىل ءبولىندى. قالا اكىمدىگىنىڭ ىشكى ساياسات باسقارماسى ارنايى وسى شارانى وتكىزۋگە مۇرىندىق بولىپ وتىر. مەنىڭ ويىمشا، جيىننىڭ دەڭگەيى ادامداردىڭ از بولۋىنا ەمەس، ونىڭ ىشىندە كىم سويلەيدى، نە اڭگىمە ايتادى جانە قاتىساتىن عالىمداردىڭ بىلىكتىلىگىنە بايلانىستى. ءدال وسىنداي شارانىڭ وزدەرىڭىزدىڭ قاتىسۋلارىڭىزبەن ءوتۋى، جيىننىڭ دەڭگەيىن ەسەلەي تۇسەرى انىق.
سۆەتلانا سماعۇلوۆا، ش. ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى، ت.ع.د.: – بيىل 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسكە –100 جىل تولىپ وتىر. وسىعان بايلانىستى كوپتەگەن ءىس-شارالار وتكىزىلدى. ءالى دە وتكىزىلەدى دەگەن ويدامىز. كوبىنە ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسكە بايلانىستى، قاي جەرلەردە بولدى دەگەن ماسەلەگە كوپ توقتالامىز دا، باتىس وڭىرىندە، ياعني، ۋكراينا، بەلورۋسسيا، لاتۆيا، ەستونيا جەرلەرىندە قارا جۇمىسقا قاتىسقان قازاق جۇمىسشىلارىنىڭ جاعدايىن ايتا بەرمەيمىز. سىزدەر بىلەسىزدەر، 25 ماۋسىمداعى جارلىق بويىنشا قازاقستان مەن ورتا ازيادان الىناتىن 400 مىڭ ادام بولسا، سونىڭ 240 مىڭى قازاقتار. سول جارلىقتان كەيىن بارلىق جەرلەردە ءتىزىم جاسالا باستادى. بۇل ءتىزىمنىڭ كەيبىرەۋلەرى ۇلكەن قارسىلىققا تاپ بولسا، كەيبىر بولىستىقتاردا وسى ءتىزىمدى جاساۋعا قولداۋ كورسەتۋشىلەر دە بولعان. ال، قارا جۇمىسقا الىنعانداردىڭ وزدەرى كەتەر كەزدەرىندە تالاپتارىن ايتقان. بۇل تالاپتىڭ ءبىرى، قارا جۇمىسقا باراتىندار 1916 جىلى 27 شىلدەدە تۇركىستان ولكەسىندەگى چەرنياەۆ ۋەزىندە ۇلكەن جيىلىس وتكىزىپ، وسى جيىلىستا 25 تالاپ قويعان ەكەن. ول تالاپتا: «بىرىنشىدەن، ءبىزدى بارعان كەزدە قىستىق كيىممەن قامتاماسىز ەتسىن. ەكىنشىدەن، سول جەردى بىلەتىن جولسەرىك تاعايىندالىپ بەرسىن. ۇشىنشىدەن، بارعان جۇمىسكەرلەردى جان-جاققا شاشىراتپاي، ءبىر توپ قىلىپ ورنالاستىرىپ، ءتيىستى جاعدايدىڭ ءبارىن جاساسىن. تورتىنشىدەن، ءبىز بارعان جەرىمىزدە مۇسىلمان حالقى بولعاندىقتان، ءوزىمىزدىڭ ءدىنىمىزدى، ءدىلىمىزدى ۇستايمىز، سوعان بايلانىستى ءبىر ءدىننىڭ ءىسىن بىلەتىن يمامدار تاعايىندالىپ، سول جەرگە جىبەرىلسىن. ەڭ باستىسى، بەسىنشىدەن ورىس تىلىندە جاقسى بىلەتىن، ءبىزدى تۇسىنەتىن ادامدى جۇمىسقا بىرگە جىبەرىپ، ءبىزدىڭ قاسىمىزدا ءجۇرىپ باعىت-باعدار بەرىپ، ءبىزدىڭ جاعدايىمىزدى پاتشا ۇكىمەتىنە جەتكىزىپ تۇرسا»، – دەپ وزدەرىنىڭ تالاپتارىن قويادى. بۇل تالاپتىڭ ىشىندە، تاعى دا ايتا كەتەتىنى، جۇمىسشىلار بارىپ، ول جەرگە ورنالاسقاننان كەيىن، وتباسىمىزبەن حابارلاسۋىمىز كەرەك دەيدى. وسى جاعدايدا ولارعا بارلىق مۇمكىنشىلىكتەر جاسالىپ، پوشتا اقىلى ەمەس، تەگىن بولسا دەگەن تالاپتارىن ايتادى. ارينە، بۇل تالاپتاردىڭ ءبىرى ورىندالدى دا، ەكىنشىسى كوپ جاعدايلاردا ورىندالا قويعان جوق. ءبىزدىڭ ۇلت زيالىلارىمىز دا ەكىگە ءبولىندى. ءبىرى قانتوگىسكە قارسى شىعىپ، بوستان-بوسقا قىرىلىپ قالماۋدى ويلادى. بۇل ءاليحان بوكەيحانوۆ پەن احمەت بايتۇرسىنوۆتاردىڭ كوزقاراسى. ەكىنشىسى، كەيىننەن مەملەكەتتىك قۇرىلىمدا جۇمىس ىستەگەن سەيىتقالي مەڭدەشەۆ، تۇرار رىسقۇلوۆ سياقتى ازاماتتار (ول كەزدە جاس بولاتىن) كەرىسىنشە كوتەرىلىسكە شىعىپ، پاتشاعا قارسى تۇرۋ كەرەك دەگەن پىكىر ۇستاندى. قازاق زيالىلارى جۇمىسشىلارعا قانداي جاعداي جاسادى؟ مىسالى، ءا. بوكەيحانوۆ باستاعان توپ، 1916 جىلى 7 تامىزدا ورىنبوردا ۇلكەن جينالىس وتكىزگەن. وسى جينالىستا تورعاي، ورال، اقمولا، جەتىسۋ وبلىستارىنىڭ جۇمىسشىلارىنان وكىلدەر سايلاپ الىپ، سول جەردە پاتشا ۇكىمەتىنە وزدەرىنىڭ باستى-باستى تالاپتارىن قويادى. بۇنداعى ەڭ ۇلكەن باستى تالاپ – بارعان قازاقتاردى وتىز-وتىزعا ءبولىپ، ارتەل قۇرىپ، سول ارقىلى تىزىمگە الىپ، نە ءبىر مەكەمەگە تىركەپ، اقى بەرسە دەگەن بولاتىن. ياعني، ىستەگەن قارا جۇمىستارىنا اقى تولەنسە دەگەندى مەڭزەدى. ودان بارعاننان كەيىن قازاقتارعا ءدىني مەيرامدار مەن وزدەرىنىڭ وتكىزەتىن ءىس-شارالارىنا تىيىم سالىنباسا دەگەن تالاپ قويادى. كەلەسى ءبىر تالابى جۇمىسشىلارعا لايىقتاپ كيىم بەرۋ، اسىرەسە قىستا سۋىق تۇسۋىنە بايلانىستى كيىممەن قامتاماسىز ەتۋىن مىندەتتەدى. مىنە، وسىنداي وزدەرىنىڭ باستى تالاپتارىن جوعارى جاققا جىبەرەدى. ءبىزدىڭ قازاقتار ول جاققا بارعاننان كەيىن كوبى اعاش شەبەرلەرى بولعان، ۇستالار بولعان. ولار كوپىرلەر، جولدار جانە باراكتار سالۋمەن اينالىستى. ەڭ باستى، نەگىزگى ىستەگەن جۇمىستارى – وكوپ قازۋ بولدى. العاشقى كۇننىڭ وزىندە 7 قىركۇيەكتە مىڭ ادام مينسكىنىڭ تۇبىندە جول قاتىناسىن سالۋعا جىبەرىلگەن. سول سياقتى كوپ مالىمەتتەر بار. بىراق، تىلعا جىبەرىلگەندەردىڭ مالىمەتى تولىق ەمەس. قولدا بار مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك، 1916 جىلدىڭ قازان-قاراشا ايلارىندا باتىس وڭىردە سولتۇستىك مايدانعا – 18 مىڭ قازاق، باتىس مايدانعا دا – 18 مىڭ قازاق، ال، وڭتۇستىك-باتىس مايدانعا – 9 مىڭ قازاقتى جىبەرگەن ەكەن. ولاردىڭ ارقايسىسىن توپ-توپقا، ياعني، پارتياعا ءبولىپ (ول جەردە توپتى پارتيا دەپ اتاعان), ورنالاستىرعان ەكەن. مۇندا، ارينە، قيىنشىلىقتار بولدى. سەبەبى، بۇرىن جول ءجۇرىپ كورمەگەن جۇمىسشىلار جولدىڭ ءجۇرۋ ازابىنا تاپ بولدى، وندا جۇقپالى اۋرۋلار تارادى. كوبىنىڭ كەتىپ بارا جاتقان جولدا قازا تابۋىنا بايلانىستى، جولدىڭ جيەگىنە جەرلەنۋلەرىنە تۋرا كەلدى. ءتىزىم جاسالعاندا كوپتەگەن ادىلەتسىزدىكتەرگە جول بەرىلدى. مىسالى، جارلىق بويىنشا 19 بەن 43 جاس اراسى دەپ كورسەتىلگەنمەن، 16 مەن 50 جاس اراسىنداعى ەر ادامدار قارا جۇمىسقا الىنىپ جاتتى. ءتىپتى، اۋرۋشاڭ، كەرەڭ، مىلقاۋ، ءبىر جاق كوزى كورمەيتىن، جۇمىسقا جارامسىز ادامداردىڭ مايدانعا الىنۋى قيىنشىلىق تۋدىردى. وسى تۋرالى ءاليحان بوكەيحانوۆ بايانداما جاساعان بولاتىن. جۇمىسشىلار ول جاقتا ءۇش ءتۇرلى جەردە ورنالاستى. ءبىرىنشىسى، بەلۋاردان قازعان توپىراقتىڭ ءۇستىن تەپەلەپ جاپقان ۇيدە 100-200-گە جۋىق ادام تۇردى. ەكىنشىسى، بۇل ارنايى سالىنعان باراكتار، ءۇشىنشىسى، پالاتكالار. وسى پالاتكالاردا تۇرعانداردىڭ اراسىندا كيىمدەرىنىڭ كەپتىرىلمەۋىنەن سۋىق ءتيىپ اۋىرۋى، وكپە قابىنۋى، جۇقپالى اۋرۋلارعا شالدىعۋى ءجيى كەزدەستى. باستاپقى كەزدە اقى تولەنگەنىمەن، كەيىننەن سوعىستىڭ ۇدەپ كەتۋىنە بايلانىستى اقىلارى دا بەرىلمەي، ۇيلەرىنەن اكەلگەن تاماقتارى دا ءبىتىپ، كيىمدەرىنىڭ توزۋىنا بايلانىستى جاعدايلارىنىڭ اۋىرلاپ كەتۋ فاكتىلەرى دە كەزدەستى. ءاليحان بوكەيحانوۆ، مىرزاعازى ەسبولوۆ باستاعان كوپتەگەن زيالىلار 1916 جىلى، ەگەر قاتەلەسپەسەم، 23 جەلتوقسانىنان 1917 جىلدىڭ 12 قاڭتارى ارالىعىندا بۇكىل باتىس ءوڭىرى، مينسكىنىڭ تۇبىندەگى 9 كورپۋستاعى قازاقتاردىڭ توپتارىن ارالاعان ەكەن. جاعدايلارىنىڭ قانداي بولعانىن كوزىمەن كورىپ، ماسكەۋگە بارىپ، سول جەردە ۇلكەن بايانداما جاساعان. قازاق جۇمىسشىلارىنىڭ جاعدايلارىن جەڭىلدەتۋدى، دەمالىسقا جىبەرتۋدى، اقىسىن تولەۋدى، مايدانگەرلەردىڭ بارلىعىنا بىردەي قىلىپ جاعدايلارىن جاساپ بەرۋىن وتىنگەن. كەيىننەن وسى ۇسىنىس «قازاق» گازەتىندە 1917 جىلدىڭ 20 قاڭتارىندا «جۇمىسشىلار جايىندا» دەگەن تاقىرىپتا جاريالانعان. سونىڭ ناتيجەسىندە، قازىرگى ءبىزدىڭ قولىمىزداعى بار دۇنيە وسى «قازاق» گازەتى ارقىلى بەلگىلى بولىپ وتىر. جۇمىسشىلاردىڭ جاعدايى تۋرالى دەرەكتەر بەلورۋسسيا مەملەكەتتىك ارحيۆىندە، ۋكراينانىڭ كيەۆتەگى ارحيۆىندە، لاتۆيادا، ەستونيادا قورلارى وتە كوپ ەكەن. وسىنداي دۇنيەلەردى تەرەڭ زەرتتەپ، تاريحىمىزعا ەنگىزسەك، نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى.
