Mäskeu memlekettık universitetınıŋ, Londondaǧy biznes akademiiasynyŋ tülegı, marketing-qarjy salasynyŋ bılgırı, Almaty Management University-dıŋ professory Erlan İbragim otandyq qarjy sektorynyŋ älemdık qarjy sektorymen integrasiialanuy, onyŋ kerı äserı jäne bızdıŋ bır kezderı paidalana almaǧan mümkındıkterımız jaily söz qozǧady.
– El ışınde: «devalvasiiaǧa şala sauatty ekonomister kınälı. Olardyŋ basym bölıgı salaǧa mamandanbaǧan. Şala-şarpy ensiklopediialyq deŋgeidegı bılımmen kez kelgen ortada mälımdeme jasaityndardyŋ kesırı köpşılıkke tiıp jatyr» degen pıkır bar. Sız ne deisız?
– Men būl pıkırge qosylmaimyn. Bızdıŋ eldegı ekonomikalyq-saraptamalyq instituttardyŋ barlyǧyn kvazisektor deuge bolady. Iаǧni olar biudjettıŋ aqşasyna kün körıp otyr. Eger Ūlttyq bank nemese ükımet eldegı devalvasiia men infliasiiaǧa ekonomister kınälı dese, onda BAQ ökılderı men qoǧam müşelerın şynaiy aqparatpen qamtamasyz etsın.
Işkı naryqqa pafospen söileitın quyrşaq instituttardyŋ pıkırı qajet emes. Öitkenı olardyŋ boljamy damuǧa äser etpeidı. Tek masaiyp, bosaŋsyp, kerı ketuge ǧana jol aşady. Damu daŋǧylynda sauatty boljam ǧana baǧdarşam bola alady. Saraptamalyq instituttar özderınıŋ zertteulerı arqyly Ūlttyq bankke nemese ükımetke qauıptıŋ qaidan keletının jäne onyŋ yqpalyn qalai älsıretuge bolatynyn aldyn ala eskertıp, oi salyp otyruy tiıs. Al bızde būlai emes.
– Elımızde ükımettıŋ ekonomikalyq blogyna oi sala alatyn täuelsız sarapşylar toby qalyptasty ma? –
Men özım üşın jauap beremın. Şynymdy aitsam, qazırgı taŋda qoǧam müşelerımen bailanysqa köp şyǧyp jürgen joqpyn. Özıŋız siiaqty jurnalister ızdep kelse jauap beremın, kelmese ökpelemeimın. Uaqytymnyŋ basym bölıgın studentterge därıs oquǧa arnaimyn. Kışıgırım käsıbım bar, sonyŋ şarualarymen ainalysamyn. Maǧan köp närsenıŋ qajetı joq. 2014 jyly men bır aqparattyq agenttıktıŋ tapsyrysymen teŋge dinamikasy turaly keste daiyndap, «kelesı jyly devalvasiia boluy mümkın» dep pıkır bıldırdım. Ertesıne sol kezdegı ekonomika ministrı menıŋ saraptamama sılteme jasap: «Keibıreuler erteŋ devalvasiia bolady degen daqpyrt taratyp jür» dedı. Ras, devalvasiia ministr maǧan sılteme jasap aitqandai «erteŋ» bolǧan joq. Arada bır jyl ötkende, 2015 jyly boldy. Menıŋşe, däl qazır Ūlttyq bank pen ükımette teŋgenıŋ taǧdyryna nemese infliasiiaǧa qatysty ūzaqmerzımdı baǧdarlama joq. Olar tek infliasiiany qoldan tejeu nemese teŋgege jasandy dem beru arqyly onyŋ baǧamyn belgılı bır uaqytqa deiın süikımdı körsetkışte ūstap tūrudy ǧana jüzege asyryp otyr.
–Teŋgenıŋ qazırgı, bolaşaqtaǧy baǧamy jaily ne oilaisyz?
