Máskeý memlekettik ýnıversıtetiniń, Londondaǵy bıznes akademııasynyń túlegi, marketıng-qarjy salasynyń bilgiri, Almaty Management University-diń professory Erlan Ibragım otandyq qarjy sektorynyń álemdik qarjy sektorymen ıntegraııalanýy, onyń keri áseri jáne bizdiń bir kezderi paıdalana almaǵan múmkindikterimiz jaıly sóz qozǵady.
– El ishinde: «devalvaııaǵa shala saýatty ekonomıster kináli. Olardyń basym bóligi salaǵa mamandanbaǵan. Shala-sharpy enıklopedııalyq deńgeıdegi bilimmen kez kelgen ortada málimdeme jasaıtyndardyń kesiri kópshilikke tıip jatyr» degen pikir bar. Siz ne deısiz?
– Men bul pikirge qosylmaımyn. Bizdiń eldegi ekonomıkalyq-saraptamalyq ınstıtýttardyń barlyǵyn kvazısektor deýge bolady. Iaǵnı olar bıýdjettiń aqshasyna kún kórip otyr. Eger Ulttyq bank nemese úkimet eldegi devalvaııa men ınflıaııaǵa ekonomıster kináli dese, onda BAQ ókilderi men qoǵam múshelerin shynaıy aqparatpen qamtamasyz etsin.
Ishki naryqqa pafospen sóıleıtin qýyrshaq ınstıtýttardyń pikiri qajet emes. Óıtkeni olardyń boljamy damýǵa áser etpeıdi. Tek masaıyp, bosańsyp, keri ketýge ǵana jol ashady. Damý dańǵylynda saýatty boljam ǵana baǵdarsham bola alady. Saraptamalyq ınstıtýttar ózderiniń zertteýleri arqyly Ulttyq bankke nemese úkimetke qaýiptiń qaıdan keletinin jáne onyń yqpalyn qalaı álsiretýge bolatynyn aldyn ala eskertip, oı salyp otyrýy tıis. Al bizde bulaı emes.
– Elimizde úkimettiń ekonomıkalyq blogyna oı sala alatyn táýelsiz sarapshylar toby qalyptasty ma? –
Men ózim úshin jaýap beremin. Shynymdy aıtsam, qazirgi tańda qoǵam múshelerimen baılanysqa kóp shyǵyp júrgen joqpyn. Ózińiz sııaqty jýrnalıster izdep kelse jaýap beremin, kelmese ókpelemeımin. Ýaqytymnyń basym bóligin stýdentterge dáris oqýǵa arnaımyn. Kishigirim kásibim bar, sonyń sharýalarymen aınalysamyn. Maǵan kóp nárseniń qajeti joq. 2014 jyly men bir aqparattyq agenttiktiń tapsyrysymen teńge dınamıkasy týraly keste daıyndap, «kelesi jyly devalvaııa bolýy múmkin» dep pikir bildirdim. Ertesine sol kezdegi ekonomıka mınıstri meniń saraptamama silteme jasap: «Keıbireýler erteń devalvaııa bolady degen daqpyrt taratyp júr» dedi. Ras, devalvaııa mınıstr maǵan silteme jasap aıtqandaı «erteń» bolǵan joq. Arada bir jyl ótkende, 2015 jyly boldy. Menińshe, dál qazir Ulttyq bank pen úkimette teńgeniń taǵdyryna nemese ınflıaııaǵa qatysty uzaqmerzimdi baǵdarlama joq. Olar tek ınflıaııany qoldan tejeý nemese teńgege jasandy dem berý arqyly onyń baǵamyn belgili bir ýaqytqa deıin súıkimdi kórsetkishte ustap turýdy ǵana júzege asyryp otyr.
–Teńgeniń qazirgi, bolashaqtaǵy baǵamy jaıly ne oılaısyz?