حانكەلدى ءابجانوۆ: – قارسىلار جانە جاقتاستار دەپ وتىرسىزدار، مەنىڭشە، ءبىزدىڭ زيالى قاۋىم بۇدان كوپ بولدى. قارسىلار دا بولدى، جاقتاستار دا بولدى، بەيتاراپتار دا بولدى. ساكەن سەيفۋلليننىڭ «تار جول، تايعاق كەشۋىن» وقىساڭىزدار، 1916 جىلى ساكەن بەيتاراپ پوزيتسيادا بولعانىن بىلەسىزدەر. سونىمەن قاتار، جەبىربايلار دا بولدى. م. اۋەزوۆتىڭ «قيلى زامانىندا» جەبىرباەۆ دەگەن كەيىپكەر بار. بۇلار ءىشتى، جەدى، حالىقتى تونادى. ولار دا ءوز الدىنا ءبىر قاۋىم. سوسىن، زارداپ شەككەندەر بولدى. كەم دەگەندە بەس توپ تۇر. ال، ەندى، قارسىلار، جاقتاستار دەپ قىسقا قايىرساق، ءبىز ماسەلەنى تىم قارابايىر ەتىپ جىبەرەتىن ءتارىزدىمىز. دەمەك، كوتەرىلىسكە قاتىسۋشىلاردىڭ جىكتەلۋىن، كوتەرىلىسكە بايلانىستى قوعامدىق-ساياسي پوزيتسيانى ءالى انىقتاي بەرۋىمىز كەرەك.
بولاتبەك ناسەنوۆ، ت.ع.د.، پروفەسسور: – مەنىڭ تاريح سالاسىمەن شۇعىلدانىپ جۇرگەنىمە 20 جىل بولدى. 10 جىل ءومىرىمدى ارحيۆتەرگە ارنادىم. سونىڭ ىشىندە، 4 جىلىم وسى الماتىنىڭ ارحيۆىندە ءوتتى. مەن سىزدەرگە ايتايىن، تالاي ارحيۆتەرمەن سالىستىرعاندا، ءبىزدىڭ الماتىنىڭ ءارحيۆى ەڭ باي ارحيۆتەردىڭ ءبىرى. وسى ارحيۆكە مىڭ عالىمدى مىڭ كۇنگە وتىرعىزىپ قويساڭىز، تاۋىسا المايدى. مەن 1916 جىلعا قاتىستى كوپ ماتەريالداردى وسى ارحيۆتەن تاۋىپ الدىم. 1990 جىلى، 2002 جىلى، بىلتىر، الدىڭعى جىلى تاعى وتىرىپ، بىرنەشە ماتەريال تاپتىم. سوندا، مەنىڭ كوزىم جەتكەنى، 1916 جىلى قازاق دالاسىندا 940-قا تارتا بولىس بولىپتى. مەندە ءتىزىمى بار، مىنا كىتاپتىڭ ىشىندە تۇر. سول 940-قا تارتا بولىستىڭ ىشىنەن 800-گە جۋىق بولىستىڭ ادامدارى بارمايمىز دەگەن. شاماسى سول 150-گە تارتا بولىس بارامىز دەگەن. بۇلار ورىستار، بەلورۋستار، باشقۇرتتار، تاتارلار تۇرعان جەردە قازاقتار از بولعاندا، سول قازاقتاردى ۇگىتتەپ، كوندىرسە كەرەك. جالپى، سول زاماندا نەگىزگى 4 ءتۇرلى ۇسىنىس بولىپتى. اقساقالدار ۇيىمى بولعان. اقساقالدار ۇيىمى 4-5 بولىس بىرىگىپ، ءوزارا كەلىسىپ، قانشا مىڭداعان ادامدى جيناپ، داۋىسپەنەن «بارمايمىز» دەپ شەشكەن. ەشكىمنەن، ەشتەڭەدەن قورىقپاعان. ولاردى ۋەزد باستىقتارى قورقىتقان، قارسى شىققان بولىستاردى، بيلەردى ولتىرگەن. سونداعى ءبىرىنشى ۇسىنىس، كوپشىلىكتىڭ «بارمايمىز» دەگەن ۇسىنىسى. ەكىنشىسى، ول سەمەي، اقمولا، قوستاناي جاقتان شىققان. وندا بىلاي دەگەن «ءبىرازى بارسىن، بىراق، 80%-ى مال بەرەيىك، اقشا بەرەيىك ءبىز وسىلاي كومەكتەسەيىك» دەگەن. ءۇشىنشىسى، الاشتىڭ «بارىڭدار» دەگەن ۇسىنىسى. ءتورتىنشى ۇسىنىس، مەن ونى الماتىنىڭ ارحيۆىنەن تاپتىم، ابايدىڭ ۇلى تۇراعۇل باستاعان ون شاقتى ادام يمپەراتورعا حات جازىپتى. سوندا: «سەن قالاي تىرىسساڭ دا، قازاقتار بارمايدى. كوتەرىلىس ءبىرىنىڭ ارتىنان ءبىرى بۇرقىلداپ شىعا بەرەدى. ونىڭ ءبىر-اق جولى بار، ول قازاقتاردى كازاك وتريادتارىنا قوسىڭدار، ىشكى تارتىپكە كىرگىزىڭدەر. قازىر سەندەردىڭ كازاكتارىڭ جاۋىزدان ارتىق. انا جەردە شاۋىپ تاستاپ، مىنا جەردە قىرعىنعا ۇشىراتىپ جاتىر. ونىڭ ورنىنا ءبىزدىڭ قازاقتاردى كازاكتارمەن بىرگە جۇرگىزىڭدەر»، – دەپ جازىپتى. مىنە، وسىنداي ءتورت ۇسىنىس بولعان ەكەن. مەن ارحيۆتەن تاعى مىناداي ىستەردى تاپتىم. فوند №1, وفيس №1, ءىس №1468 «دەلو و بەسپوريادكا سرەدي كازاحوۆ كۋستانايسكوگو ۋەزدا»، بۇل امانگەلدىدەن باسقاسى. ەكىنشىسى دە وسى قوستاناي جونىندە فوند №370, ءتىزىم №1, ءىس №357 مۇندا قارابالىق، مەڭدىقارا، بەستوبە، دومبىر، كىندىكباي، سىماق، اققورعان ت. ب. بولىستارداعى كوتەرىلىستەر. وسى جەردە قارابالىقتا بولىستى ولتىرگەن، ونىڭ ءتىلشىسىن، اۋدارماشىسىن، ودان كەيىن جانىنداعى كومەكشىلەرىنىڭ ءبارىن ساباعان، 120-داي ادام تۇتقىنعا الىنعان. قاپال ۋەزىندە ورىس كازاكتارى قاتتى باسسىزدىق جاساعان. ءتىپتى، كوتەرىلىستە قاتىسى بار ما، جوق پا وندا جۇمىسى جوق اياسىز جازالاپ وتىرعان. تاۋ اراسىندا جۇرگەن قويشىلاردى، مالشىلاردى ەشقانداي جازىعى جوق بولسا دا سول جەردە شاۋىپ ءولتىرىپ كەتكەن. كوتەرىلىستەردىڭ ەڭ ىرىلەرى اقمولا، سوسىن، مىنا، قارقارالىدا بولدى. قارقارالىدا 638 ادام بىرىگىپ، بىرنەشە بولىستىڭ ادامدارى قول قويىپ، پاتشاعا پەتيتسيا جىبەرەدى. ول پەتيتسيا ەڭ الدىمەن گۋبەرناتوردىڭ الدىنا تۇسكەن. گۋبەرناتور پاتشاعا جىبەرىپ: «بۇل اقساقالداردىڭ سۇراعان سۇراۋىن قاناعاتتاندىرماۋىڭىزدى سۇرايمىن» دەپ جازىپتى. مەن ايتايىن دەگەنىم، ماڭعىستاۋ وڭىرىندە اقتاۋدىڭ ءوز قاسىندا كوتەرىلىس بولعان. ول كەزدە سىرت كاسپي وكرۋگى دەپ اتايدى ەكەن. وعان تاشكەنت، بيجانوۆ، بۇقارا، سىرداريا، اۋليەاتا كىرەدى. وسىلاردىڭ بارلىعىن كەلتىرىپتى، مۇندا دا قاتتى كوتەرىلىس، قىرعىن بولادى. بۇكىل قازاق دالاسى كوتەرىلگەن. ءبىر بولىستا 500 وتباسى بولدى دەسەك، 500 وتباسىدا ەڭ از دەگەندە 3000 ادام بار. سول 3000 ادامنان كەم دەگەندە 300-500 ادام كوتەرىلىستى باستادى. سونى ەسەپتەڭىز، 9640-تاي بولىس بولسا، 500-دەن اسا ادام كوتەرىسكە شىققان. بۇل ۇلكەن وترياد، بۇل ۇلكەن ارميا، مۇنىمەن ويناۋعا بولمايدى. ءبىز 1937-1941جىلدارى بولعان قىرعىنعا، اشارشىلىققا كوڭىل بولەمىز، ال، ەندى، مىنا، ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنە ونشالىقتى ءمان بەرمەيمىز. بۇل سويقاندى قازاق بالاسىنىڭ باسىنا كەلگەن جوڭعارلاردان كەيىنگى ۇلكەن قىرعىن دەپ باعالايمىن. قانشا ادام ولگەنىن بىلمەيمىز. مەنىڭ مولشەرلەۋىمشە، ءاربىر بولىستان ەڭ از دەگەندە 40-50 ادام ولگەن. سوندا تاعى ەسەپتەڭىز، 900 بولىستان 50-60 مىڭداي، 100 مىڭداي قازاق قىرىلعان. سىزدەر وتە ۇلكەن باستاما كوتەرىپ وتىرسىزدار. بۇل ءار جەردە، ءاربىر ينستيتۋتتا، ءاربىر اۋىلدا ءوتۋى كەرەك. سول اۋىلدىڭ اتالارى قاتىسقان. مەندە، مىنە، كىمنىڭ اكەلەرى، اتالارى سول كوتەرىلىسكە قاتىسقانى جازىلعان ءتىزىم بار. ءار بولىستان، ەڭ از دەگەندە، ون شاقتى ادامدى تاۋىپ وتىرمىن. مىنە، وسىنداي ماسەلەلەرگە قوزعاۋ سالعانىمىز دۇرىس پا دەپ ويلايمىن. ءوز باسىم بۇل كوتەرىلىستى ناعىز كوتەرىلىس دەپ ەسەپتەيمىن. بۇعان وتە ەرەكشە ءمان بەرۋىمىز كەرەك.