– Ūlttyq valiutanyŋ aldaǧy 3 nemese 6 aidaǧy baǧamy köŋılımızdı könşıtedı dep oilamaimyn. Öitkenı qazır teŋgenıŋ syrtqy faktorlarǧa qarsy tūratyn immunitetı älsırep qalǧan. Būǧan deiın teŋgenıŋ taǧdyry mūnaiǧa täueldı dep keldık. Sebebı mūnai baǧasy 150 AQŞ dollaryna jetken kezde teŋgenıŋ nyǧaiǧany baiqaldy. Bıraq ol kezde Ūlttyq bank teŋge baǧamyn jasandy türde ūstap tūrdy. Al jaqsy körsetkış ūzaq saqtalǧan joq. Bız mūnai baǧasy qymbat bolǧan kezde de ūlttyq valiutamyzdy nyǧaita almadyq. Qyzyq quyp, masairap jürıp, ondaǧan jyldyŋ qalai ötıp ketkenın sezbei qaldyq. 2014 jylǧy devalvasiiadan keiın Ūlttyq bank teŋgenı erkın ainalymǧa jıberetının aitty. Sodan bergı uaqytta teŋgenıŋ ösu dinamikasy mūnaidan özge syrtqy faktorlar aldynda da älsız ekenın körsettı. Qaraŋyz, mūnai baǧasy bırazdan berı 50 AQŞ dolllarynan tömen tüsken joq. Teoriia boiynşa teŋge qymbat mūnai baǧasynyŋ buynan küş alu kerek edı. Bügıngı taŋda Reseide rubl baǧamy tūraqty. Al bızdegı teŋge baǧamy eldegı ekonomikanyŋ jaǧdaiynan habar berıp tūr. Teŋgege qymbat mūnai da kömektese almaidy eken. Teŋge tūraqty bolu üşın mūnai baǧasy baiaǧydaǧydai 150-200 teŋge bolatyn kezge qaita oralu kerek. Ol mümkın emes, mäsele tym tereŋdep ketken. Bızdegı jaǧdai myna formulaǧa baǧynady: Ūlttyq bank teŋge baǧamyn bıraz uaqytqa deiın bırqalypta ūstaidy. Sol uaqyt aralyǧynda teŋgenıŋ quatyn sarqyp bıtıredı. Qoǧam alaŋ-eleŋ küi keşe bastaǧanda ükımet qūramy özgeredı nemese Ūlttyq bank basşysy auysady da mäsele jyly jabyla salady.
– Grigorii Marchenko töraǧalyq etken 1990 jyldardyŋ ekınşı jartysy men 2000 jyldardyŋ basy Ūlttyq banktıŋ altyn ǧasyry edı degen söz qanşalyqty aqiqat?
– Sız söz etıp otyrǧan jyldarda mūnai baǧasy 150 AQŞ dollarynan asyp, qazaq ükımetınıŋ de, Ūlttyq banktıŋ de baqyttan basy ainalyp tūrdy. Bıraq ol jyldarda da teŋge baǧamy qoldan rettelıp otyrdy. Basymyzdan ötkergen «altyn ǧasyrǧa» Grigorii Marchenkonyŋ da, ükımettıŋ de tük qatysy joq. Grigorii Marchenko da, sol kezdegı ükımet qūramy da qolaily uaqytta, tiıstı orynnan tabyldy. Ol jyldar jaratqannyŋ qazaqtar osy aralyqta qimyldap, ŞOB-ty damytyp, damyǧan elderdıŋ qataryna qosylsyn dep mümkındık bergen jyldary edı. Ökınıştısı, bız osyny paidalana almadyq.
–Ūlttyq bank devalvasiia sözınıŋ balamasy retınde «teŋgenıŋ baǧasyn retteu» nemese «valiuta dälızınıŋ keŋeitıluı» degen sözdı köp qoldanady. Nege?
–Devalvasiianyŋ äserın jeŋıldetu üşın osyndai amalǧa baratyn bolu kerek. «Valiuta dälızın keŋeitu» degen tırkes sonşalyqty qorqynyşty estılmeidı ǧoi.
– «Bızge bır mezettık devalvasiia tiımdı me?» älde «valiuta dälızınıŋ keŋeitıluı tiımdı me?» degen mäsele kün tärtıbınen tüsken emes. Sız osynyŋ qaisysyn qoldaisyz, qaisy bızge auyr timeidı?
– Qiyn sūraq. Ekeuı de jaqsy emes. Valiuta dälızınıŋ keŋeitıluın 1994 jyldan berı bastan keşıp kele jatyrmyz. Onyŋ salmaǧy bırden tüspegenmen, ūlttyq valiutanyŋ rezervtık qoryn azaitady. Elbasy Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ: «28 mlrd AQŞ dollaryn joǧalttyq» degen sözı tüsıngen adamǧa qazaqstandyq bank jüiesıne berılgen baǧa ǧoi. Qazır bızdıŋ ekonomikaǧa AQŞ dollarynyŋ emes, resei rublınıŋ küşeigenı qauıptı bolyp tūr. Soŋǧy 20 jyldaǧy teŋge men rubl dinamikasyna köz jügırtsek, aiyrmaşylyq 1:5 boldy. Qazır ol 1: 3,6-ǧa tüsıp kettı. Būl sauda balansynan da baiqalady. Bız Reseige az tauar satamyz, esesıne olardan köp satyp alamyz. Resei importyna degen täueldılıgımız kün sanap artyp keledı. Bız Resei rublıne, Resei ekonomikasyna täueldılıkten qūtyluymyz kerek. Irgemızdegı Özbekstan oiana bastady. Olardyŋ ekonomikalyq äleuetı myqty, syrtqy qaryzy da az. Özbekstannyŋ bızge myqty qarsylas bolatyny qazırden bastap aitylyp jatyr. Ükımettıŋ bılek sybanyp jūmys ısteitın kezı endı keldı. Namysymyzǧa tise de aitaiyn, qyrǧyz prezidentı bızdıŋ ükımettı ūiqydan oiatyp, mūnaidan tüsken tabysqa bas ainalu sindromynan qūtqaryp kettı.