– Ulttyq valıýtanyń aldaǵy 3 nemese 6 aıdaǵy baǵamy kóńilimizdi kónshitedi dep oılamaımyn. Óıtkeni qazir teńgeniń syrtqy faktorlarǵa qarsy turatyn ımmýnıteti álsirep qalǵan. Buǵan deıin teńgeniń taǵdyry munaıǵa táýeldi dep keldik. Sebebi munaı baǵasy 150 AQSh dollaryna jetken kezde teńgeniń nyǵaıǵany baıqaldy. Biraq ol kezde Ulttyq bank teńge baǵamyn jasandy túrde ustap turdy. Al jaqsy kórsetkish uzaq saqtalǵan joq. Biz munaı baǵasy qymbat bolǵan kezde de ulttyq valıýtamyzdy nyǵaıta almadyq. Qyzyq qýyp, masaırap júrip, ondaǵan jyldyń qalaı ótip ketkenin sezbeı qaldyq. 2014 jylǵy devalvaııadan keıin Ulttyq bank teńgeni erkin aınalymǵa jiberetinin aıtty. Sodan bergi ýaqytta teńgeniń ósý dınamıkasy munaıdan ózge syrtqy faktorlar aldynda da álsiz ekenin kórsetti. Qarańyz, munaı baǵasy birazdan beri 50 AQSh dolllarynan tómen túsken joq. Teorııa boıynsha teńge qymbat munaı baǵasynyń býynan kúsh alý kerek edi. Búgingi tańda Reseıde rýbl baǵamy turaqty. Al bizdegi teńge baǵamy eldegi ekonomıkanyń jaǵdaıynan habar berip tur. Teńgege qymbat munaı da kómektese almaıdy eken. Teńge turaqty bolý úshin munaı baǵasy baıaǵydaǵydaı 150-200 teńge bolatyn kezge qaıta oralý kerek. Ol múmkin emes, másele tym tereńdep ketken. Bizdegi jaǵdaı myna formýlaǵa baǵynady: Ulttyq bank teńge baǵamyn biraz ýaqytqa deıin birqalypta ustaıdy. Sol ýaqyt aralyǵynda teńgeniń qýatyn sarqyp bitiredi. Qoǵam alań-eleń kúı keshe bastaǵanda úkimet quramy ózgeredi nemese Ulttyq bank basshysy aýysady da másele jyly jabyla salady.
– Grıgorıı Marchenko tóraǵalyq etken 1990 jyldardyń ekinshi jartysy men 2000 jyldardyń basy Ulttyq banktiń altyn ǵasyry edi degen sóz qanshalyqty aqıqat?
– Siz sóz etip otyrǵan jyldarda munaı baǵasy 150 AQSh dollarynan asyp, qazaq úkimetiniń de, Ulttyq banktiń de baqyttan basy aınalyp turdy. Biraq ol jyldarda da teńge baǵamy qoldan rettelip otyrdy. Basymyzdan ótkergen «altyn ǵasyrǵa» Grıgorıı Marchenkonyń da, úkimettiń de túk qatysy joq. Grıgorıı Marchenko da, sol kezdegi úkimet quramy da qolaıly ýaqytta, tıisti orynnan tabyldy. Ol jyldar jaratqannyń qazaqtar osy aralyqta qımyldap, ShOB-ty damytyp, damyǵan elderdiń qataryna qosylsyn dep múmkindik bergen jyldary edi. Ókinishtisi, biz osyny paıdalana almadyq.
–Ulttyq bank devalvaııa sóziniń balamasy retinde «teńgeniń baǵasyn retteý» nemese «valıýta dáliziniń keńeıtilýi» degen sózdi kóp qoldanady. Nege?
–Devalvaııanyń áserin jeńildetý úshin osyndaı amalǵa baratyn bolý kerek. «Valıýta dálizin keńeıtý» degen tirkes sonshalyqty qorqynyshty estilmeıdi ǵoı.
– «Bizge bir mezettik devalvaııa tıimdi me?» álde «valıýta dáliziniń keńeıtilýi tıimdi me?» degen másele kún tártibinen túsken emes. Siz osynyń qaısysyn qoldaısyz, qaısy bizge aýyr tımeıdi?
– Qıyn suraq. Ekeýi de jaqsy emes. Valıýta dáliziniń keńeıtilýin 1994 jyldan beri bastan keship kele jatyrmyz. Onyń salmaǵy birden túspegenmen, ulttyq valıýtanyń rezervtik qoryn azaıtady. Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń: «28 mlrd AQSh dollaryn joǵalttyq» degen sózi túsingen adamǵa qazaqstandyq bank júıesine berilgen baǵa ǵoı. Qazir bizdiń ekonomıkaǵa AQSh dollarynyń emes, reseı rýbliniń kúsheıgeni qaýipti bolyp tur. Sońǵy 20 jyldaǵy teńge men rýbl dınamıkasyna kóz júgirtsek, aıyrmashylyq 1:5 boldy. Qazir ol 1: 3,6-ǵa túsip ketti. Bul saýda balansynan da baıqalady. Biz Reseıge az taýar satamyz, esesine olardan kóp satyp alamyz. Reseı ımportyna degen táýeldiligimiz kún sanap artyp keledi. Biz Reseı rýbline, Reseı ekonomıkasyna táýeldilikten qutylýymyz kerek. Irgemizdegi Ózbekstan oıana bastady. Olardyń ekonomıkalyq áleýeti myqty, syrtqy qaryzy da az. Ózbekstannyń bizge myqty qarsylas bolatyny qazirden bastap aıtylyp jatyr. Úkimettiń bilek sybanyp jumys isteıtin kezi endi keldi. Namysymyzǵa tıse de aıtaıyn, qyrǵyz prezıdenti bizdiń úkimetti uıqydan oıatyp, munaıdan túsken tabysqa bas aınalý sındromynan qutqaryp ketti.