بەيبىت قويشىباي، ت.ع.ك.، جازۋشى: – قازاقتىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى تۋرالى جاقسى اڭگىمەلەر ايتىلىپ جاتىر. شىنىندا دا، بۇل ءوزى 25 ماۋسىمداعى پاتشانىڭ پارمەنىنەن باستالدى عوي. يمپەريانىڭ ءبىزدىڭ حالىققا تيگىزگەن زالالى كوپ. قازاقتى وتارلاۋى، جەرىن تارتىپ الۋى، جالپى ەزگىسى وسىنىڭ ءبارى جينالىپ كەلىپ، جارلىق سوڭعى قامشىسى بولدى. ودان كەيىن حالىق ءار جەردە كوتەرىلدى. بىراق، قازاقتىڭ ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى ءىس جۇزىندە جەڭىسكە جەتكەن جوق. ءبارىمىز بىلەمىز، ونى مويىندايمىز. ويتكەنى، پاتشا ۇكىمەتى كادىمگى ۇلكەن قاتىگەزدىكپەن باسىپ تاستادى. ءبارىبىر قازاقتىڭ ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى، ازياداعى تۇركىستان وڭىرىندەگى بارلىق كوتەرىلىستەرمەن بىرگە كەلىپ، پاتشا ۇكىمەتىن ەسەڭگىرەتە سوققى بەرگەن كوتەرىلىس بولدى. ونىڭ ارتى، ودان كەيىن نەگە ۇلاسقانىن بىلەمىز. سوندىقتان دا، بۇل زەرتتەلۋگە ءتيىس. بىزدەگى ماتەريالدىق بازانىڭ جەتىسپەيتىندىگى، ونىڭ جيناقتالماعانى ونىڭ ءبارى راس. سونىڭ ءبىرى، وسى كوتەرىلىستىڭ دۋمادا قارالۋى عوي دەپ ويلايمىن. مىناداي ءبىر قىزىق نارسە بار. IV مەملەكەتتىك دۋما ءوزىنىڭ 4-ءشى سەسسياسىن 1916 جىلدىڭ 20 ماۋسىمىندا اياقتادى. دۋما ول كەزدە جۇمىس ىستەگەن جوق، توقتادى. جازعى كانيكۋلعا كەتتى. ال، جارلىق 25 مامىردا، 5 كۇننەن كەيىن شىقتى. پاتشا اتىنان شىقتى، سودان كەيىن ۇكىمەت جەر-جەرگە تەلەگرامماسىن جىبەردى. ارينە، قارسىلىق تۋدىردى، كوتەرىلىس بولدى. سولتۇستىك وڭىرلەردەگى قازاق جەرلەرىنىڭ بارلىعىندا كوتەرىلىستەر ءورشىپ جاتتى. وسى كوتەرىلىستەردىڭ وشاقتارى تۋرالى، قاندى وقيعالار تۋرالى دەرەكتەر سول كەزدەگى استانا پەتروگرادقا جەتىپ جاتتى. دۋما جۇمىس ىستەمەيدى، بىراق، كوميتەتتەرى بار. ول كەزدە مۇسىلمان كوميتەتى، بيۋرو جۇمىس ىستەيتىن. ءبىر جولى وسى ءبىزدىڭ فەرعانانىڭ اسكەري كوميسسارىنىڭ بايانداماسىندا بار. كوتەرىلىستەردى باسۋعا بارلىق جاققا جازالاۋشى جاساقتار اتتاندىرىلدى. ولاردىڭ قاندى سويقاندارى جايىنداعى حابارلار ءتۇرلى جولمەن يمپەريا استاناسىنا دا جەتىپ جاتتى. فەرعانا اسكەري گۋبەرناتورى يۆانوۆ 1916 جىلعى جەلتوقساندا وبلىستاعى تارتىپسىزدىكتەر جونىندە جوعارىعا جولداعان بايانداماسىندا ولكەدە جاڭا ادىستەمەمەن وقىتاتىن مەكتەپتەر جۇيەسىن قۇرۋعا اتسالىسىپ جۇرگەن زيالىلاردى «نەو-تۋزەمدىكتەر» دەپ اتاپ، سونداي «نەو-تۋزەمدىكتەردىڭ ءبىرى، تاشكەنتتىك سارت ۋبايدۋللا اسادۋللا حودجاەۆ» جايىندا جازعان. گۋبەرناتوردىڭ ءتۇرلى تەرگەۋ تاسىلدەرىمەن انىقتاعان دەرەكتەرىنە قاراعاندا، ول «پەتروگرادقا بارىپ، دۋمالىق توپتارعا جول تاپتى دا، مۇسىلمان فراكتسياسى الدىندا تۇركىستانداعى وقيعالاردى بىرجاقتى بۇرمالاپ بايانداپ بەردى. حودجاەۆ ولكەگە دەپۋتاتتارمەن – مۇسىلمان فراكتسياسىنداعى تەۆكەلەۆپەن جانە ترۋدوۆيك كەرەنسكيمەن ورالدى». ءىس جۇزىندە «تاشكەنتتىك سارت ۋبايدۋللا اسادۋللا حودجاەۆ» ول كەزدە ادۆوكات ءارى جاديدتىك سيپاتتاعى ۇلت قوزعالىسىن قولدايتىن وزبەك گازەتىنىڭ رەداكتورى، ەسەرلەرمەن تىعىز بايلانىس جاساپ، مۇسىلمان حالىقتارى اراسىندا رەۆوليۋتسيالىق جۇمىس جۇرگىزىپ جۇرگەن قايراتكەر بولاتىن. ول پەتروگرادتا مۇسىلمان كوميتەتىندەگى ءوزىنىڭ پىكىرلەسى ءارى ۇزەڭگىلەسى مۇستافا شوقاەۆپەن بىرگە IV مەملەكەتتىك دۋما مۇشەلەرىن ارالايدى. دۋما دەلەگاتسياسىنىڭ باسشىلىعىنا دۋمالىق وپپوزيتسيا ليدەرلەرىنىڭ ءبىرى، «ەڭبەكشىلدەر» («ترۋدوۆيكتەر») توبىنىڭ سەركەسى الەكساندر فەدوروۆيچ كەرەنسكي مەن دۋمانىڭ ءتورت شاقىرىلىمىندا دا دەپۋتات بولىپ سايلانعان قارت قايراتكەر، مۇسىلماندار فراكتسياسىنىڭ توراعاسى قۇتلى-مۇحاممەد باتىرگەرەيۇلى تەۆكەلەۆ ەندى. دەلەگاتسيا قۇرامىندا دۋما مۇسفراكتسياسىنىڭ مۇشەسى، بولاشاق ءازىربايجان دەموكراتيالىق رەسپۋبليكانىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى جانە ءادر پارلامەنتى باسشىلارىنىڭ ءبىرى، مۇسىلمان قوزعالىسى قايراتكەرى مامەد-يۋسيف عادجيباباوعلى جافاروۆ تا بار-تىن، بىراق، سول شاقتا كاۆكازدا بوي كورسەتكەن وقيعالارعا بايلانىستى، ول تۇركىستان ولكەسىنە بارا الماي قالدى. دەلەگاتسياعا تىلماشتىق ءارى كومەكشىلىك جاساۋ ماقساتىمەن فراكتسيا بيۋروسىنداعى جاس قايراتكەرلەر شاكىر مۇحامەدياروۆ پەن مۇستافا شوقاەۆ ىلەستى. دەلەگاتسيا ولكەنى تامىزدىڭ ورتاسىنان قىركۇيەكتىڭ باسىنا دەيىن ارالاپ، جيزاق، ءانديجان، سامارقان، قوقاندا بولدى. كوتەرىلىس ءورتى العاش 4 شىلدەدە حودجەنتتە تۇتانىپ، ودان تاشكەنتتە، مارعيلان، نامانگان، ء انديجاندا، اسىرەسە، 11 شىلدەدە جيزاقتا لاۋلاعان. جازالاۋشى اسكەري ەكسپەديتسيا كوتەرىلىسشىلەردى 21 شىلدەدە بارلىق وشاقتاردا تاس-تالقان ەتىپ، بۇلىككە كىنالى دەپ تاپقان جۇرتتى قىرعىنعا ۇشىراتقان. الايدا، پاتشا جارلىعىنا قارسىلىق وتى تۇركىستان جانە دالا گەنەرال-گۋبەرناتورلىقتارى ايماقتارىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىن تۇگەل شارپىعان بولاتىن. دەلەگاتسيا ولكەدە كوپتەگەن ادامدارمەن كەزدەستى. ءانديجاندا شىلدەنىڭ باسىندا عانا «تۇركىستان ءۇنى» گازەتى اشىلعان-تىن. ونىڭ قۇرىلتايشىسى جانە رەداكتورى ءانديجان سوعىس-ونەركاسىپ كوميتەتىنىڭ مۇشەسى اناستاسي چايكين ەدى، گازەتتە ونىڭ تۋعان ءىنىسى، سوتسيال-رەۆوليۋتسيالىق پارتيا مۇشەسى رەتىندە قۋعىن كورىپ، ياكۋتياعا جەر اۋدارىلعان، ودان استراحانعا، اقىرى اعاسى تۇراتىن انديجانعا كەلگەن ەسەر ۆاديم چايكين ىستەيتىن. سولارمەن تىعىز قارىم-قاتىناستاعى انديجاندىق مۇعالىم، اعارتۋشى، بولاشاق تۇركىستان (قوقان) اۆتونومياسى ۇلتتىق كەڭەسىنىڭ حاتشىسى، كەڭەستىك تۇركىستاننىڭ جەر مەكەمەسى قىزمەتكەرى، شىعىستانۋشى-عالىم، زەرتتەۋشى قوڭىرقوجا قوجىقوۆ اسكەري ەكسپەديتسيانىڭ حالىقتى قالاي قىرعىنعا ۇشىراتقانىن دايەكتەيتىن كوپتەگەن دەرەك جيناعان. سول ماتەريالداردى بايىرعى پارتيالاسى چايكينگە مۇستافامەن بىرگە قوناققا كەلگەن كەرەنسكيگە تاپسىرادى. دەلەگاتسيا پەتروگرادقا ورالعان سوڭ، قىركۇيەكتىڭ 10-شى جۇلدىزىندا، كەرەنسكي ساپارلارىنىڭ ناتيجەسىن دەپۋتاتتاردىڭ جەكە جينالىسىنا حابارلاعان بولاتىن. سول شامادا قوعام قايراتكەرلەرى باقىتجان قاراتاەۆ پەن جيھانشا سەيدالين دالا كوشپەندىلەرىنىڭ 25 ماۋسىم پارمەنىنە قارسى ەرەۋىلدەۋىنىڭ سەبەپ-سالدارلارىن بايان ەتكەن «قازاقتار تۋرالى ەستەلىك جازباسىن» دۋماعا جانە ۇكىمەتكە تاپسىرعان. دۋمانىڭ بەسىنشى سەسسياسى جۇمىسىن 1916 جىلعى 1 قاراشادا باستادى. ايدىڭ اياعىنا قاراي ماسەلە دۋمانىڭ سوعىس كوميسسياسىندا تالقىلاندى. جەلتوقساننىڭ باسىندا دۋمانىڭ قاراۋىنا دەپۋتاتتىق توپتار تاراپتارىنان ۇكىمەتكە جولدانۋعا ءتيىس ءۇش سۇراۋ سالۋ ءماتىنى ءتۇسىرىلدى. اقىرى، قويىلعان ماسەلە 13-ءشى جانە 15-ءشى جەلتوقساندا دۋمانىڭ جابىق وتكىزىلگەن وتىرىستارىندا قارالدى. العاشقى باياندامانى كەرەنسكي جاسادى. ءسوزىن: «ءبىز بۇگىن تالقىلاۋعا ءتيىس وقيعالار بۇدان ەداۋىر كوپ ۋاقىت بۇرىن ءوتتى، بىراق، ولاردىڭ سالدارلارى ءالى سەزىلىپ تۇر، ولاردىڭ سالدارلارى تەك تۇركىستان مەن دالا وبلىستارىنىڭ عانا ەمەس، بۇكىل روسسيانىڭ ومىرىندە ءالى كوپ ۋاقىتقا دەيىن سەزىلىپ تۇراتىن بولادى»، – دەپ باستادى. سوسىن «الىس ازياداعى وزگە تەكتىلەرگە قاتىستى ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ ساياساتى» قيلى كوزقاراستاعى دەپۋتاتتاردىڭ الاۋىزدىعىن ۇمىتتىراتىنىنا سەنىم ءبىلدىردى دە، وقيعاداعى وعاشتىقتاردى كورسەتەتىن جاعدايلاردى قۇجاتتارعا نەگىزدەپ، ءسوزىن ساباقتاي بەردى. بايانداماشىنىڭ كوزى مىناعان انىق جەتتى: ەكونوميكالىق كۇيزەلىس، تىنىش ءومىردىڭ بۇزىلۋى ورىستار جاعىنان دا، تۋزەمدىك حالىقتان دا قۇربانداردىڭ كوبەيۋىمەن استاسىپ جاتتى. «بىرنەشە مىڭ ورىس تۇرعىندارى جانە كوپتەگەن ونداعان مىڭ تۋزەمدىك قازا تاپتى. وسى ماسقارا تراگەديالىق وقيعالاردىڭ سەبەپتەرىن اشۋ، ونى بولدىرعان ايىپكەردى تابۋ، تۇركىستانداعى وقيعالاردى تۋعىزعان تامىرلاردى انىقتاپ، ولاردىڭ بولاشاقتا قايتالانۋىنىڭ الدىن الۋ، – مىنە، مەنىڭ الدىما قويىپ وتىرعان ماقساتىم»، – دەدى ول. – ونداعان مىڭ جازىقسىز ولتىرىلگەن ادام قانى موينىندا تۇرعان قىلمىسكەرلەردىڭ جازاسىن بەرۋدەن باسقا، ءبىز تۇركىستاندى جانە باسقا دا شەت ايماقتارىمىزدى باسقارۋدىڭ جاڭا تۇرلەرىن ەنگىزۋدى شۇعىل تۇردە تالاپ ەتىپ، ورىنداۋ كەزەگىنە قويۋعا ءتيىسپىز». ەكىنشى باياندامانى مامەد-يۋسيف جافاروۆ جاسادى. ول، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، تۇركىستانعا بارا المادى، بىراق، شاماسى، تەۆكەلەۆتىڭ ءوتىنىشى بولار، دۋما ماجىلىسىندە فراكتسيا اتىنان سويلەۋدى مىندەتىنە الدى. تۇركىستانداعى جاعدايعا ول بۇرىن دا الاڭداۋلى ەدى، تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورى مىندەتىن ۋاقىتشا اتقارىپ جۇرگەن گەنەرال مارتسون ورتالىقتا شتابتا ىستەۋگە شاقىرتىپ الىنعاندا، ونىڭ ورنىندا ۋاقىتشا باسقارۋشى بولىپ گەنەرال ەروفەەۆ قالعان. مىنە سول بيلەۋشى 1916 جىلعى 21 ماۋسىمدا، ايگىلى 25 ماۋسىم پارمەنىنەن بار بولعانى ءتورت كۇن بۇرىن، بۇراتانالار پاتشا وفيتسەرلەرى مەن اكىمدەرىن كورگەندە تىزە بۇگىپ، ءيىلىپ، تاعزىم ەتۋگە مىندەتتى دەگەن، جەرگىلىكتى حالىقتى كەمسىتىپ، تۇقىرتا تۇسەتىن بۇيرىق جاريالايدى. جافاروۆ «ادام ابىرويىن قورلايتىن» وسى بۇيرىق ارقىلى «ورىس وكىمەتىنىڭ بەدەلىن كوتەرگىسى كەلگەن» بيلەۋشىنىڭ ءىس جۇزىندە «سول بەدەلدى باتپاققا باتىرعانىن» اششى سىنعا العان بولاتىن. ول دۋمانىڭ 5-ءشى سەسسياسى اشىلعاننان كەيىن، 27 قاراشادا، ورىس وكىمەتىنىڭ تۇركىستان مەن قازاق ولكەلەرىندە كوتەرىلىس وشاقتارىن باسۋ كەزىندە جاساعان قىرعىندارى جايىندا وتكىر ءسوز سويلەدى، ماسەلەنىڭ يۋريستىك جاعىن ۇكىمەتكە جولدانباق سۇراۋ سالۋ ماتىنىندە تياناقتاۋعا اتسالىستى. سوسىن، وسى جابىق وتىرىسقا ازىرلەندى. وعان قاجەت ماتەريالداردى جيناستىرۋعا جانە جاساماق بايانداماسىن جۇيەلەۋگە فراكتسيا بيۋروسىنىڭ مۇشەسى مۇستافا شوقاەۆ جاردەمدەستى (ول كەرەنسكيدىڭ كومەگىمەن ءتيىستى رۇقسات الىپ، ۇزەڭگىلەسى زاكي ۆاليدوۆ ەكەۋى مايدان قۇرىلىستارىنا الىنعان جۇمىسشىلار جاعدايىمەن تانىسىپ قايتقان بولاتىن).