–Üi nemese kölık satyp alatyn kezde onyŋ baǧasyn dollarmen emes, teŋgemen sanauǧa üirenıp kele jatyrmyz. Sızdıŋ oiyŋyzşa, dollarsyzdanu teŋgenıŋ dollar aldyndaǧy bäsın asyrdy ma?
–Bank depozitterınde teŋgege qolaily jaǧdai qalyptastyru arqyly dollarǧa degen täueldılıkten qūtyldyq dep esepteuge bolmaidy. Būl dollarsyzdanuǧa jeteleitın million tetıktıŋ bırı ǧana. Būl baǧdarlamany 2003 jyly 1 AQŞ dollary 156 teŋge bolǧan kezde jüzege asyrǧanda äldeqaida tiımdı bolar ma edı?! 2004 jyldan berı mūnai baǧasy arzandai bastady. Būl teŋgege tıkelei äser ettı. Kezektı revalvasiiadan keiın 1 AQŞ dollary 340 teŋgege deiın köterılıp kettı. Qazır tūrǧyndar jyljymaityn mülık nemese kölık satyp alatyn kezde qaltasyna kalkuliator salyp jürudı, baǧany AQŞ dollarynyŋ baǧamymen eseptep saudalasudy ädetke ainaldyrǧan.
–Reseide - sanksiia. Mūnai baǧasy qyryq qūbylyp tūr. Bıraq BAQ-tyŋ reseilık segmentı qazaq basylymdary tärızdı dürlıgıp jatqan joq. Resei ekonomikasyna quat berıp otyrǧan qandai sektor?
– Men Resei ekonomikasy turaly pıkır bıldıretın sarapşy emespın. Desem de olardyŋ ekonomikasyna äskeri -öndırıstık tehnologiialar keşenı küş berıp tūr dep oilaimyn. –Ūlttyq ekonomikamyzdyŋ damuyna, mūnaidan özge qandai sektor yqpal etıp otyr dep oilaisyz? –Qazaqstanda auylşaruaşylyǧynyŋ äleuetı joǧary. Bıraq menedjment älsız. Tehnologiianyŋ 90%-y - import. Men būl jerde Qazaqstanda qūrastyrylatyn tehnologiiany aityp otyrǧan joqpyn. Ol eldıŋ damuyna äser etpeidı. Eger bızde öndırıletın bölşekter älemdık-öndırıstık tehnologiialar tızbegıne ense söz basqa bolar edı. Auylşaruaşylyǧyn qarjylandyru jüiesız jüredı. Ükımet bölgen aqşa jergılıktı jerlerge jetpeidı.
–Taiauda mäjılıste Agrarlyq bank aşu turaly mäsele köterıldı. Būl agrosektorǧa qalai äser etedı?
–Agrosektordy qarjylandyru degende Qytai täjıribesı töŋıregınde köp oilanamyn. QHR-dyŋ damuy men jalpy IJÖ-nıŋ körsetkışı men üşın fenomen. Qazır AQŞ, Japoniia, Oŋtüstık Koreia syndy alpauyt elderdıŋ ekonomikasy alqyna bastady. Al QHR -da ekonomikanyŋ ekınşı tynysy aşylyp jatyr. Nege? Öitkenı QHR bır mäselenı keşendı türde şeşıp otyr. Jiyrma bes jyl ışınde QHR barlyq mümkındıgın azyq-tülık qauıpsızdıgın qamtamasyz etuge baǧyttady. Sol arqyly özge salalardy damytty. Qytaidy damyǧan elderdıŋ qataryna qosqan osy faktor. Al bız 25 jylda azyq-tülık qauıpsızdıgın de şeşe almadyq.
–Bidai şe?
–Bidaidyŋ bäsın asyryp tūrǧan eksport qana. Eger ony öz tyŋaitqyştarymyzben qūnarlandyryp, joǧary baǧamen ötkızsek, söz basqa. Şarualar bidaidan tapqan tabysynyŋ teŋ jartysyn şetelden tyŋaitqyş satyp aluǧa jūmsaidy.
– Al özge salalar şe?
– Bız dünienıŋ barlyǧyn syrttan satyp alamyz. Özbekten jemıs-jidek kelmese, dastarhanymyz bosap qalady. Qyrǧyz ben qytai kiım tıgıp bermese, lypasyz qalamyz. Osynyŋ aldyn alu üşın özgerıske ūmtyluymyz qajet. Bızde auylşaruaşylyǧyna qatysty bırneşe memlekettık baǧdarlama bar. Solar dürkın-dürkın naqty nätije berıp jatsa, qaneki?
Sūhbattasqan Rauan Iliiasov, "Adyrna" ūlttyq portaly