–Úı nemese kólik satyp alatyn kezde onyń baǵasyn dollarmen emes, teńgemen sanaýǵa úırenip kele jatyrmyz. Sizdiń oıyńyzsha, dollarsyzdaný teńgeniń dollar aldyndaǵy básin asyrdy ma?
–Bank depozıtterinde teńgege qolaıly jaǵdaı qalyptastyrý arqyly dollarǵa degen táýeldilikten qutyldyq dep esepteýge bolmaıdy. Bul dollarsyzdanýǵa jeteleıtin mıllıon tetiktiń biri ǵana. Bul baǵdarlamany 2003 jyly 1 AQSh dollary 156 teńge bolǵan kezde júzege asyrǵanda áldeqaıda tıimdi bolar ma edi?! 2004 jyldan beri munaı baǵasy arzandaı bastady. Bul teńgege tikeleı áser etti. Kezekti revalvaııadan keıin 1 AQSh dollary 340 teńgege deıin kóterilip ketti. Qazir turǵyndar jyljymaıtyn múlik nemese kólik satyp alatyn kezde qaltasyna kalkýlıator salyp júrýdi, baǵany AQSh dollarynyń baǵamymen eseptep saýdalasýdy ádetke aınaldyrǵan.
–Reseıde - sankııa. Munaı baǵasy qyryq qubylyp tur. Biraq BAQ-tyń reseılik segmenti qazaq basylymdary tárizdi dúrligip jatqan joq. Reseı ekonomıkasyna qýat berip otyrǵan qandaı sektor?
– Men Reseı ekonomıkasy týraly pikir bildiretin sarapshy emespin. Desem de olardyń ekonomıkasyna áskerı -óndiristik tehnologııalar kesheni kúsh berip tur dep oılaımyn. –Ulttyq ekonomıkamyzdyń damýyna, munaıdan ózge qandaı sektor yqpal etip otyr dep oılaısyz? –Qazaqstanda aýylsharýashylyǵynyń áleýeti joǵary. Biraq menedjment álsiz. Tehnologııanyń 90%-y - ımport. Men bul jerde Qazaqstanda qurastyrylatyn tehnologııany aıtyp otyrǵan joqpyn. Ol eldiń damýyna áser etpeıdi. Eger bizde óndiriletin bólshekter álemdik-óndiristik tehnologııalar tizbegine ense sóz basqa bolar edi. Aýylsharýashylyǵyn qarjylandyrý júıesiz júredi. Úkimet bólgen aqsha jergilikti jerlerge jetpeıdi.
–Taıaýda májiliste Agrarlyq bank ashý týraly másele kóterildi. Bul agrosektorǵa qalaı áser etedi?
–Agrosektordy qarjylandyrý degende Qytaı tájirıbesi tóńireginde kóp oılanamyn. QHR-dyń damýy men jalpy IJÓ-niń kórsetkishi men úshin fenomen. Qazir AQSh, Japonııa, Ońtústik Koreıa syndy alpaýyt elderdiń ekonomıkasy alqyna bastady. Al QHR -da ekonomıkanyń ekinshi tynysy ashylyp jatyr. Nege? Óıtkeni QHR bir máseleni keshendi túrde sheship otyr. Jıyrma bes jyl ishinde QHR barlyq múmkindigin azyq-túlik qaýipsizdigin qamtamasyz etýge baǵyttady. Sol arqyly ózge salalardy damytty. Qytaıdy damyǵan elderdiń qataryna qosqan osy faktor. Al biz 25 jylda azyq-túlik qaýipsizdigin de sheshe almadyq.
–Bıdaı she?
–Bıdaıdyń básin asyryp turǵan eksport qana. Eger ony óz tyńaıtqyshtarymyzben qunarlandyryp, joǵary baǵamen ótkizsek, sóz basqa. Sharýalar bıdaıdan tapqan tabysynyń teń jartysyn shetelden tyńaıtqysh satyp alýǵa jumsaıdy.
– Al ózge salalar she?
– Biz dúnıeniń barlyǵyn syrttan satyp alamyz. Ózbekten jemis-jıdek kelmese, dastarhanymyz bosap qalady. Qyrǵyz ben qytaı kıim tigip bermese, lypasyz qalamyz. Osynyń aldyn alý úshin ózgeriske umtylýymyz qajet. Bizde aýylsharýashylyǵyna qatysty birneshe memlekettik baǵdarlama bar. Solar dúrkin-dúrkin naqty nátıje berip jatsa, qanekı?
Suhbattasqan Raýan Ilııasov,
"Adyrna" ulttyq portaly