سونىمەن، كەرەنسكيدەن كەيىن دۋما مىنبەرىنە كوتەرىلگەن جافاروۆ مۇسىلمان فراكتسياسى اتىنان سويلەپ، وسى وقيعالارعا دەگەن كوزقاراسىن جانە ولاردى تۋعىزعان سەبەپتەر مەن جاعدايلاردى اتاماق نيەتىن ايان ەتتى. اراعا ءبىر كۇن سالىپ، 15 جەلتوقسان كۇنگى جابىق ماجىلىستە ءجارىسسوز بولدى. ءىV مەمدۋمانىڭ ريگادان سايلانعان مۇشەسى كنياز سەرافيم مانسىرەۆ ولكەنى رەسەيگە قوسىپ العاننان وتىز جىل وتكەن سوڭ، سوندا بارىپ ءۇش جىل جۇمىس ىستەگەنىن ايتتى. سوندا كوزىنە تۇسكەن ەكى ءجايتتى اڭگىمەلەدى. ءبىرى – تۇركىستاندا ەجەلدەن بار يرريگاتسيالىق قۇرىلىستاردىڭ قولدانىستان شىعىپ، سۋ ارنالارىنىڭ قاڭسىپ قالعانى، ەكىنشىسى – ورىس تورەسى كەلە جاتقاندا، الدىندا دىرىلدەپ تۇرۋلارى ءۇشىن، بازارداعى ساۋداگەرلەردى دە، ساتىپ الۋشىلاردى دا شىبىرتقىمەن ساباۋ ادەتى ەكەن. ششەدريننىڭ «تاشكەنتتىك مىرزالار» اتتى شىعارماسىن ەسكە سالىپ، شەت ايماقتارعا «ورىس مادەنيەتىن زورلىقپەن ورنىقتىرىپ جاتقان» سونداي مىرزالاردىڭ پاراقورلىقتى دامىتقانىن اشكەرەلەدى. جەرگىلىكتى اكىمشىلىكتەگى مىرزالاردىڭ وزبىرلىقتارى تۇبەگەيلى وزگەرتىلمەيىنشە، وسىنداي جانە بۇدان دا اۋىر وقيعالاردىڭ بولا بەرۋى ىقتيمال ەكەنىن ەسكەرتتى. پولتاۆا گۋبەرنياسىنان سايلانعان دەپۋتات گراف دميتري كاپنيست 2-شi كەرەنسكي سۋرەتتەگەن جايلاردىڭ جەتىسپەي تۇرعان جاعىن، اتاپ ايتقاندا، «تۋزەمدىكتەردىڭ ورىس تۇرعىندارىنا جاساعان سۇمدىقتارىن» ايتىپ تولىقتىردى. سوسىن، ءوزىنىڭ «تۇركىستانداعى ورىس وتارلاۋىن قىزۋ قۋاتتاۋشى» ەكەنىن ايان ەتە كەلە، ونىڭ جۇرگىزىلۋ پراكتيكاسىنا قارسى ەكەنىن، ويتكەنى، تۇركىستاندا سەناتور پالەننىڭ رەۆيزياسىنا قاتىسىپ، ءبىر جىل بولعانىندا، وسى قايعىلى وقيعانىڭ بولماي قويمايتىنىنا كوزى جەتكەنىن تىلگە تيەك ەتتى. وزگە تەكتىلەردەن جەر ءبولىپ الۋ ءىس جۇزىندە تۋزەمدىكتەردى توناۋ جولىمەن جۇزەگە اسىرىلدى، سودان تۋعان ماسقارانىڭ قايتالانباۋىنا كەپىلدىك ەتۋ ءۇشىن، تۇركىستان ولكەسىن باسقارۋدى قايتا قالىپتاستىرۋ قاجەت دەدى ول. دوندىق اسكەر وبلىسىنىڭ دەپۋتاتى، دارىگەر ءارى زاڭگەر مويسەي ادجەموۆ 19 بەن 43 جاسقا دەيىنگىلەردى ءبىر مەزگىلدە سوعىس جۇمىسىنا شاقىرۋ مەملەكەت مۇددەسى تۇرعىسىنان ويلايتىن ادامنىڭ تىرلىگىنە جاتپايتىنىن ايتتى. ءسوزىن قورىتا كەلە، مەمدۋما بيلىككە: «مۇنداي وكىمەتتىڭ ورىس اتىنا لايىق ەمەس، ول تەك قانا جەركەنۋگە لايىق» ەكەنىن مالىمدەۋگە ءتيىس دەدى. ودان كەيىن كەرەنسكي قايتا ءسوز الىپ، گراف كاپنيست 2-ءشىنىڭ سوزىندەگى ەسكەرتپەگە بايلانىستى ءوز ويىن ناقتىلادى. گرافتىڭ ادىلەتسىز جەر قاتىناستارى نەگىزىندە تارتىپسىزدىكتەر بولۋى ءتيىس ەكەنىن ورىندى اتاعانىن مويىندادى. سودان كەيىن ءجارىسسوز توقتالدى. سۇراۋ سالۋلار داۋىسقا قويىلدى. ۇشەۋى دە قابىلداندى. كەلەسى كۇنى پاتشا دۋمانى كانيكۋلعا جىبەرۋ جايىندا جارلىق شىعاردى. جەلتوقسان ايى بويى جەرگىلىكتى اكىمشىلىكتەر سۇراۋ سالۋلار بويىنشا ەسەپتەر بەرىپ، باياندامالار ازىرلەپ جاتتى. الايدا، جۇمىسىن 1917 جىلعى اقپاننىڭ 14-دە عانا جاڭعىرتقان مەمدۋمانىڭ بۇل ماسەلەگە قايتا ورالۋعا مۇمكىنشىلىگى بولعان جوق. كۇركىرەپ رەۆوليۋتسيا تاقالىپ كەلە جاتتى. پاتشا 25 اقپاندا دۋمانى ءبىرجولاتا تارقاتىپ جىبەردى دە، بىرنەشە كۇننەن كەيىن ءوزى دە تاقتان ءتۇستى… يمپەريانىڭ شەت ايماقتارىندا بۇرقىلداعان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەر جايىنداعى ماسەلەنى ورىس پارلامەنتىنىڭ تالقىلاعانىنا دا، مىنە، بيىل – ءبىر عاسىر. وسى ماسەلەنى جان-جاقتى جانە تەرەڭ زەرتتەۋگە الۋ ءبىزدىڭ ازىرگە تولىق جۇزەگە اسىرا قويماعان مىندەتىمىز. ەگەر، قولدارىڭىزداعى شاعىن شولۋ جوعارىدا اتالعان باعىت بويىنشا جۇرگىزىلمەك بولاشاق ۇلكەن زەرتتەۋلەرگە تامشى بولىپ قوسىلسا – ەڭبەگىمىزدىڭ ەش كەتپەگەنى دەپ بىلەمىز. بۇگىنگىنىڭ كوزىمەن قاراۋ ءۇشىن سول ماتەريالداردى دەرەك رەتىندە تياناقتاپ جيناۋىمىز كەرەك.
حانكەلدى ءابجانوۆ: – كەرەنسكيدىڭ 13 جەلتوقسانداعى بايانداماسىندا كورەگەن ءسوز بار: «بۇل وقيعا ءالى جىلدار بويى اڭگىمە بولادى»، – دەيدى. بۇل اڭگىمەنى ءبىز توقتاتپايتىن بولامىز. مىنە، 100 جىل وتسە دە اڭگىمە قىلىپ جاتىرمىز. ال، ەندى، كەرەنسكيدىڭ بايانداماسىنىڭ ەكى وسال جەرى بار. بىرىنشىدەن، 1916 جىلعى كوتەرىلىستى ۇلكەن قايشىلىقتىڭ، وتارلاۋدىڭ ناتيجەسى دەمەيدى، زاڭسىزدىق دەيدى. ەكىنشىدەن، سول پاتشانىڭ جارلىعىن ورىنداۋداعى كەمشىلىكتەر، قاتەلىكتەر، اسىرا سىلتەۋشىلىكتەر دەيدى. ارينە، بۇل سىرت ايتىلعان پىكىر بولاتىن. دەگەنمەن، كەرەنسكيدىڭ ول بايانداماسى بىزگە دەرەك رەتىندە، سول زاماننىڭ قوعامدىق-ساياسي وي ءورىستىڭ دەڭگەيى رەتىندە كوپ اقپارات بەرەدى. ال، ەندى، باكە، ءسىز ءسوزىڭىزدى «بىزدە كوتەرىلىستىڭ ءبارى جەڭىلىسكە ۇشىرادى» دەپ باستادىڭىز. وسى ماسەلەگە مەتودولوگيالىق جانە تەوريالىق ءمان بەرگەنىمىز ءجون. ويتكەنى، ءبىزدىڭ بابالارىمىز كەنەسارى بولسىن، سىرىم بولسىن كوتەرىلىسكە شىققاندا، «جەڭىلەمىن» دەپ شىققان جوق. جەڭىلەتىنىن الدىن الا بىلگەن ادام كوتەرىلىسكە شىقپايدى. ولار وسى ادىلدىك جولىندا ەكەنىن ءبىلدى، سول ادىلدىك جولىندا كۇرەستى. ال، ناتيجەسىندە جەڭىلۋى ءبىزدىڭ بابالارىمىزدىڭ كىناسى ەمەس. وسىنىڭ اراجىگىن اشۋىمىز كەرەك.
مارزيا جىلىسباەۆا، قازاقستان ورتالىق مەملەكەتتىك ءارحيۆى باس ديرەكتوردىڭ ورىنباسارى: – 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ تۇسىندا دا باستى تاقىرىپ بولدى. كوپتەگەن ءبىزدىڭ عالىمدارىمىزدىڭ بارلىعى وسى تاقىرىپتا عىلىمي جۇمىستار جازىپ، قورعادى. كوتەرىلىسكە قاتىستى قۇجاتتار دا وتە كوپ. بىراق، قانداي جاعدايمەن ەكەنى بەلگىسىز، الدە ۇلتارالىق ماسەلەلەرگە قاتىستى بولۋ كەرەك، كوپ قۇجاتتار اشىلماي، شەكتەۋ قويىلعاندىعى كورىنەدى. كەزىندە كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ تۇسىندا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن اعايلارىمىز بەن اپكەلەرىمىز وسى تاقىرىپتى نەلىكتەن ارى قاراي تەرەڭدەتىپ زەرتتەمەدى؟ وسى سۇراق ءالى كۇنگە دەيىن مەنى الاڭداتادى. وزدەرىڭىز دە ايتىپ جاتىرسىزدار كىتاپتار شىعارۋ كەرەك دەپ. ارينە، بۇل ۇلكەن مىندەت. ونى بىردەن وتىرا قالىپ، تەك قانا مەرەكەلىك شارالاردا عانا ايتۋ نەگىزسىز بولىپ سانالادى. ارينە، ءبىز 70 جىلدىڭ ىشىندە بۇل ماسەلەنى قولدان جىبەرىپ العانىمىز انىق. ءبىزدىڭ وسى ارحيۆ قۇجاتتارىنىڭ ىشىندە 1,5 ميلليوننان ارتىق قۇجات بار دەسەك، وتىرىك ايتپاسام، سول قۇجاتتاردىڭ 70%-دا 1916 جىلعى كوتەرىلىسكە قاتىستى مالىمەتتەر بار. زاڭدىق نەگىزدەگى قۇجاتتار، پروكۋرور، سوت جۇيەلەرى كەڭەس ۇكىمەتىنە دەيىن دە بولدى عوي. كەڭەس ۇكىمەتىندە دە بولدى. سول كەزدەگى تەرگەۋ ماسەلەلەرىنە ءمان بەرىپ قارايتىن بولساڭىزدار، جەكە تۇلعالار اراسىندا وسىنداي ماسەلە جونىندە سۇراقتار الىنعان. ونى وزدەرىڭىز دە زەرتتەپ جۇرسىزدەر. سول جەردە كەزدەسەدى. وندا «ۋگالوۆنوە دەلو» دەيدى، ول جەردە ازاماتتىق جاعداي بويىنشا سوتتىق ماسەلەلەر قارالعان. بۇل جەردەگى قيىنشىلىق، وتارلىق ماسەلەنىڭ ءبىرىنشى ورىندا تۇرۋى. سەبەبى، بىرىنشىدەن، بۇكىل قۇجاتتاردىڭ 80%-عا جۋىعى ورىس تىلىندە. ەكىنشىدەن، بيلىكتە وتىرعانداردىڭ ءبارى باسقا ۇلتتىڭ وكىلدەرى جانە شەنەۋنىكتەر بولدى. ول ماسەلە قازىر دە بىزدە بارشىلىق، ونى مويىنداۋىمىز كەرەك. سوسىن، سىزدەر ايتىپ جاتقان ءتىزىم ماسەلەسىنە توقتالساق. كەيبىر وبلىستاعى كەيبىر بولىستىقتاردا، ۇلكەن داۋلى ماسەلەلەر تۋىنداعان جەرلەردە ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ اتتارى كەزدەسەدى. ونى اتاپ وتەتىن بولساق، باتىس ءوڭىردىڭ قازاقتارىنىڭ تىزىمدەرى وتە كوپ. ودان وسى جەتىسۋدان دا كەزدەسەدى. جەتىسۋ ازاماتتارىنىڭ بارلىعىنىڭ اتتارى جازىلعان. بۇل جەردە تاعى ءبىر ماسەلە، مەنىڭ اتام قاتىستى، سەنىڭ اتاڭ قاتىستى دەگەن بولماۋ كەرەك. سەبەبى، بۇكىل ەلدەگى قازاقتار ءدۇر سىلكىندى. سونىمەن قاتار، پاتشا ۇكىمەتىنىڭ سول كەزدەگى ساياساتتان جىبەرگەن ۇلكەن قاتەلىكتەرىن كورۋگە بولادى. ول بىرىنشىدەن، پاتشا زامانىندا اقپارات سالاسى بويىنشا جارلىق شىققاننان كەيىن قاتەلىكتەر جىبەردى. ارينە، ول جەردە قازاق ازاماتتارىنىڭ كىناسى بولعان جوق. مۇندا بيلەۋشى تاپتىڭ وكىلدەرى كىنالى بولدى. سول كەزدە دە وسىنداي جاعداي قولعا الىندى دا، بىردەن ورىس شارۋالارىنا مىلتىق تاراتىپ بەردى. مىلتىق تاراتقاننان كەيىن مۇنى ەستىگەن، قازاق ازاماتتارى ەلەڭدەي باستادى. وزدەرىڭىز دە قازىر مىلتىق تاراتتى دەسە نە ىستەيسىزدەر؟ مىلتىق تاراتقاننان كەيىن قازاقتار دا جاي وتىرا ما؟ قازاقتار جينالىپ، بيلىكتەگى باسشىلارىنا باردى. ۇكىمەت پەن ەكى ورتادا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن زيالى قاۋىمنىڭ ازاماتتارى بولدى. قۇجاتتاردى قاراپ وتىرساق، ورىس شەنەۋنىكتەرىنىڭ كوبىسى وزدەرىنىڭ قاتەلىكتەرىن مويىنداعان. سەبەبى، وزدەرى تەرگەۋ جۇمىستارىنا قاتىسقان كەزدە بىلاي دەيدى: «قازاقتارعا قاتتى قىسىم كورسەتىلگەنى راس. ءبىزدىڭ اسكەري گۋبەرناتورلىقتىڭ بيلىك جۇيەسىندە اسكەري ادامدار، ونىڭ ىشىندە كازاچەستۆو دەيمىز، سول توپتاردىڭ اراسىندا اسكەري ادامدار وزبىرلىققا جول بەردى. ءبىرىنشى وزدەرى بارىپ، اۋىل قازاقتارىن بىرتىندەپ تىزىمگە الدى. ونىڭ ىشىندە بولىستاردىڭ دا كەيبىر قاتەلىكتەرى بولدى، «مىناۋ بارادى، مىناۋ بارماي جاتىر» دەگەن شاعىم تۇسىرگەننەن كەيىن ولار دا بىردەن بارىپ ۇستادى، تۇرمەگە قامادى. وسىنداي قۇجاتتار بىزدە وتە كوپ كەزدەسەدى. اقپارات سالاسىنداعى قاتەلىكتەردىڭ تاعى ءبىرىن ايتاتىن بولساق، بۇل ۇلتارالىق ماسەلەدە بولدى. ول كەزدە دە باسقا ۇلتتار ءومىر ءسۇردى. ءارتۇرلى ساياسي جاعدايلارعا بايلانىستى كوپ ۇلتتار قازاق جەرىنە كەلىپ، ەنگەن بولاتىن. باسىندا قازاقتاردى قولداپ وتىردى دا، ارتىنان ولار دا ساتقىندىق جاسادى. ولارعا دا شەنەۋنىكتەر تاراپىنان دۇرىس اقپارات بەرىلمەي كەلدى. ولارعا: «ەگەر، قازاقتار كوتەرىلىپ، بيلىكتى الاتىن بولسا، سەندەردى قىرادى» دەگەن سياقتى اقپاراتتاردىڭ بولعاندىعىن وسى قۇجاتتاردان كەزدەستىرۋگە بولادى. قازاقتان العان جۇمىسشىلاردىڭ ءبارىن قايدا الىپ كەتتى؟ ارينە، ءبىزدىڭ ءوڭىر ءارتۇرلى. ول كەزدە ونەركاسىپ دامىعان، مۇناي گاز ول كەزدە دە جۇمىس ىستەپ جاتتى. باتىس ءوڭىرىنىڭ قازاقتارىن كوبىنەسە تۇركمەنستان ارقىلى ارمەنياعا الىپ كەتتى. ءارى قاراي باسقا دا مەملەكەتتەرگە، رەسەي فەدەراتسياسىنا قاراعان مەملەكەتتەرگە دە اپارىلىپ جاتىر. جۇمىسقا العان كەزدە، تاعى دا بيلىكتىڭ ۇلكەن قاتەلىگى، ەشقانداي ۇيىمداستىرۋ ماسەلەسى بولمادى. سول جارلىق شىقتى دەدى دە، حالىقتى بىردەن اندا الىپ باردى، بىردەن مۇندا الىپ باردى. ول كەزدە دە قازاقتاردىڭ كوزدەرى اشىق بولدى. بيلەۋشى تاپ قازاقتاردىڭ وكىلدەرىنىڭ اراسىندا قاتەلىكتەر جىبەرىلدى، ولار دا اسىرا سىلتەپ، ءوز بالالارىنىڭ ورنىنا 15 جاسار بالالاردى تىزىمدەپ قويدى. وسىلايشا ءوزارا قازاقتار قىرقىستى. سونىمەن قاتار، ورىس شارۋالارى مىناداي اقپارات تاراتادى. اسىرەسە، مىنا البان ەلىندە نارىنقول، شارىن جاقتاعى كوتەرىلىستى ءبىرىنشى قازاقتار باستادى. ونى البان رۋىنىڭ ىشىندەگى ۇزاق باتىرلار باسقاردى. ونىڭ بارلىعىن قۇجاتتار دالەلدەپ تۇر. ول كەزدە قىرعىزدار دا جەتىسۋدىڭ قۇرامىندا بولدى. سول سەبەپتى، قازاقتان الباندار كوتەرىلگەننەن كەيىن، قىرعىزدار دا ۇلكەن كوتەرىلىستە قازاقتارمەن بايلانىس ورناتتى. قارا جۇمىسقا زيالى قاۋىم دا كەتتى. ارينە، مۇندا قازاق زيالىلارىنىڭ، قازاق تۇلعالارىنىڭ ۇلكەن ەڭبەكتەرى بار. الاشتىڭ قاتىسى بولماسا دا، ول كىسىلەر حالىق جاعىندا بولدى. ونى جازعان حاتتارىنان كورۋگە بولادى.
كىتاپ ماسەلەسىن بولاشاقتا ءبىز دە قولعا الىپ جاتىرمىز. شىعارامىز دەگەن ويدامىز. ونىڭ ءبارى بولا جاتار. جانە ۇكىمەت تاراپىنان قارجى ماسەلەسى بولسا دەيمىز. ءبارىمىز بىرىگىپ، كىتاپ شىعارىپ، دارىپتەۋىمىز قاجەت دەپ ويلايمىز.
ساۋلەبەك رۇستەموۆ، ش. ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى، ت.ع.ك.: – ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ 10 جىلدىعىنا وراي «ەڭبەكشىقازاق» گازەتىندە ءجيى ماقالا جاريالانىپ تۇرعان. 1926 جىلى قازاق زيالىلارىنىڭ بارلىعى وسى تاقىرىپتا ماقالا جازىپ شىقتى. 1936 جىلى دا سونداي. 1936 جىلى امانگەلدى يمانوۆقا ەسكەرتكىش ورناتۋ تۋرالى قاۋلى شىققان. رەسەيدىڭ عالىمدارىن ايتىپ جاتىرمىز، قازىر سول رەسەي تاريحشىلارىنىڭ كىتاپتارىنىڭ ىشىندە وزىمە ۇنايتىن مىناداي ءسوزى بار: «1916 جىلعى كوتەرىلىس – پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قۇلاۋىنىڭ نەگىزگى سەبەپكەرى بولدى»، – دەگەن. ول تەك قانا ورتا ازيانى قامتىعان جوق. ونداي كوتەرىلىس كاۆكازدا، قالماق اعايىنداردا، سىبىردەگى بۋريات اعايىنداردىڭ اراسىندا بولدى. سونىڭ ىشىندە، نوعاي اعايىندار كوپ تاياق جەدى. مەنىڭ ايتىپ تۇرعانىم، وسى كوتەرىلىستىڭ تراگەديالىق جاعدايى. سىزدەر بىلەسىزدەر، جەتىسۋداعى كوتەرىلىس جيزاقتان كەيىنگى اياۋسىز جانشىلعانداردىڭ ءبىرى. رەسمي دەرەكتەردىڭ ايتۋىنشا، جەتىسۋ وبلىسىندا 94 قازاق اۋىلى جوق بولىپ كەتىپتى. ونىڭ ىشىندە 5377 ءۇي ورتەنگەن، 1905 ادام ءولدى دەپ قويا سالعان. بۇلار وتىرىك اقپاراتتار. سوسىن، «جازالاۋشى» دەگەن وترياد بار. سوعىس ءجۇرىپ جاتقان ۋاقىتتا پاتشا ۇكىمەتى ءوزىنىڭ پولكتارىن الىپ كەلىپ، حالىقتى جازالاۋعا شاماسى جەتپەيدى. پويىزبەن كەلەدى دەگەن كۇندە، ول زاماننىڭ پويىزى ءبىر اي جۇرەتىن شىعار. تۇركىستاننان الماتىعا قاراي پويىز قاتىناسى تاعى جوق. سوندىقتان، «جازالاۋشى وترياد» نەگىزىنەن جەرگىلىكتى حالىقتان قۇرالدى. جەرگىلىكتى حالىق دەپ تۇرعانىم، ورىستاردىڭ دەرەۆنياسى. «ءاربىر ورىستىڭ دەرەۆنياسىن قارۋلاندىرۋ كەرەك» دەگەن شەشىم قابىلداندى. قولىنا قارۋ ۇستاماعان ورىس قالعان جوق، ءبارى قارۋلاندى. «ءاربىر دەرەۆنيا ءبىر-ءبىر باتالون!» دەگەن ۇران تاستالدى. مىنە، وسىلايشا ورىس وتىرىقشىلارىنان «جازالاۋشى وترياد» قۇرىلدى. جازالاۋشى وتريادتىڭ بارلىعى تەك قانا ورىستاردان تۇرىپتى، نە بولماسا قازاقتاردان قۇرالىپتى دەۋگە تاعى دا بولمايدى. ول ورىستىڭ وتريادتارى قازاق اۋىلى قاي جەردە ەكەنىن دە بىلمەيدى. ولارعا جول باستاپ، كورسەتىپ جۇرگەن قازاقتار دا بولدى. ونى ءبىزدىڭ راشيد مۇرادوۆ جاقسى بىلەدى. 1916 جىلى 30 تامىزدا كۋراپاتكين كەلگەن كەزدە ءبىزدىڭ «قازاق» گازەتى بورىكتەرىن اسپانعا اتقاندارىن بىلەسىزدەر. «قازاق» گازەتىنىڭ وزىندە دە بۇل تۋرالى: «گەنەرال گۋبەرناتورلىققا تۇركىستاندى بىلەتىن ادام تاعايىندالدى. بۇل بىزگە جاقسى قارايتىن شىعار» دەپ جازعان. ول «جاقسى قاراۋدىڭ» كوكەسىن كورسەتتى. جازالاۋشى وتريادتى ودان سايىن كۇشەيتىپ جىبەردى. وسى جاقىن جەردە سامسى دەگەن اۋىل بار. ول قازاقتىڭ 4 اۋىلىن قورشاپ الدى دا قىرىپ جىبەردى. كىشكەنتاي بالاعا دەيىن قالمادى. قازىر ونى بوتبايلار تۇراتىن اۋىل دەيدى. كەيدە ول «بوتبايلار كوتەرىلىسى» دەگەن اتقا يە. 1916 جىلدىڭ سالدارىنان حالىقتىڭ سانى ءبىرشاما ازايدى. مىسالى، جاركەنت ۋەزىندە قازاقتاردىڭ سانى – 73%، لەپسى وزەنىندە – 47%، ۆەرنىي ۋەزىندە – 45%-عا ازايعان. قازىرگى الماتى وبلىسىندا «قىزىلبورىك بولىسى» بولدى. بولىستىقتا – 1129 ءۇي بولعان ەكەن. كوتەرىلىستەن كەيىن قالعانى – 263 ءۇي. جازالاۋشى وتريادتىڭ وسىلايشا بارلىق قازاق اۋىلدارىن تالقانداعان. سودان كەيىن، مىنا، الماتىنىڭ ىرگەسىندە ۇيعىرلاردىڭ اۋىلدارى بولعان. وسى ۇيعىرلاردىڭ اۋىلى امان-ەسەن ساقتالىپ كەلگەن. ءبىر جازالاۋشى وترياد بارىپ كىرە المايدى. شەتىنەن قارۋلانىپ العان. تەك قانا 1919 جىلى فۋرمانوۆ كەلىپ، سول اۋىلدى تالقانداپ تاستايدى.
1917 جىلى تامىزعا قاراي، قىتايدىڭ شەكارسىنان ءوتىپ كەتۋ قازاقتار مەن قىرعىزدار اراسىندا جيىلەي تۇسەدى. شەكارادان ءوتىپ كەتكەن قىرعىز-قازاقتاردىڭ جالپى سانى شامامەن 300 مىڭ دەگەن دەرەكتەر بار. ونىڭ قانشاسى قىرعىز، قانشاسى قازاق ەكەنىن ەشكىم ءدوپ باسىپ ايتا المايدى. قىتايدىڭ شەكاراسىنان ءوتىپ كەتۋ وڭاي ەمەس، وندا شەكاراشىلار بار. ءوتۋ ءۇشىن قازاقتىڭ ءبىر اۋىلى 9 جورعا، 9 ارعىماق، 10 مىڭ سوم، 12 جالپاق التىن بەرگەن. وسىنى بەرگەننەن كەيىن شەكارا اشىق. جازالاۋشى وترياد قازاقتاردىڭ ءوتىپ كەتكەنىن ەستىپ، شەكاراعا كۇزەت قويادى. اۋىلدان اسىپ وتە المايدى. نارىنقول جاقتى سىزدەر بىلەسىزدەر، سول جەردە تاۋدىڭ ەكى جاعىندا پۋلەمەت تۇرادى. سودان ءتىرى قالعان قازاق وتەدى، ءتىرى قالماعانى سول جەردە ولەدى. جاركەنت جاقتان ءوتۋ مۇمكىن ەمەس، سەبەبى، ول جاق جازىق. جازالاۋشى وترياد كورىپ قويادى. تەك قانا سول نارىنقول، سوسىن، مۇزارتتىڭ جەرى قالدى. قىركۇيەكتە بىلەسىزدەر، ول ايماقتا قار جاۋا باستايدى. تاۋدى قار باسىپ، قىس ەرتە تۇسەدى. قار باسىپ قالعاننان كەيىن، كوشىپ بارا جاتقان قازاق-قىرعىز اۋىلدارى سول تاۋدا قالىپ قويادى. قايتايىن دەسە، ارتىندا جازالاۋشى وترياد بار. ولگەندەرىنىڭ 2006 جىلعا دەيىن سۇيەكتەرى سول جەردە جاتتى. كەيىن روزا وتىنباەۆا بارىپ، سول سۇيەكتەردى جيناقتاپ، بىشكەكتە بەلگى تاس قويعان. 1918 جىلى م. دۋلاتوۆ «اباي» جۋرنالىندا: «جاياۋلاتىپ، كۇيسىز قىتاي جەرىنە جەتكەندە قار جاۋدى، قىس ءتۇستى. وندا جان اشيتىن ادام تابا الماي، قاراباستى. اشتان ءولىپ بارا جاتقان سوڭ، قالماق پەن قىتاي قازاقتاردىڭ ايەلدەرىن قاتىنداپ كەتتى. بالانىڭ قۇنى ءبىر شەلەك بيدايعا شىقتى. اش-جالاڭاش، اۋىزعا نە تۇسسە سونى جەپ، قايدا بولسا سوندا جاتىپ، نەشە ءتۇرلى دەرتكە ۇرىنىپ، تاعى قىرىلدى. باقىتسىز سورلىلاردىڭ مۇڭ-زارىن، كوز جاسىن ەستىر قۇلاق، كورەر كوز بولمادى. تۋعان جەر، وسكەن ەل، كەشەگى باستان وتكەن قىزىق كوزدەن بۇلبۇل ۇشتى. مىڭدى ايداپ، ءجۇزدى ساپىرىپ، شالقىعان بايلار ءبىر ءۇزىم نانعا زار بولدى. الديلەپ وسىرگەن بالالارى تەلمىرىپ، كورىنگەنىن كوزىنە قاراپ، موينىنا ءمور باسىلدى. باي-كەدەي، جاس-كارى، جاقسى-جامان ايىرماسىز قالدى. ءبارى بىردەي مۇڭدى بولىپ، كوزدەرى جاسقا تولدى»، – دەپ جازادى. جازالاۋشى وتريادتىڭ ىشىندە پراپورششيك بىچكوۆ دەگەن قىتاي شەكاراسىنان ءوتىپ كەتىپ، قىتايدىڭ اسكەرلەرىنە دە قاراماي، سول جەرگە كوشىپ بارعان قازاقتاردىڭ اۋىلدارىنا جەتەدى. سول بىچكوۆتىڭ كۇندەلىگى سىزدەردىڭ ارحيۆتەرىڭىزدە بار. ول كۇندەلىگىندە: «جازدا قازاقتار بالالارىن ساتىپ جاتىر دەگەن حابار جەتتى. سول كەزدە بالالارىن ساتىپ الۋعا شىعىس تۇركىستانعا گونكونگتان، شانحايدان ساۋداگەرلەر كەلىپ جاتتى»، – دەيدى. كۋراپاتكيننىڭ «قاشىپ كەتكەن قازاقتاردىڭ جەرى قازىنانىڭ جەرى بولسىن» دەگەن بۇيرىعى بار. شەكارا اسقاندار كوپ ۇزاماي قايتىپ كەلە باستايدى. قايتىپ كەلىپ تۇرايىن دەسە، جەرى جوق. ورىستار تاعى دا قارۋمەن كۇتىپ العان. 1917 جىل قۇرعاقشىلىقپەن باستالادى. اشارشىلىق… سول اشارشىلىق 1919 جىلعا دەيىن سوزىلادى. 1,5 ميلليون ادام اشتىقتان ولگەن. سول كەزدە: «قازاقتاردىڭ اشتان قىرىلعانى جاقسى بولدى. ولار ەكونوميكالىق تۇرعىدان ءالسىز حالىق. وزدەرىنىڭ قىرىلۋى ارقىلى، رەۆوليۋتسيانى ساقتاپ قالدى» دەگەن پىكىرلەر بولعان. قايتىپ كەلگەن قازاقتاردىڭ رەسمي دەرەگى بويىنشا، 83 مىڭ ادام قىرىلعان. پاتشا ۇكىمەتى قۇلاعاندا، قازاقتاردىڭ ءبارى كوشىپ كەلمەگەن. بالالارى ساتىلىپ كەتكەندەر قالىپ قويعان. ولار كەيىن سابەت ۇكىمەتىنە: «سىزدەر، ءبىزدىڭ بالالارىمىزدى كەرى ساتىپ الىپ بەرسەڭىزدەر، ءبىز كوشىپ كەلەمىز»، – دەگەن تالاپ قويعان. وعان ۇكىمەتتە اقشا بولمادى. تەك 1921 جىلى تۇرار رىسقۇلوۆ، ساتىلعان بالالاردى كەرى قايتارۋعا اقشا بولەدى. 1916 جىلى كوشىپ كەتكەن قازاقتاردىڭ سوڭى، 1927 جىلى قايتىپ كەلدى دەگەن رەسمي دەرەك بار. ودان كەيىن دە شەكارا اسىپ كەتكەن قازاقتار بولدى. مۇنى ايتىپ جاتقان سەبەبىم، وسىنداي تراگەديادان كەيىن، تاۋەلسىزدىكتىڭ قادىر-قاسيەتىن ءتۇسىنۋىمىز كەرەك.
شامەك تىلەۋباەۆ، ت.ع.ك.، اباي اتىنداعى قازۇپۋ-دىڭ دوتسەنتى: – بۇل ماسەلەنىڭ ءبىز قاراستىراتىن قىر-سىرى وتە كوپ. ءبىراز جىلدان بەرى وسى تاقىرىپپەن اينالىسىپ جۇرگەننىڭ وزىندە، قاراعان سايىن ءبىر ماسەلە شىعادى دا جاتادى. وسىدان 5-6 جىل بۇرىن ءۇش تومنان تۇراتىن قۇجاتتار جيناعىن شىعاردىق. ءالى دە توم-توم كىتاپ شىعاتىن قۇجاتتار تاشكەنتتىڭ، ماسكەۋدىڭ مۇراعاتتارىندا جاتىر. 100 جىلدىققا وراي كوتەرىلىستىڭ شىعۋ سەبەپتەرىنە بايلانىستى مىناداي ماسەلە ايتىلۋ كەرەك. بۇل كوتەرىلىستىڭ ورشۋىنە، شەتەلدىك اگەنتتىكتەردىڭ ىقپالى بار دەپ جاتادى. قىتايى، تۇرىگى، نەمىسى بار، بىرنەشە باعىتتى كورسەتەدى. بۇل – نەگىزگى فاكتور ەمەس دەپ ويلايمىن. ويتكەنى، ماتەريالدار بويىنشا، ماسكەۋدىڭ، تاشكەنتتىڭ، بىشكەكتىڭ مۇراعاتتارىندا «اگەنت» دەگەن تۇسىنىك نەگىزگى فاكتور بولىپ سانالمايدى. كوتەرىلىستىڭ نەگىزگى فاكتورى، نەگىزگى سەبەبى – جەر ماسەلەسى. ودان كەيىن، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ەزگى. 25 ماۋسىم كۇنگى جارلىق سوڭعى تامشى رەتىندە، حالىقتىڭ بۇرق ەتىپ شىعۋىنا اسەر ەتكەن بولاتىن. ويتكەنى، جەرىن الدى، مالىن الدى. ەندى، جانىن الامىز دەگەندە، حالىق كوتەرىلىسكە شىققان بولاتىن. كوتەرىلىستىڭ تاعى ءبىر سەبەبى، ورىس وتارشىلدىق اكىمشىلىگى. ويتكەنى، ول دا بۇراتانا حالىققا مەنسىنبەي قاراپ، ەكىنشى سورت رەتىندە باعالادى. ودان كەيىن، جەرگىلىكتى حالىقپەن كەلىمسەك ورىس شارۋالارىنىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناس. ول دا ۇلكەن شيەلەنىسكەن ماسەلە بولاتىن. كەزىندە ءۇيى جوق، كۇيى جوق جەر سىزعان شارۋالار وسىندا كەلىپ بىردەن بايىپ شىعا كەلدى. مۇنىڭ ءبارى كوتەرىلىستىڭ نەگىزىن قالادى. ال، كوتەرىلىس «ماۋسىم جارلىعىنان» كەيىن شىقتى. جەتىسۋدا تازا ورىس ۋەزىن قۇرۋ تۋرالى جوبا جاسالعان. ول جوبا قايدان شىقتى دەگەندە 1917 جىلعى كۋراپاتكيننىڭ پاتشاعا جاساعان قۇپيا بايانداماسى بار. ول قۇپيا بايانداماسى ارحيۆ قورىندا ساقتالعان. ونى «ورتا ازيا قازاقستان» دەگەن جيناققا تولىق جاريالادىق. كوتەرىلىس بولعان جەرلەردى اياۋسىز جانشىپ، سول جەرلەردىڭ ءبارىن تارتىپ العان بولاتىن. سونى نەگىزگە الا وتىرىپ كەيىن كۋراپاتكين: «كوتەرىلىسكە نۇكتە قويىپ، وسى جەرلەردى الۋ كەرەك»، – دەيدى. جالپى كولەمى – 2 168 500 دەسياتينا جەر، جارتاستار مەن قۇزداردى قوسقاندا – 2 500 000 دەسياتينا جەردى الۋ جوسپارلانعان بولاتىن. بىراق، بۇل جوبا 1917 جىلى اقپان توڭكەرىسىنەن كەيىن ىسكە اسپاي قالعان. تالقىلانعاننان كەيىن ۇلكەن وزگەرىستەر بولىپ، جوبا توقتاپ قالعان. سودان كەيىن، بۇل جوبا 20-جىلداردىڭ ورتاسىندا قايتا جاڭعىرعان. ءبىزدىڭ تاريحشى ارىپتەستەرىمىز جاقسى بىلەدى، 1921-22 جىلدارى «جەر-سۋ رەفورماسى» شىققان. ول كەزدە «الدىمەن جەرگىلىكتى حالىقتى جەرمەن قامتاماسىز ەتسىن، ودان كەيىن باسقالاردى قامتاماسىز ەتسىن» دەگەن ماسەلە قويىلعان بولاتىن. سوندا، وسى جەردە ۇلكەن اۆتونوميا قۇرۋ ماسەلەسى قاراستىرىلعان. بۇل قازاق زيالىلارىنىڭ ۇلكەن قارسىلىعىن تۋدىرعان. سودان كەيىن بارىپ كۇن تارتىبىنەن تۇسكەن بولاتىن.
ەركىن ەرمۇحانوۆ، ت.ع.ك.، اباي اتىنداعى قازۇپۋ-دىڭ دوتسەنتى: – وسىنداي قىرعىننان امان قالعانداردىڭ ۇرپاقتارى بۇگىن جايىلىپ، بىرقاۋىم ەل بولدى. سۇراۋسىز كەتكەن كۇندەرىمىزدى تۇگەندەۋگە، ەسكە الۋعا مۇمكىنشىلىك تۋىپ وتىر. سول ءبىر قىرعىننان امان قالۋدىڭ ءوزى وڭايعا تۇسكەن جوق. دالالىق وبلىستاردىڭ باسقا وبلىستاردان كوپ ايىرماشىلىعى جوق بولعانىمەن، ەرەكشەلىكتەرى بار. ويتكەنى، دالالىق وبلىستاردا اقمولا، سەمەي وبلىستارىنىڭ 56%-عا جۋىعى كوشىپ كەلگەن ورىس شارۋالارى بولعاندىقتان، وسى ايماقتاردا كوتەرىلىستەر قاتتى بولدى. اسىرەسە، اقمولا ۋەزدەرىندە، اتباسار ۋەزدەرىندە ەرەكشە شايقاستى. ساكەن سەيفۋللين «تار جول، تايعاق كەشۋىندە» ايتپاقشى، بۇل ايماقتاردا كوتەرىلمەگەن بولىستىق بولعان جوق. نەگىزى، وتارلاۋشى حالىقتى وتارلانعان حالىق اسا جاقسى كورە قويمايدى. ۇنەمى جاۋلىقپەن قارايدى. سول كوتەرىلىستىڭ كەزىندە دە ورىستاردى جاقسى كورە قويعان جوق. بۇل س. سەيفۋلليننىڭ ەستەلىكتەرىندە دە بار. كەيبىر ورىس سەلولارى «كىم كەلە جاتىر؟» دەپ، سىرتتان كەلگەنگە ۇركە قاراپ وتىردى. قازاق پەن ورىس اراسىندا كەرەمەتتەي جاقسى جاعداي بولا قويعان جوق. اسىرەسە، كوتەرىلىستىڭ كەزىندە. ءالى كىمنەن جالتاقتايتىنىمىزدى بىلمەيمىن. بار دەرەكتەردىڭ ءوزىن قورىتىپ، بەلگىلى ءبىر باعا بەرە الماي جاتىرمىز. اسىرەسە، مەنى قايران قالدىراتىنى وسى دالالىق ايماقتاعى كوتەرىلىستى باسقان گەنەرال ياگودكين مەن پولكوۆنيك يۆانوۆتىڭ اسكەرلەرى. سوناۋ شىلدەنىڭ اياعىنان باستاپ، جەلتوقسانعا دەيىن ەكى وترياد ەكى جاقتان ءجۇرىپ وتىردى. كۇنىگە 30-35 شاقىرىمنان، ءتورت ايعا جۋىق. قاي جەردە بۇلىك بار دەسە، سول جەرگە جەتىپ بارادى. ءتورت اي بويىنا بۇكىل دالانى شارلاپ ءبىتىردى. كوزگە كورىنگەن ادامدى اياعان جوق. كوزگە تۇسكەن اۋىلدى تۇگەل ورتەپ جىبەرىپ وتىردى. ءبىر ايتا كەتەتىن نارسە، وسى كەزەڭدەردە دالالىق وبلىستاردىڭ وزىندە دە ۇركىنشىلىك بولدى. وسى ماسەلە ۇكىمەتتى مازالادى. پاتشا ۇكىمەتى مەن موڭعوليا ۇكىمەتىنىڭ، قىتاي ۇكىمەتىنىڭ اراسىندا ۇلكەن كەلىسسوزدەر بولدى. بۇل تۋرالى دەرەكتەر ارحيۆ قۇجاتتارىندا بار. ول قىركۇيەكتىڭ باسىندا كوتەرىلە باستادى. كەلىسسوزدە: «مىنا حالىق شەكارالاردان ءوتىپ جاتىر. نە ىستەيمىز؟» – دەگەن ماسەلەلەر كوتەرىلدى. اسىرەسە، قىتاي جاعى بۇل ماسەلەگە الاڭدادى. ويتكەنى، پاتشا ۇكىمەتىنىڭ زايسان ايماعىنداعى، شىعىستاعى 500 شاقىرىمعا سوزىلعان شەكارانى ۇستاپ تۇراتىنداي قاۋقارى بولعان جوق. 500 شاقىرىمعا سوزىلعان شەكارانى بار جوعى 150-دەي عانا پاتشا ۇكىمەتىنىڭ اسكەرى قورعادى. ولكەلىك گەنەرال-گۋبەرناتور سۋحوملينوۆ موڭعوليا ۇكىمەتىنە: «سىزدەر، قانداي شارانى قاجەت دەپ تاباسىزدار، سول شارانى قولدانىڭىزدار»، – دەپ ايتادى. قىتاي ەلىمەن ەكى ورتاداعى وسى ماسەلە. ويتكەنى، رەسەي بوداندارى ءوتىپ جاتىر. قۇلجا كونسۋلدىعى ارقىلى ورىس ۇكىمەتى ايتادى: «سىزدەر قانداي شارانى قاجەت دەپ تاباسىزدار، قولدانا بەرىڭىزدەر»، – دەپ. ءسويتىپ ولاردىڭ قارۋ قولدانۋىنا قارسى بولا قويعان جوق. وزدەرىڭىز ايتىپ جاتقانداي، وبلىس بويىنشا تىل جۇمىسىنا الىنعانداردىڭ ناقتى سانىن انىقتاۋ مۇمكىن بولماي وتىر. ولاردىڭ كوبى رەسەيدىڭ ارحيۆتەرىندە جاتىر. وسى ماسەلەمەن اينالىسىپ، ماسكەۋگە بارعاندا مۇراعاتتارعا كىرە المادىق. ول جاقتاعى مۇراعاتتاردا كوپتەگەن مالىمەتتەر بار. اقمولا وبلىسى بويىنشا، 1917 جىلدىڭ 10 قاڭتارىنا دەيىنگى مالىمەتتە، الۋعا جوسپارلاعان 48 مىڭ ادام بولسا، الىنعانى 7 900-داي ەكەن. تىل جۇمىسىنا الىنعانداردىڭ ءوزى ۋاقىتىندا جەتكىزىلە قويعان جوق. مىسالى، سەمەي وبلىسىنان الىنعان قازاقتار مايدانعا جونەلتىلمەي، ەكى ايداي جاتىپ قالعان. مىناۋ كەرەنسكيگە سەمەي وبلىسىنان: «ءبىز ەكى اي بولدى جاتىرمىز. مىنە، مىناۋ، قاڭتاردىڭ باسى. نە دۇرىس تاماق جوق، ارامىزدا جۇقپالى اۋرۋ شىعىپ جاتىر. نە الىنسىن؟ نە كەرى قايتايىق»، – دەپ حات جازادى. سودان، كەرەنسكي ۇكىمەتكە ماسەلەنى شەشۋىن سۇراپ، حات جولدايدى. بارلىق تىلعا الىنعانداردى ءبىر باراكتىڭ ىشىنە تىعادى. سول باراكتىڭ ىشىندە ەكى ايلاپ جاتىپ قالعان كەزدەرى بولدى.
شەتەلدەردەن الىپ كەلگەن دەرەكتەردىڭ كىشكەنتاي كوشىرمەلەرىن تاپسىراتىن ءبىر ورتالىق بولسا، ۇلكەن-ۇلكەن جيناقتار شىققان بولار ەدى عوي دەپ، 90-جىلدارى ارمانداپ قوياتىنبىز. ۇكىمەتىمىز تىم-تىرىس بولسا ءوز الدىنا، ال، ەندى عالىمدارىمىزدىڭ وسىنداي ماسەلەگە سەرگەك قاراۋى، اتا-بابالارىمىزدىڭ الدىنداعى پارىزى.
حانكەلدى ءابجانوۆ: – كوتەرىلىس تۋرالى دەرەكتى وقىپ وتىرساڭ، سول ۋاقىتتاعى مەملەكەتتىك قىزمەتتىڭ ۇقىپتىلىعىنا قايران قالاسىڭ. ءبىر ورىستىڭ وفيتسەرى اتقا ءمىنىپ، تاپسىرما بويىنشا كەتەدى. ارتىنان باسقا توپ شىعادى. قاراسا، باعاناعى كەتكەن وفيتسەردىڭ اتىنىڭ قارنى جارىلىپ جاتىر. بۇلار وفيتسەردى قۇرىدى، ءولتىرىپ كەتتى دەپ ويلايدى. كەيىن انىقتالعانداي جولدا ات ولگەن ەكەن. وفيتسەر جاياۋلاتىپ وتىرىپ، كەلەسى ءبىر مەكەمەدەگى دارىگەرگە بارىپ، اتتىڭ ولگەنىن باياندايدى. سوسىن، دارىگەر جاڭاعى ورىنعا بارىپ، اتتىڭ ءىشىن جارىپ، اناليز جاساپ، نەدەن ولگەنىن انىقتاپ، انىقتاما جازىپ بەرگەن. مىنە، وسىنداي الاساپىران ۋاقىتتا مەملەكەتتىك اقپارات ساعات سياقتى جۇمىس ىستەپ تۇر.
جازالاۋشىلاردىڭ قازاق دەگەندە سونشا اقي كوزدەنگەنىنىڭ ار جاعىندا ۇلكەن سەبەپ بار. سەبەپ، رەسەي يمپەرياسىن 130 جىلعا شەگەلەپ، ماتاستىردىق. قىرعىز، وزبەك، تۇركىمەن، تاجىك جەرلەرىن 25 جىلدىڭ ىشىندە ارالاپ وتە شىقتى. ال، ءبىزدىڭ دالاعا ورالدان كىرىپ، ۆەرنىيعا جەتكەنشە 130 جىل ءوتتى. وسىنى بۇلار كەشىرە المادى. ءبىز ورىستىڭ اسكەرىن اناۋ ءۇندى مۇحيتىنا جىبەرگەن جوقپىز. جيرينوۆسكي: «ورىس سولداتى ءوزىنىڭ ەتىگىن ءۇندى مۇحيتىنا بارىپ جۋ كەرەك»، – دەپ ءالى كۇنگە دەيىن ايتادى. ارماندارىنىڭ ورىندالۋىنا مۇرسات بەرمەگەن ءبىزدىڭ بابالارىمىز. سونى كەشىرگەن جوق، ءالى دە كەشىرمەيدى. بىزدە دەرەكتەردە كورسەتىلگەننەن دە كوپ نەمەسە از كوتەرىلىستەر بولعان شىعار. سوعان وراي، نەگە بىزدە «كوتەرىلىستەر مۋزەيىن» ۇيىمداستىرماسقا. سوندا، تاريحپەن تاربيلەۋ دەگەن تەزيسىمىز ىسكە اسار ەدى. كورمەدە قىلىشىمىز بار، نايزامىز بار، بارلىعى جيناقتالار ەدى. ۇرپاعىمىزعا بابالارىمىز وسىلاي شايقاسقان دەپ ماقتانىشپەن ايتا الار ەدى دەپ ويلايمىن. سونىمەن، جيىنعا قاتىسۋشىلار تومەندەگى رەزوليۋتسيا باپتارىن قابىلداۋ تۋرالى ورتاق شەشىمگە كەلدى:
– 2016 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ وتاندىق تاريح عىلىمىنداعى وزىندىك ورنىن ايقىنداۋ.
– 1916 جىلعى كوتەرىلىستىڭ قازاقستان مەن ورتالىق ازيا تاريحىنداعى ءرولى مەن الاتىن ورنىن ەگەمەندىك تۇرعىدان ودان ءارى مازمۇنداۋ.
– 1916 جىلعى كوتەرىلىستىڭ اينالىمعا تارتىلماعان دەرەكتىك نەگىزىن قۇرايتىن قۇجاتتار مەن ماتەريالداردى ىزدەۋ مەن انىقتاۋدى جالعاستىرۋ.
– كوتەرىلىسكە قاتىستى اۋىز ادەبيەت دەرەكتەرى مەن مۇراعات دەرەكتەرى نەگىزىندە مونوگرافيالىق زەرتتەۋلەر سەرياسىن جۇزەگە اسىرۋ مەن جارىققا شىعارۋعا كىرىسۋ.
– «قازاق كوتەرىلىستەر» مۋزەيىن اشۋ.
بولاتبەك ناسەنوۆ، ت.ع.د.، پروفەسسور: – مەن وسى جەردە ۇلكەن ۇسىنىسىمدى ايتايىن. بۇل ۇسىنىستى وسىدان ءۇش جىل بۇرىن دا ايتقانمىن. ول بىلاي. مەنىڭ «تولە بي، قازىبەك بي، ايتەكە بي» دەگەن كىتابىم بار. سول كىتاپتى نازارباەۆقا جولدادىم. ءۇش كۇننەن كەيىن ماعان اسىلبەك ءوزى حابارلاسىپ: «كىتابىڭىز وتە جاقسى ەكەن، ونى پرەزيدەنتكە بەرۋگە بولادى. ەندى، ۇسىنىس بولسا»، – دەدى. مەن 13 ۇسىنىس جازىپ بەردىم. سونىڭ ىشىندە، ءبىر ۇسىنىسىمدا: «ءبىزدىڭ تاريحىمىز ماسكەۋدە، ومبىدا، قىتايدا، يراندا، موڭعوليادا جاتىر. قۇرمەتتى، ن. ءابىشۇلى، تاريحىمىزدىڭ قۇريتىن ءتۇرى بار. بارساق بىزگە بەرمەيدى. بەرسە، قيىندىقپەن الامىز. وسىنى ساتىپ الايىقشى. مەملەكەتتەن كوپ بولسا ءبىر 50-100 ملن. اقشا كەتەدى. بىراق، تاريحىمىز ساقتالادى»، – دەپ جازدىم. ن. نازارباەۆ وسىعان بايلانىستى ءبىرتالاي مەملەكەتتەرگە ادامدار جىبەردى. بىراق، نە اكەلىپ، نە قويعانىن ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن بىلمەيمىز. سول جەردە موڭعولياعا بارىپ كەلگەن كىسىنىڭ ماقالاسىن «ەگەمەن قازاقستاننان» وقىدىم. وتە جاقسى ماتەريال الىپ كەلگەن. بىراق، قايدا؟ ودان كەيىن، ماسكەۋدىڭ «سىرتقى ىستەر ساياساتى جونىندەگى ارحيۆىندە» ابىلقايىر مەن ابىلاي حاننىڭ 399 ءىسى جاتىر. بەرمەيدى… ومبىدا ابىلاي حاننىڭ 30 000 بەتتىك ماتەريالى جاتىر. مەن ونىڭ 1 500 بەتىن ساتىپ الىپ، 2 500 بەتىن كوشىردىم. قالعانىن الا المادىم. ءبىزدىڭ عالىمدارىمىز بارىپ، ونداي دۇنيەلەردى الا المايدى. نەگە؟ سودان كەيىن، ينستيتۋت ولاردى 3 ايعا، 5 ايعا، 1 جىلعا جىبەرمەيدى. اقشا بولمەيدى. سوندىقتان، تاريحىمىز ولەدى. مىسالى، مەن ومبىدان كەتۋىمە ەكى كۇن قالعاندا، كاتانيننىڭ فوندىندا كەنەسارىنىڭ ءولىمى جونىندە پاپكا جاتقانىن ءبىلدىم. ونى الىپ، كاتانينگە تىعىپ قويىپتى. ءوزى 126 بەت. مەن كوپ بولسا ءبىر 20 بەتىن عانا الدىم. ۋاقىتىم ءبىتىپ قالىپ، قالعانىن الا المادىم. وسى سىندى قۇجاتتاردى بىزگە ورتالىق ارحيۆكە بەرۋ كەرەك. مۇمكىن، سولاردى جيناقتاۋعا كوپ قاراجات جۇمسايتىن شىعارمىز، بىراق، ول ءبىز ءۇشىن ۇلكەن بايلىق. مەن تاعى ءبىر قۇپيا ايتايىن، 5 جىل بويى تاشكەنتكە ارحيۆكە كىرەيىن دەپ جازىپ ەدىم، ماعان حات كەلدى. ول جەردە «ەلشىلىكتىڭ اتىنا جازىڭىز» دەگەن نۇسقاۋ بولدى. مەن مينيسترلىككە جازعان بولاتىنمىن. ولار ەلشىلىككە سىلتەدى. ءسويتىپ، سول جاقتان دوكۋمەنت الدىم، 4 جىلدان كەيىن «مينيسترلىككە جازىڭىز» دەپ ايتتى. جازسام، «ءوزىڭىز بارىڭىز» دەپ جاۋاپ قايتاردى. سوندا، نە ءوزىمىزدىڭ ادامدار العىسى كەلمەيدى، نە تاشكەنت بەرگىسى كەلمەيدى. وسىعان كومەك جاساڭىزدارشى، مەنىڭ بار تىلەگىم وسى. سودان كەيىن ءبىر سۇراق. يمپەراتور «قازاقتان سارباز الدىرمايمىن» دەپ ۋكاز بەرىپتى دەيدى. سول بار ما؟ بىلەسىزدەر مە؟ مەن ەش جەردەن تابا المادىم. بىراق، جەردە ومبى كىتاپحاناسىنان «ومبى تاريحى» دەگەن كىتاپتان تاپتىم. سوسىن، پەتەربۋرگتىڭ مەملەكەتتىك مۇراعاتىنا بارىپ ەدىم، بەرمەي قويدى. ونداي قۇجات جوق دەدى. ومبىنىڭ كىتابىن دا «دالەل» دەپ ايتۋعا دا بولادى. بىراق، ناقتى قۇجات كەرەك.
حانكەلدى ءابجانوۆ: – سۇراقتارىڭىزعا انىقتاما بەرە كەتەيىن. ءسىزدىڭ ايتقانىڭىز بار، باسقا ازاماتتاردىڭ ايتقانى بار، 2013-2015 جىلدار ارالىعىندا شەتەلگە ءبىزدىڭ وتىز شاقتى ادامىمىز باردى. ال، سول قۇجاتتاردى اۋدارىپ الۋعا، جاريالاۋعا بايلانىستى ارنايى رەسپۋبليكالىق زەرتحانا قۇرىلدى. ول زەرتحانانى مەرۋەرت ابۋسەيىتوۆا باسقارىپ وتىر. شەتتەن اكەلىنگەن قۇجاتتاردىڭ بارلىعىن مەرۋەرتتىڭ لاباراتورياسىنا وتكىزدى. قىتايدان 283 تومدىق دەرەكتەر جيناعىن الىپ كەلدى. بىرىنشىدەن، ونى اۋداراتىن، جاريالايتىن شارۋا ابۋسەيىتوۆانىڭ قۇزىرىندا. ەكىنشىدەن، وعان اقشا جوق. رەسەيدە ارحيۆتەرگە بايلانىستى زاڭ قابىلدانىپ، پۋتين قول قويعان. ارحيۆ قازىر تىكەلەي پۋتينگە باعىناتىن بولدى. زاڭدا ايتىلعان: «رەسەيدىڭ تاريحىنا قاۋىپ توندىرەتىن قۇجاتتار قولعا بەرىلمەسىن» دەپ. وسى ءبىراۋىز ءسوزدىڭ ءوزى جەتىپ جاتىر. ء وزىڭىز ايتقانداي، وزبەكستان جەكە مۇراعاتىنداعى قۇجاتتاردى بەرمەيدى. اسىرەسە، شەتتەن كەلگەندەرگە. ءبىر اپتا بولدى، ءبىزدىڭ قىزىمىز تاشكەنتتەن كەلدى. ءسىز سياقتى ول دا قاجەت قۇجاتتاردى ىزدەيمىن دەپ ەدى، ەلشىلىكتىڭ عانا رۇقساتىمەن دەپ، وعان بەرگەن جوق. بۇل ءبىزدىڭ وسالدىعىمىز ەمەس، بۇل ءبىزدىڭ قولىمىزدان كەلمەيتىن، ەركىمىزدەن تىس كەدەرگىلەر.
مارجان سابەت،
"اقيقات" ۇلتتىق قوعامدىق ساياسي جۋرنالى
